2010–2019
Ko e Tangilaulau ʻa Selemaiá: Tokanga Telia ʻa e Nofo Pōpulá
ʻOkatopa 2013


Ko e Tangilaulau ʻa Selemaiá: Tokanga Telia e Nofo Pōpulá

Ko ʻetau polé, ke fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga haʻisia, tokoni ki he ʻEikí ke tānaki ʻEne kakai filí, pea feilaulau maʻá e toʻu tangata kei tupu haké.

ʻI he kamata ʻema nofo malí, ne u fakakaukau mo hoku uaifi ko Melé ke ma fili e ngaahi ʻekitivitī te ma lava ʻo kau fakataha ki aí. Naʻá ma fie maʻu foki ke ma tokanga ki heʻema patisetí. ʻOku saiʻia ʻa Mele he hivá pea ʻikai ha veiveiua ne hohaʻa ʻe tō ʻeku fakamamafá ki he sipotí, ko ia naʻá ne fokotuʻu mai ko e polokalama totongi kotoa pē, ʻe ʻi ai ha polokalama hiva ʻe ua, faiva hiva (opera), pe meʻa fakafonua ki he vaʻinga kotoa pē ʻoku totongí.

Ne ʻikai ke u fie ʻalu ki he faiva hiva, ka naʻe faifai pea liliu ʻeku fakakaukaú. Ne u kamata saiʻia ʻi he ngaahi faiva hiva ʻa Kīsepi Veté.1 ʻE hoko he uiké ni hono taʻu 200.

ʻI heʻene kei talavoú, ne tokanga ʻa Vete ki he palōfita ko Selemaiá, pea ʻi he 1842, ʻi hono taʻu 28, ne ʻiloa ai ia ʻi heʻene faiva hiva (opera) ko e Nabucco, ko hano fakanounou faka-ʻĪtali ʻo e hingoa ʻo Nepukanesa ko e tuʻi ʻo Papiloné. ʻOku ʻi he faiva hiva ko ʻení e ngaahi fakakaukau ne toʻo meia Selemaia, Tangilaulau ʻa Selemaiá mo e Sāmé ʻi he Fuakava Motuʻá. ʻOku kau ʻi he faiva hivá hono ikunaʻi ʻo Selusalemá pea mo e puke pōpula e kau Siú. Ko e Saame 137 naʻá ne kamataʻi e fakakaukau ki he talanoa ongo mo fakalaumālie ʻa Vete ko e “Chorus of the Hebrew Slaves (Hiva ʻa e Kau Pōpula Hepeluú).” ʻOku ongo mālohi e ʻuluʻi fakamatala ʻo e sāmé ni ʻi heʻetau folofolá: “[Lolotonga e nofo pōpula ʻa e kau Siú ne tangi e kau Siú he veʻe vaitafe ʻo Papiloné—Koeʻuhí ko ʻenau mamahí, ne ʻikai ke nau toe fie hivaʻi e ngaahi hiva ʻo Saioné].”

Ko ʻeku taumuʻá ke vakaiʻi ʻa e ngaahi founga lahi ʻo e nofo pōpulá mo e moʻulaloá. Te u fakafehoanaki e niʻihi ʻo e ngaahi tūkunga hotau ʻahó ki he kuonga ʻo Selemaiá kimuʻa pea tō ʻa Selusalemá. ʻI heʻeku ʻoatu e leʻo ko ʻeni ʻo e fakatokangá, ʻoku ou fakamālō ʻoku fakaʻehiʻehi ʻi he angatonu ʻo e tokolahi e kāingalotu ʻo e Siasí mei hono fai e meʻa ne fakatupu houhau ki he ʻEikí he kuonga ʻo Selemaiá.

