2010–2019
Mālohi ʻi he Lakanga Fakataulaʻeikí
ʻOkatopa 2013


Mālohi ʻi he Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻE lava ʻe ha tangata ʻo fakaava e puipuí ke hū mai e laʻaá ki he lokí, ka ʻoku ʻikai maʻu ʻe he tangatá ʻa e laʻā, maama mo e māfana ʻokú ne ʻomí.

ʻOku maʻá e Taha Kotoa e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻI hono hivaʻi fiefia ʻe he fānaú he houalotu sākalamēnití e hiva Palaimeli “Leaʻaki Heni e ʻOfá,” ne malimali kotoa e kāingalotú. Ne fakafanongo tokanga ha faʻē loto-toʻa ki ha fānau ʻe toko nima ki he veesi uá: “Ko hoku ʻapí ʻoku tāpuakiʻi ʻaki e mālohi ʻo e [lakanga fakataulaʻeikí].”1 Naʻá ne fakakaukau pē mo e loto-mamahí, “Ne teʻeki aʻusia ʻe heʻeku fānaú ha faʻahinga ʻapi pehē.”2

Ko ʻeku pōpoaki ki he fefine faivelenga ko ʻení mo e taha kotoa pē, te tau lava ʻo moʻui he houa kotoa ʻo “tāpuakiʻi ʻaki e mālohi ʻo e [lakanga fakataulaʻeikí],” ʻo tatau ai pē ko e hā hotau tūkungá.

ʻOku tau faʻa fakafehokotaki he taimi lahi e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e houʻeiki tangata ʻo e Siasí. Ko e lakanga fakataulaʻeikí ko e mālohi mo e mafai ia ʻo e ʻOtuá naʻe ʻomi ke fakamoʻui mo tāpuekina ʻaki e taha kotoa—ʻa e tangata, fefine, mo e fānau.

ʻE lava ʻe ha tangata ʻo fakaava e puipuí ke hū mai e laʻaá ki he lokí, ka ʻoku ʻikai ʻa e tangatá ʻa e laʻā, maama mo e māfana ʻokú ne ʻomí. ʻOku lahi ange e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he tangata ʻoku kole ange ke ne ngāue ʻaki e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Ko e taha e ngaahi faingamālie mo e fatongia maʻongoʻonga taha ʻo e moʻui fakamatelié ko hono maʻu e ngaahi tāpuaki, mālohi, mo e talaʻofa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he moʻuí ni pea mo e moʻui ka hokó. ʻI heʻetau moʻui tāú, ʻoku fakalahi ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ʻetau moʻuí ʻi he māmaní pea teuteuʻi kitautolu ki he ngaahi talaʻofa nāunauʻia ʻo e maama ka hokó. Naʻe folofola e ʻEikí, “ʻOku fakahā ʻi hono ngaahi ouaú ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá.”3

ʻOku ʻi ai ha ngaahi tāpuaki makehe mei he ʻOtuá maʻá e taha moʻui taau kotoa pē ʻoku papitaiso, maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, mo maʻu maʻu pē e sākalamēnití. ʻOku ʻomi ʻe he temipalé ha toe mahino mo ha mālohi lahi ange, fakataha mo e talaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá.4

ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he ngaahi ouaú kotoa ke tau fakatupulaki ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí pea fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. ʻI heʻetau tauhi e ngaahi fuakava toputapú ni, ʻoku tau maʻu leva e mālohi mo e tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

ʻIkai ʻoku tau ongoʻi e mālohi ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi heʻetau moʻuí mo vakai ki ai he kāingalotu tauhi fuakava ʻo e Siasí? ʻOku tau mamata ai ʻi he kau ului foʻoú ʻi heʻenau ʻalu hake mei he vai papitaisó mo ongoʻi kuo fakamolemoleʻi mo fakamaʻa kinautolu. ʻOku tau vakai ki he ongoʻingofua ʻe heʻetau fānaú mo e toʻu tupú e ngaahi ueʻi mo e tataki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku tau vakai ki he hoko e ngaahi ouau ʻo e temipalé ko ha maʻuʻanga mālohi mo e maama maʻá e kau tangata mo fafine angatonu he māmaní.