ʻOku mahuʻinga e ngaahi kikite mo e tangilaulau ʻa Selemaiá ki he Kāingalotú. ʻOku hoko ʻa Selemaia mo e tūkunga hono taimí ko e puipuituʻa ki he kamataʻanga ʻo e ngaahi ʻuluaki vahe ʻo e Tohi ʻa Molomoná. Ko Selemaiá mei he kuonga ʻo e palōfita ko Līhaí.2 Ne fakahā ʻe he ʻEikí ʻi ha founga fakaofo kia Selemaia ʻa hono tomuʻa fakanofo iá: “Naʻá ku ʻilo koe ʻi he heʻeki ai te u fakatupu koe ʻi he fatú; pea naʻá ku fakatapui koe, pea tuʻutuʻuni koe, ko e palōfita ki he ngaahi puleʻangá,ʻi he teʻeki ai te ke haʻu mei he manavá.”3

Ne kehe e uiuiʻi, misiona mo e ngāue ʻa Līhai mei he ʻEikí. Ne ʻikai ui ia heʻene kei talavoú ka ʻi heʻene matuʻotuʻá. ʻI he kamatá, naʻá ne hoko ko e leʻo ʻo e fakatokangá, ka ʻi he ʻosi ʻene fakahaaʻi faivelenga e pōpoaki tatau mo Selemaiá, ne fekau ʻe he ʻEikí ʻa Līhai ke ʻave hono fāmilí ki he maomaonganoá.4 ʻI heʻene fai iá, ne ʻikai ngata pē ʻi hono faitāpuekina ʻe Līhai ʻa hono fāmilí ka naʻe pehē ki he kakaí kotoa.

ʻI he ngaahi taʻu kimuʻa hono fakaʻauha ʻo Selusalemá,5 ʻoku fakangalongataʻa e ngaahi pōpoaki ne fai ʻe he ʻEikí kia Selemaiá. Naʻá Ne folofola:

“Kuo fetongi ʻa hoku kakaí honau nāunaú ki he meʻa taʻeʻaonga. …

“… Kuo nau liʻaki au ko e matavai moʻuí, pea kuo nau tā … ha … ngaahi ʻai ʻanga vai mafōfoa, ʻa ia ʻoku ʻikai faʻa maʻu ai ha vaí.”6

ʻI Heʻene lea ʻo kau ki he ngaahi fakamamahi ʻe hoko ki he kakai ʻo Selusalemá, ne loto mamahi e ʻEikí ʻo folofola, “Kuo ʻosi e ututaʻú [kiate kinautolu], kuo hili ʻa e faʻahitaʻu māfaná, pea ʻoku heʻeki ai fakamoʻui ʻa [kinautolu] .”7

Ne fakataumuʻa ʻa e ʻOtuá ke tauʻatāina ʻa e tangatá mo e fefiné ke fili ʻi he leleí pe koví. ʻI he hoko ʻa e ngaahi fili koví ko ha ʻulungaanga pau ʻo ha anga fakafonua pe puleʻangá, ʻoku ʻi ai ha ngaahi nunuʻa mamafa ʻi he moʻuí ni mo e moʻui kahaʻú fakatouʻosi. He ʻikai ngata ʻi he malava ke pōpula pe haʻisia e kakaí ki ha ngaahi meʻa fakatuʻutāmaki mo maʻunimaá ka ki ha ngaahi fakakaukau ʻoku fakatuʻutāmaki mo maʻunimā ʻoku nau tohoakiʻi atu mei he moʻui angatonú.

ʻOku iku e tafoki mei he hū ki he ʻOtua moʻoni mo moʻuí ʻo hū ki he ngaahi ʻotua loi hangē ko e koloá mo e ongoongoá pea fai e ngaahi tōʻonga angaʻuli mo taʻe angatonú, ki he pōpula mo hono nānunga koví kotoa. ʻOku kau heni e pōpula fakalaumālié, fakaesinó, mo fakaʻatamaí pea ʻoku nau faʻa ʻomi e fakaʻauhá. Ne toe akoʻi foki ʻe Selemaia mo Līhai kuo pau ke tokoni ʻa kinautolu ʻoku moʻui angatonu ki he ʻEikí ke fokotuʻu Hono Siasí mo e puleʻangá pea tānaki ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí.8

Kuo toutou ongona mo fakamamafaʻi e ngaahi pōpoaki ko ʻení ʻi he kuonga fakakosipeli kotoa pē. ʻOku nau ʻi he uhouhonga ʻo e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisi Kuo Toe Fakafoki Maí ʻi he kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení.

ʻOku kau ʻa hono puke pōpula ʻo e kau Siú mo hono fakamovetevete ʻo e faʻahinga ʻo ʻIsilelí, kau ai e faʻahinga ʻe hongofulú, ʻi he ngaahi meʻa fakatokāteline ʻoku fai ki ai e tokanga ʻi he ongoongolelei Kuo Toe Fakafoki Maí. Ne kau ʻi he Puleʻanga Fakatokelau ʻo ʻIsilelí e faʻahinga ʻe hongofulu kuo pulí pea naʻe ʻave pōpula kinautolu ki ʻAsīlia ʻi he 721 b.c. Naʻa nau ʻalu ki he ngaahi fonua fakatokelaú.9 ʻOku pehē ʻe heʻetau tefito ʻo e tui hono hongofulú, “ʻOku mau tui ki hono tānaki fakataha moʻoni ʻo ʻIsilelí pea ki hono fakafoki mai ʻo e Faʻahinga ʻe Hongofulú.”10 ʻOku tau tui foki ko e konga ʻo e fuakava ne fai ʻe he ʻEikí mo ʻĒpalahamé, ne ʻikai ngata ʻi hono faitāpuekina e hako ʻo ʻĒpalahamé ka ʻe tāpuekina e kakai kotoa ʻo e māmaní. Hangē ko e lea ʻa ʻEletā Lāsolo M. Nalesoní, ko e tānakí “ʻoku ʻikai ko ha feituʻu pē; ka ko ha tukupā fakafoʻituitui. ʻE lava ke ‘ʻomi ʻa kinautolu ki he ʻilo ʻo e ʻEikí’ [3 Nīfai 20:13] ʻo ʻikai ke nau mavahe mei honau fonua tupuʻangá.”11

ʻOku mahino ʻetau tokāteliné: “Naʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo fakamoveteveteʻi mo fakamamahiʻi ʻa e faʻahinga ʻe hongofulu mā ua ʻo ʻIsilelí koeʻuhí ko ʻenau taʻe angatonú mo e angatuʻú. Ka neongo iá, naʻe [fakaʻaongaʻi] ʻe he ʻEikí ʻa hono fakamoveteveteʻi ko ʻeni ʻo Hono kakai kuo filí ʻi he puleʻanga ʻo e māmaní ke tāpuakiʻi ai ʻa e ngaahi puleʻanga ko iá.”12

ʻOku tau ako ha lēsoni mahuʻinga mei he vahaʻataimi fakamamahi ko ʻení. ʻOku totonu ke tau fai e meʻa kotoa te tau ala lavá ke fakaʻehiʻehi mei he angahalá mo e angatuʻú ʻoku iku ki he pōpulá.13 ʻOku tau ʻilo foki ʻoku fie maʻu e moʻui angatonú ke tokoni ki he ʻEikí ʻi hono tānaki ʻa ʻEne kakai filí pea ʻi hono tānaki moʻoni ʻo ʻIsilelí.

ʻOku hoko mai e pōpulá, moʻulaloá, maʻunimaá, mo e ngāue fakatamaioʻeikí ʻi ha ngaahi fakafōtunga kehekehe. ʻE lava ke nau hoko ko ha meʻa fakapōpula fakaesino moʻoni ka ʻe toe lava foki ke hoko ko ha mole pe fakavaivaiʻi e tauʻatāina fakaeangamaʻá pea taʻofi ʻetau fakalakalaká. ʻOku fakamahino ʻe Selemaia ko e anga taʻetotonú mo e angatuʻú ʻa e ongo ʻuhinga tefito ne fakaʻauha ai ʻa Selusalemá pea puke pōpula ʻi Papiloné.14

ʻOku fakaʻauha tatau pē mo e ngaahi fakapōpula kehé ki he laumālie ʻo e tangata. ʻE lava ke ngaohikovia e tauʻatāina fakaeangamaʻá ʻi ha ngaahi founga lahi.15 Te u lea ki ha fā ʻoku kovi fau ʻi he anga fakafonua ʻo e ʻaho ní.

ʻUluakí, ʻoku hanga ʻe he maʻunimā ʻokú ne fakavaivaiʻi e tauʻatāina ke filí, fakafepakiʻi e tui fakaeangamaʻá, pea fakaʻauha e moʻui leleí ʻo fakatupu e pōpulá. ʻOku ʻikai mafakamatalaʻi e lahi e fakamafasia ʻo e ola e faitoʻo konatapú mo e ʻolokaholó, taʻe angamaʻá, ponokalafí, vaʻinga kumi monūʻiá, moʻulaloa fakapaʻangá, mo e ngaahi faingataʻaʻia kehe ʻoku hoko kiate kinautolu ʻoku pōpulá pea mo e sosaietí.