Ne u mamata he māhina kuo ʻosí ʻi hano maʻu ʻe ha mātuʻa kei talavou ha mālohi lahi mei he ngaahi talaʻofa ʻo e sila he temipalé ʻi hono fāʻeleʻi ʻena kiʻi pēpē tangata fakaʻofoʻofá ka ne moʻui pē ʻi ha uike ʻe taha. ʻOku maʻu ʻe he ongomeʻa mali kei talavoú ni pea mo kitautolu kotoa ha fakafiemālie, mālohi, maluʻi, nonga, mo e ngaahi talaʻofa taʻengatá ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.5

Ko e Meʻa ʻOku Tau ʻIlo ʻo kau ki he Lakanga Fakataulaʻeikí

Mahalo ʻe fehuʻi fakamātoato ʻe ha niʻihi, “Kapau ʻoku lava ke maʻu ʻe he taha kotoa e mālohi mo e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ko e hā ʻoku fakahoko ai pē ʻe he kakai tangatá e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí?”

ʻI hono ʻeke ʻe ha ʻāngelo kia Nīfai, “ʻOkú ke ʻiloʻi ʻa e āfeitaulalo ʻa e ʻOtuá?” Ne tali totonu ange ʻe Nīfai, “ʻOku ou ʻilo ʻokú ne ʻofa ki heʻene fānaú; ka neongo iá, ʻoku ʻikai te u ʻiloʻi hono ʻuhinga ʻo e meʻa kotoa pē.”6

ʻI heʻetau lau ki he lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku lahi ha ngaahi meʻa ʻoku tau ʻilo.

ʻOku Faitatau ʻa e Tokotaha Kotoa

ʻOku tau ʻilo ʻoku ʻofa e ʻOtuá ʻi Heʻene fānaú kotoa pea ʻoku ʻikai te Ne filifilimānako. “ʻOku ʻikai te ne taʻofi ha tokotaha ʻoku haʻu kiate ia, … tangata pe fefine; … pea ʻoku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”7

Hangē ko ʻetau ʻilo pau ʻoku “tatau pē” e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Hono ngaahi fohá mo Hono ngaahi ʻofefiné, ʻoku tau ʻilo foki naʻe ʻikai te Ne fakatupu ke tatau tofu pē e tangatá mo e fefiné. ʻOku tau ʻilo ko e tuʻunga tangatá mo e fefiné ko ha ʻulungaanga ʻoku mahuʻinga ki hotau ikuʻanga mo e taumuʻa fakamatelié mo taʻengatá. ʻOku ʻi ai ha ngaahi fatongia toputapu ne foaki ki he tangatá mo e fefiné.8

Mei he Kamataʻangá

ʻOku tau ʻilo ne fokotuʻu ʻe he ʻEikí mei he kamataʻangá e founga ki hono ngāue ʻaki Hono lakanga fakataulaʻeikí. “Naʻe ʻuluaki foaki ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí kia ʻĀtama.”9 Ne ngāue ʻaki kotoa ʻe Noa, ʻĒpalahame, mo Mōsese e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Naʻe hoko pea ʻoku kei hoko ʻa Sīsū Kalaisi ko e Taulaʻeiki Lahi Pulé. Naʻá Ne ui e kau ʻAposetoló. Naʻá ne folofola, “Naʻe ʻikai te mou fili au, ka kuó u fili, [mo fakanofo] ʻa kimoutolu.”10 Ne fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá ʻi hotau kuongá ha kau talafekau fakalangi. Ne toe fakafoki mai ʻe Sione Papitaiso, Pita, Sēmisi, mo Sione e lakanga fakataulaʻeikí ki he māmaní ʻi he Palōfita ko Siosefa Sāmitá.11 Ko e founga eni ne fakaʻaongaʻi ai ʻe heʻetau Tamai ʻHēvaní Hono lakanga fakataulaʻeikí.12