Uá, neongo ʻoku ʻikai kovi ha ngaahi maʻunimā mo e fakahehema ki he koví ʻiate kinautolu pē, ka ʻe lava ke ne toʻo e taimi mahuʻinga ne mei lava ke fakaʻaongaʻi ke fakahoko ʻaki e ngaahi taumuʻa leleí. ʻE lava ke kau ai e lahi hono ngāue ʻaki e mītia fakasōsialé, vitioó mo e keimi fakaʻilekitulōniká, sipotí, fakafiefiá, mo ha ngaahi meʻa lahi kehe.16

Ko e taha e meʻa mahuʻinga ʻoku tau fehangahangai mo ia he ngaahi anga fakafonua lahi ko e founga hono tuku ha taimi maʻá e fāmilí. ʻI heʻeku kei hoko ko e mēmipa pē ʻe toko taha ʻo e Siasí ʻi heʻemau ngāueʻanga fakalaó, ne fakamatalaʻi mai ʻe ha fefine loea ʻa ʻene ongoʻi ʻoku hangē ha tokotaha hiko ʻoku feinga ke hiko ʻaki ha foʻi pulu ʻe tolu he taimi pē ʻe tahá. Ko e foʻi pulu ʻe taha ko ʻene ngāue fakalaó, ko ʻene nofomalí ʻa e taha, pea ko e tahá ko ʻene fānaú. Ne hangē ne ʻikai ke toe ʻi ai ha taimi ia maʻaná. Naʻá ne hohaʻa he ne ʻi ai maʻu pē ha taha ʻo kinautolu ne ʻikai te ne tokangaʻi lelei. Ne u fokotuʻu ange ke mau fakataha ʻo aleaʻi e meʻa ʻoku mau fakamuʻomuʻá. Ne mau pehē ko e ʻuhinga lahi ʻo ʻemau ngāué ke tokoniʻi homau fāmilí. Ne mau tui ne ʻikai mahuʻinga ange e paʻangá ʻi homau fāmilí, ka ne mau ʻiloʻi ne mahuʻinga ke mau tokoniʻi ʻemau kau kasitomaá ʻi he lelei taha te mau lavá. Ne hoko atu e alēleá ki he meʻa ne mau fai he ngāué ne ʻikai mahuʻingá mo e taʻepau ʻo e taimi feohi mo e fāmilí. ʻOku ʻi ai nai ha teke mālohi ke tau ʻi he ngāueʻangá ka ʻoku ʻikai mahuʻinga?17 Ne mau pehē ko ʻemau taumuʻá ke ʻai ha ʻātakai ʻe lelei ki he fāmilí mo e kaungāmeʻá, ki he tangata mo e fefine fakatouʻosi. Tau taaimuʻa ʻihono tuku ha taimi maʻá e fāmilí.

Tolú, ko e meʻa fakamoʻulaloa fakaemāmani lahi ʻi hotau kuongá, ʻo hangē kuo hoko he hisitōliá, ko e fakakaukau pe tui fakapolitikale ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke taki kitautolu mei he pōpoaki faingofua ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau fakafetongi e moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻaki e fakakaukau ʻa e tangatá. ʻI he ʻaʻahi e ʻAposetolo ko Paulá ki ʻAtenisí, naʻá ne feinga ke akoʻi e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku tau lau ʻi he tohi ʻa Ngāué ki he ngāué ni, “He ko e kau ʻAtenisi kotoa pē, mo e ʻāunofo ʻi ai, naʻa nau matuʻaki nofo pē ke lau, mo fakafanongo ki he meʻa foʻoú. 18 ʻI hono ʻilo ʻe he kakaí ʻa e natula fakalotu faingofua ʻo e pōpoaki ʻa Paulá, ʻa ia ne ʻikai foʻoú, ne ʻikai ke nau tali ia.