Ngaahi Meʻafoaki Lahi Mei he ʻOtuá

ʻOku tau ʻilo ʻoku ʻikai ngāue e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ʻiate ia pē ʻo ʻikai kau ai e tuí, Laumālie Māʻoniʻoní, mo e ngaahi meʻafoaki fakalaumālié. ʻOku fakatokanga mai e folofolá, “ʻOua naʻa mou fakaʻikaiʻi e ngaahi meʻa-foaki ʻa e ʻOtuá, he ʻoku nau lahi. … Pea ʻoku ʻi ai ʻa e ngaahi founga kehekehe ʻoku foaki mai ai ʻa e ngaahi meʻa-foakí ni; ka ko e ʻOtua tatau pē ʻokú ne foaki ʻa e ngaahi meʻa-foaki kotoa pē [kiate kinautolú].”13

Moʻui Tāú

ʻOku tau ʻilo ʻoku mahuʻinga e moʻui tāú ki hono fakahoko mo maʻu e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Kuo pehē ʻe Sisitā Linitā K. Peatoni, ko e palesiteni lahi ʻo e Fineʻofá, “Ko e angatonú ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu … ke fakaafeʻi mai e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki heʻetau moʻuí.”14

Hangē ko ʻení, fakakaukau ki he mafola vave ʻa e mahaki fakaʻauha ʻo e ponokalafí ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai fakaʻatā ʻe he tuʻunga moʻui taau ʻa e ʻEikí ke ngāue ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa kinautolu ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ponokalafí. Naʻe folofola e Fakamoʻuí:

“Fakatomala mei hoʻomou … ngaahi anga-fakalielia fufuú.”15

“Ko e maama ʻo e sinó ko e matá. … Kapau ʻoku kovi ho matá, ʻe fakapoʻuli ho sinó kotoa.”16

“[He] ko ia ʻoku fakasio ki ha fefine ke holi ki aí, ʻoku tonoʻi ia ʻe ia ʻi hono lotó.”17

Hangē ko e lea ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinaá, ko hono tāpuakiʻi pe tufa e sākalamēnití, tāpuakiʻi e mahakí, pe kau ʻi ha ngaahi ouau lakanga fakataulaʻeiki kehe ʻoku ʻikai ke moʻui tāú, ko hono takuanoa ia e huafa ʻo e ʻOtuá.18 Kapau ʻoku ʻikai ke moʻui taau ha taha, ʻoku totonu ke ʻoua naʻa kau ia ʻi hono fakahoko e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea faʻa lotu mo sio ki heʻene pīsopé he ko e ʻuluaki sitepu ia ki he fakatomalá pea toe moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi fekaú.

Loto Fakatōkilaló

Ko e meʻa ʻe taha ʻoku tau ʻiló ʻoku lahi e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he fāmili ʻoku faaitaha ai ha faʻē mo ha tamai angatonu ʻi hono tataki ʻena fānaú. Ka ʻoku tau toe ʻilo ʻoku hōifua e ʻOtuá ke ʻoatu mo e ngaahi tāpuaki tatau ko ʻení kiate kinautolu ʻi he ngaahi tūkunga kehé.19

Naʻe fakamatalaʻi ongo ʻe ha faʻē mafasia ʻokú ne fakatou fuesia e kavenga hono tokonaki fakalaumālie mo fakatuʻasino maʻa hono fāmilí, ʻa e fie maʻu ke loto-fakatōkilaló ʻo kole ki heʻene faiako fakaʻapí ke tāpuakiʻi ha taha ʻo ʻene fānaú. Ka naʻá ne toe tānaki mai ha fakakaukau lelei, ʻo pehē ʻoku tatau pē ia mo e fie maʻu ʻe heʻene ongo faiako fakaʻapí ʻa e loto-fakatōkilalo ʻi heʻena teuteu ke tāpuakiʻi ʻene fānaú.20

Ko e Ngaahi Kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku tau ʻilo ʻoku tataki e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi he māmaní ʻe he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku maʻu ʻe he kau mēmipa ʻo e Kau Palesitenisī ʻUluakí mo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku ʻi ai ha ngaahi kī pau ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku foaki ki he kau palesiteni fakasiteikí mo e kau pīsopé ki honau ngaahi fatongia ʻi honau ʻēliá. Pea ʻoku nau ui ha kau tangata mo fafine ʻi he fakahā pea hikinimaʻi mo vaheʻi ke nau ngāue ʻaki ʻa e mafai ʻoku vahe atu ke nau faiako mo fakahoko ʻaki e ngāué.21

Neongo ʻoku lahi e ngaahi meʻa ʻoku tau ʻilo ki he lakanga fakataulaʻeikí, ka ʻoku ʻikai ke ʻomi maʻu pē ʻe heʻetau aʻusia fakamatalié ha mahino kakato ki he ngāue ʻa e ʻOtuá. Ka naʻá Ne fakamanatu fakalelei mai, “ʻOku ʻikai ko hoʻomou ngaahi mahaló ʻa ʻeku mahaló, pea ʻoku ʻikai ko homou ngaahi halá ʻa hoku ngaahi halá,”22 ʻo fakapapauʻi mai te tau sio tonu ʻi he ʻalu ʻa e taimí mo e fakakaukau ʻoku taʻengatá ki he “ngaahi meʻá ʻo hangē ko honau angamoʻoní”23 mo maʻu ha mahino kakato ange ki Heʻene ʻofa haohaoá.

ʻOku tau loto fiemālie kotoa ke tokoni. ʻOku ʻi ai e taimi ʻoku tau ongoʻi ʻoku ʻikai lomekina kitautolu ʻe hotau uiuiʻí pea fakaʻamu ne kole mai ke tau fai ha meʻa lahi ange. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau houngaʻia ʻi hono tukuange kitautolú. ʻOku ʻikai ke tau fili e uiuiʻi ʻoku tau maʻú.24 Ne u ako ʻeni he kamata mai ʻeku nofomalí. ʻI heʻema hoko ko e ongomeʻa mali kei talavoú, ne u nofo mo hoku uaifi ko Kefí ʻi Folōlita. Ne fakamatalaʻi mai kiate au ʻe ha tokoni ʻi he kau palesitenisī fakasiteikí ʻi ha Sāpate ʻe taha ʻa ʻenau ongoʻi ke ui ʻa Kefi ko ha faiako semineli pongipongi.

Ne u ʻeke ange, “Te ma fakahoko fēfē ia? ʻOku kei iiki ʻema fānaú, ʻoku kamata e seminelí he 5:00 a.m., pea ko e palesiteni au e Kau Talavoú ʻo e uōtí.”

Ne malimali pē e tokoní peá ne pehē mai, “ʻE sai pē ia, Misa ʻEnitaseni. Te mau ui ia, pea te mau tukuange koe.”

Ko e meʻa pē ia ne hokó.

Ko e Tokoni ʻa e Houʻeiki Fafiné

ʻOku mahuʻinga ki he moʻuí, nofomalí, mo hono langa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa hono ʻeke fakamātoato mo fakafanongo ki he ngaahi fakakaukau mo e meʻa ʻoku tokanga ki ai e houʻeiki fafiné.