ʻOku hoko tatau pē ʻi hotau kuongá, ʻo faʻa fakafisingaʻi pe fakakeheʻi e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ke hā matamatalelei fakapoto pe fenāpasi mo e ākenga fakafonua lolotongá mo e fgakakaukau fakapotó. Ka ʻikai ke tau tokanga, ʻe lava ke maʻu kitautolu ʻe he ngaahi ākengá ni pea tau pōpula ki he fakakaukau fakapotó. Kapau he ʻikai ke tau tokanga te tau pōpula ki he ngaahi ākengá ni pea tau pōpula fakaʻatamai ai. ʻOku lahi e ngaahi leʻo ʻoku nau talaange ki he houʻeiki fafiné ʻa e founga ke nau moʻui aí.19 ʻOku nau faʻa tuʻu fehangahangai. ʻOku fai e hohaʻa ki he fakakaukau ʻokú ne fakaangaʻi pe fakasiʻisiʻi hono fakaʻapaʻapaʻi e houʻeiki fafine ʻoku fili ke feilaulau ke hoko ko ha faʻē, faiako, tauhi, pe kaungāmeʻa ki he fānaú.

ʻI he ngaahi māhina siʻi kuo ʻosí, ne ʻaʻahi mai homa makapuna fefine iiki tahá kiate kimaua—ko e tokotaha he uike. Ne u ʻi ʻapi ʻo fakaava e matapaá. Ne ʻi ha loki ʻe taha hoku uaifi ko Melé. ʻI he taimi takitaha, hili e feʻiloaki, naʻá na talamai e meimei meʻa tatau. Naʻá na sio takai pea pehē mai, “ʻOku ou saiʻia he fale ʻo Kulenimaá. Ko e fē ʻa Kulenimā?” Ne ʻikai ke u lea ʻaki kiate kinaua, ka ne u fakakaukau, “ʻIkai ko e fale mo ʻeni ʻo Kulenipā?” Ka ne u ʻilo ko e taimi ne u kei siʻi aí, ne ō homau fāmilí ki he ʻapi ʻo Kulenimaá. Ne u fakakaukau ki he lea ʻo ha hiva ʻiloa: “Tau fou atu he vaitafé mo e vaotātaá ki he ʻapi ʻo e Kuifefiné.”

ʻOku ou matuʻaki fiefia ʻi he ngaahi faingamālie fakaako mo e faingamālie kehe ʻoku maʻu ʻe he houʻeiki fafiné. ʻOku ou mataʻikoloa ʻaki e moʻoniʻi meʻa kuo fakasiʻisiʻi e ngāue fakaesino mo fakatauhi ʻapi ʻoku fakahoko ʻe he houʻeiki fafiné he māmaní ʻe he fakalakalaka fakaonopōní pea ʻoku fakahoko ʻe he houʻeiki fafiné ha tokoni lahi ʻi he tafaʻaki kotoa pē. Ka ʻo ka tau fakaʻatā hotau anga fakafonuá ke fakasiʻisiʻi e vā fetuʻutaki makehe ʻo e fānaú mo e faʻeé, kuifefiné mo e niʻihi kehe ʻoku nau lehilehiʻi kinautolú, te tau fakaʻiseʻisa ai.

Faá, ʻe iku fakapōpula e ngaahi mālohi ʻokú ne maumauʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni fakalotú. Ko e taha e meʻa fakatupu loto mamahi tahá ʻa e taimi ʻoku fakamālohiʻi ai e kakai angamāʻoniʻoni ʻoku nau taliui ki he ʻOtuá ʻi he meʻa ʻoku nau faí ke fai ha meʻa ʻokú ne maumauʻi honau konisēnisí—hangē ko ʻení, ʻoku fakamālohiʻi e kautaha tokoni ki he moʻui leleí ke nau fili ʻi hono tokoniʻi e fakatōtamá ʻa ia ʻoku ʻikai ke nau tui ki aí pe ko e mole ʻenau ngāué.

ʻOku tokosiʻi ʻaupito e Siasí neongo hono fakafehokotaki kinautolu mo e kakai ʻoku nau tui tataú. ʻE faingataʻa ke liliu e sosaietí fakalūkufua, ka kuo pau ke tau ngāue ke fakaleleiʻi e anga fakafonua fakaeangamaʻa ʻokú ne ʻātakaiʻi kitautolú. ʻOku totonu ke hoko e Kāingalotu he fonua kotoa ko ha tangataʻifonualelei, kau ki he ngaahi meʻa fakapuleʻangá, ʻilo ki he ngaahi meʻa ʻoku hokó pea fili.

Ka ko ʻetau tefitoʻi fakamamafá, ʻoku totonu maʻu pē ke fai e ngaahi feilaulau ʻoku fie maʻú ke maluʻi hotau fāmilí mo e toʻu tangata kei tupu haké.20 Ko e tokolahi ʻo kinautolu ʻoku ʻikai ke nau pōpula ki ha ngaahi maʻunimā mamafa pe ngaahi fakakaukau hala. Kuo pau ke tau tokoni ke maluʻi kinautolu mei ha māmani ʻoku hangē ko Selusalemá ʻa ia ne aʻusia ʻe Līhai mo Selemaiá. Makehe mei aí, ʻoku fie maʻu ke tau teuteuʻi kinautolu ke fakahoko pea tauhi e ngaahi fuakava toputapú pea hoko ko e kau fakafofonga ke tokoni ki he ʻEikí ke fokotuʻu Hono Siasí pea tānaki ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí mo e kakai fili ʻa e ʻEikí he feituʻu kotoa.21 Hangē ko e lau fakaʻofoʻofa ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, “Pea ʻe hoko ʻo pehē ʻe tānaki fakataha mai ʻa e kau māʻoniʻoní mei he lotolotonga ʻo e ngaahi puleʻanga kotoa pē, pea te nau haʻu ki Saione, ʻoku nau hiva ʻaki ʻa e ngaahi hiva ʻo e fiefia taʻengatá.”22

Ko ʻetau polé, ke fakaʻehiʻehi mei ha faʻahinga fakapōpula, tokoni ki he ʻEikí ke tānaki ʻEne kakai filí, pea feilaulau maʻá e toʻu tangata kei tupu haké. Kuo pau ke tau manatuʻi maʻu pē ʻoku ʻikai ke tau fakahaofi pē ʻe kitautolu ʻa kitautolu. ʻOku fakatauʻatāinaʻi kitautolu ʻe he ʻofa, ʻaloʻofa mo e feilaulau fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻI he taimi ne hola ai e fāmili ʻo Līhaí, ne taki kinautolu ʻe he maama ʻa e ʻEikí. Kapau te teu tauhi ki Heʻene māmá, muimui ki Heʻene ngaahi fekaú, pea falala ki Heʻene ngāue leleí, te tau fakaʻehiʻehi ai mei he pōpula fakalaumālié, fakaesino mo e fakaʻatamaí pea pehē ki he tangilaulau ʻo e hē fano ʻi hotau maomaonganoá, he ʻokú Ne māfimafi ke fakamoʻui.

Tau fakaʻehiʻehi mei he siva e ʻamanakí mo e loto mamahi ʻa kinautolu ʻoku pōpula pea ʻikai lava ke hivaʻi e ngaahi hiva ʻo Saioné. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. ʻOku kau e ngaahi faiva hiva ʻa Vete hangē ko e Aida, La traviata, mo e Il trovatore, ʻi hono manakoa fakafaivaʻi he māmaní he ʻahó ni.

  2. Vakai, 1 Nīfai 5:13; 7:14.

  3. Selemaia 1:5.

  4. Vakai, 1 Nīfai 2:2–3.

  5. Ne hoko hono fakaʻauha ʻo e temipale ʻo Solomoné, tō ʻa Selusalemá, pea mo hono puke pōpula ʻo e hako ʻo Siutá ʻi he taʻu 586 k.m. nai.

  6. Selemaia 2:11, 13.

  7. Selemaia 8:20. Ne hiki kimuʻa ʻe Selemaia ʻa e kalanga ʻa e ʻEikí ke fakatomalá, “ʻOku ou mamahi ʻo aʻu ki hoku lotó” (Selemaia 4:19) pea kōlenga, “ʻIloʻi ha tangata … ʻoku fakamaau totonú, ʻa ia ʻoku kumi ki he moʻoní; pea te u fakamolemole[ʻi] ia (Selemaia 5:1).

  8. Vakai, Selemaia 31; 1 Nīfai 10:14.

  9. Vakai, 2 Ngaahi Tuʻi 17:6;Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:11.

  10. Tefito ʻo e Tui 1:10; vakai foki, 2 Nīfai 10:22.

  11. Russell M. Nelson, “The Book of Mormon and the Gathering of Israel,” lea ne fai ʻi ha seminā maʻá e kau palesiteni fakamisiona fooú, June 26, 2013.