ʻI he konifelenisi lahi ʻo e taʻu ʻe uofulu kuohilí, ne fakamatala ʻa ʻEletā M. Lāsolo Pālati ha pōtalanoa naʻá ne fakahoko mo e palesiteni lahi ʻo e Fineʻofá. Ne ʻi ai ha fehuʻi fekauʻaki mo hono fakamālohia e moʻui taau ʻa e toʻu tupú ʻi heʻenau teuteu ke ngāue fakafaifekaú. Ne mamali pē ʻa Sisitā ʻIleini Siaki mo ne pehē, “ʻOkú ke ʻilo ʻEletā Pālati, ʻe ʻi ai ha ngaahi fokotuʻu lelei ʻa e [houʻeki fafine] ʻo e Siasí … kapau [ʻe] ʻeke kiate kinautolu. Ko hono ʻuhingá, … he ko ʻenau faʻeé kimautolu!25

ʻOku ʻi ai ha hisitōlia tuʻuloa ʻo Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi heʻene kole mo tali e ngaahi meʻa ʻoku tokanga ki ai e houʻeiki fafiné. Ko e fefine kuó ne tākiekina lahi taha ʻene moʻuí ko Sisitā Falanisesi Monisoni. ʻOku tau ʻofa lahi kiate ia. Ne toe fakamanatau ange foki ʻe Palesiteni Monisoni ki he Kau Taki Māʻolungá he Tuʻapulelulu ne toki ʻosí, e meʻa lahi naʻá ne akoʻi heʻene hoko ko e pīsopé mei he kau uitou ʻe toko 84 ʻi hono uōtí. Ne nau tākiekina lahi moʻoni ʻene ngāué mo ʻene moʻuí kotoa.

ʻOku ʻikai ha ofo, kimuʻa pea fai ʻi he faʻa lotu ʻe Palesiteni Monisoni ʻa e fili ki hono liliu e taʻu ngāue fakafaifekaú, ne lahi ha ngaahi fealeaʻaki mo e kau palesitenisī lahi ʻo e Fineʻofá, Kau Finemuí mo e Palaimelí.

Kau pīsope, ʻi hoʻo mou muimui ki he sīpinga ʻa Palesiteni Monisoní, te mou ongoʻi lahi ange hono tāpuakiʻi ʻe he toʻukupu ʻo e ʻEikí hoʻomou ngāue toputapú.

Ne mau nofo ʻi Palāsila ʻi ha ngaahi taʻu. Hili ʻeku tūʻuta atú ne u feʻiloaki mo ʻAtelisoni Paea ko ha Fitungofulu pea mo hono tokoua ko ʻAtilasoni naʻá ne ʻi heʻemau kau palesitenisī fakasiteikí. Ne u feʻiloaki kimui mo hona tokoua ko ʻAtalatoni, ʻokú ne hoko ko ha palesiteni fakasiteiki ʻi Fololianopolisi pea mo honau tokoua ʻe taha ko ʻAtelimo ʻokú ne hoko ko ha pīsope. Ne ongo kiate au e tui ʻa e kau tautehiná ni peá u ʻeke ʻo kau ki heʻenau ongomātuʻá.

Naʻe papitaiso e fāmilí ʻi Sanitosi ʻi Palāsila he taʻu ʻe 42 kuohilí. Naʻe pehē ʻe ʻAtilasoni Paea, “ʻI he kamata maí ne fuʻu fiefia e Tangataʻeikí ke kau ki he Siasí. Neongo ia, [ne ʻikai fuoloa] kuó ne māmālohi pē peá ne talaange ki heʻemau fineʻeikí ke ʻoua ʻe toe ʻalu ki he lotú.”

Ne talamai ʻe ʻAtilasoni kiate au ne tuitui vala ʻene fineʻeikí maʻá e kaungāʻapí ke maʻu e totongi pasi ʻene fānaú ki he lotú. Ne lue fakataha e tamaiki tangata ʻe toko faá ʻi ha maile ʻe taha nai ki ha kolo ʻe taha, heka pasi ʻi ha miniti ʻe 45, pea toe lue he miniti ʻe 20 ki he falelotú.