  12. Ko e Fakahinohino Ki he Ngaahi Folofolá, “ʻIsileli,” scriptures.lds.org.

  13. Ne folofola e ʻEikí ʻi hotau kuongá, “Pea ʻoku nofo ʻa e māmaní kotoa pē ʻi he angahala, mo toʻe ʻi he fakapoʻuli pea ʻi he nofo pōpula ki he angahalá … koeʻuhí he ʻoku ʻikai te nau haʻu kiate au” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:49–50).

  14. ʻE lava foki ke haʻisia mo e kakai taʻehalaiá.

  15. ʻOku ʻikai liliu e ngaahi tokāteline tefitó, ka kuo fakautuutu e founga fakapōpulá, fakamoʻulaloá, mo e fakaʻauhá ʻi ha founga ʻoku ʻikai hano tatau.

  16. Ne ngali fakaoli hono fakamatalaʻi ʻi he takafi ʻo e New York Times Magazine ʻo e taʻu kuo ʻosí (8 ʻEpeleli 2012) ʻo kau ki he natula maʻunimā ʻo e ngaahi keimi fakaʻilekitulōniká. Naʻe pehē, “Ko e Meʻa Fakatupu Maʻunimā, Fakamole-Taimi, Maumau-Fāmili, Mālohi ke Fakaʻauha Fakaʻatamai pea mo e manakoa ʻo e Keimi Fakaʻilekitulōnika .” Pea ʻi ha mataʻitohi iiki: “(Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga ia ʻoku ʻikai ke mau saiʻia ʻiate kinautolu foki.)” ʻOku hanga ʻe he meʻá ni ʻi ha founga ngali fakaoli ʻo fakamamafaʻi e fie maʻu ko ia ke fakapotopoto hono ngāue ʻaki e ngaahi faʻu fakatekinikale fakaofo hotau kuongá.

  17. ʻI he ngaahi ngāueʻanga lahi, ko e lea ʻeni ʻoku faʻa faí “ʻOku mau ngāue mālohi, pea ʻoku mau vaʻinga mālohi.” Neongo ʻoku mahuʻinga e ngāue fakataha ʻa e kau ngāué, ka ko e taimi ʻoku toʻo ai e he “ngāué mo e vaʻingá” ʻa e taimi fakafāmilí, ʻoku ʻikai ke ne fakaleleiʻi e palopalemá.

  18. Ngāue 17:21; ko e toki tānaki atu e fakamamafá.

  19. Vakai, Keli Goff, “Female Ivy League Graduates Have a Duty to Stay in the Workforce,” Guardian, Apr. 21, 2013, www.theguardian.com/commentisfree/2013/apr/21/female-ivy-league-graduates-stay-home-moms; Sheryl Sandberg, Lean In: Women, Work, and the Will to Lead (2013); Anne-Marie Slaughter, “Why Women Still Can’t Have It All,” The Atlantic, June 13, 2012, www.theatlantic.com/magazine/print/2012/07/why-women-still-cant-have-it-all/309020; Lois M. Collins, “Can Women ‘Have It All’ When It Comes to Work and Family Life?” Deseret News, June 28, 2012, A3; Judith Warner, “The Midcareer Timeout (Is Over),” New York Times Magazine, Aug. 11, 2013, 24–29, 38; Scott Schieman, Markus Schafer, and Mitchell McIvor, “When Leaning In Doesn’t Pay Off,” New York Times, Aug. 11, 2013, 12.

  20. Kuo poupouʻi ʻe he Siasí ʻa e kau pīsopelikí ke tokoni ki he fāmilí ʻaki ha feohi lahi ange mo e kau talavoú, kau finemuí, mo e kau tāutaha kei talavoú. Kuo poupouʻi e kau pīsopelikí ke nau vahe ha fatongia lahi ange ʻi he fakataha alēlea fakauōtí ki he kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ngaahi houalotú, pea ki he kāingalotu ʻoku ʻi ai haʻanau taukei makehé ke tokoni ki he niʻihi kehé.

  21. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 29:7.

  22. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:71.