Neongo ne ʻikai lava ʻa Sisitā Paea ʻo ʻalu ki he lotú mo ʻene fānaú, ka naʻá ne lau fakataha e folofolá mo ʻene fānau tangatá mo e fānau fēfiné, akoʻi kiate kinautolu e ongoongoleleí pea lotu fakataha mo kinautolu. Ne fakafonu honau ʻapí ʻaki e ngaahi tāpuaki mahuʻinga ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ne tupu hake e fānau tangatá ʻo ngāue fakafaifekau, ako, pea mali he temipalé. Ne fakafonu honau ʻapí ʻe he ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Hili ha ngaahi taʻu mei ai, ne hū ʻa Vani Paea he temipalé ʻo maʻu hono ʻenitaumení, pea kimui aí naʻá ne ngāue fakafaifekau tuʻo tolu ʻi Palāsila. ʻOkú ne taʻu 84 he taimí ni, pea kei hokohoko atu pē hono tāpuekina ʻe heʻene tuí e ngaahi toʻutangata kuo nau muimui mai ʻiate iá.

Fakamoʻoní mo e Talaʻofá

ʻOku maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku ou fakamoʻoni ʻi hoʻo moʻui taau ʻo kau ki he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻe foaki atu ʻe he ʻEikí kiate koe ha mālohi lahi ange, nonga, mo e fakakaukau ʻoku taʻengatá. Ko e hā pē ho tūkungá, ʻe “tāpuekina ʻaki ha ivi ʻo e mālohi e lakanga fakataulaʻeikí” ho ʻapí pea ko kinautolu ʻoku ʻofa ʻiate koé te nau fie maʻu lahi ange e ngaahi tāpuakí ni maʻanautolu.

ʻOku tau ʻunu fakataha kimuʻa ko ha kakai tangata mo fafine, tuofāfine mo e tokoua, ko e ngaahi foha mo e ʻofefine ʻo e ʻOtuá. Ko hotau faingamālie, fatongia, mo hotau tāpuaki. Ko hotau ikuʻangá ʻeni—ke teuteuʻi e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ki he liuaki mai ʻa e Fakamoʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. “Leaʻaki Heni e ʻOfá,” Tohi Hiva ʻa e Fānaú, 102–3.

  2. ʻĪmeili fakatāutaha, 5 ʻo ʻAokosi 2013.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:20.

  4. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 138:37, 51.

  5. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:35; 109:22.

  6. 1 Nīfai 11:16, 17.

  7. 2 Nīfai 26:33.

  8. Vakai, “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōvema 2010, 129.

  9. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasi: Siosefa Sāmita (2007), 119; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:16; :40–53; 128:18, 21; Russell M. Nelson, “Lessons from Eve,” Ensign, Nov. 1987, 86–89.

  10. Sione 15:16.

  11. Vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:72; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 13; 27.

  12. Vakai, M. Russell Ballard, “Let Us Think Straight,” BYU Campus Education Week devotional, Aug. 20, 2013): speeches.byu.edu. Naʻe pehē ʻe ʻEletā Pālaati: “Ko e hā ʻoku fakanofo ai e kakai tangatá ki he lakanga fakataulaʻeikí kae ʻikai ko e houʻeiki fafiné? Naʻe pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ko e ʻEikí kae ʻikai ko e tangatá, ‘naʻá ne tuʻutuʻuni ʻoku totonu ke maʻu e lakanga fakataulaʻeikí ʻe he houʻeiki tangata ʻi Hono Siasí,’ pea ko e ʻEikí pē naʻá ne fakakoloaʻi e houʻeiki fafiné ʻaki ‘e malava ke fakakakato e kautaha maʻongoʻonga mo fakaofo ko ʻení, ʻa ia ko e Siasí mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá’ (“Women of the Church,” Ensign, Nov. 1996, 70). ʻI he hili hono lea ʻaki mo fakahoko e ngaahi meʻa kotoa pē, ʻoku teʻeki pē ke fakahā mai ʻe he ʻEikí ia e ʻuhinga naʻá Ne fokotuʻu ai Hono Siasí ʻi he founga naʻá Ne fakahokó.”

  13. Molonai 10:8.

  14. Linda K. Burton, “Priesthood: ‘A Sacred Trust to Be Used for the Benefit of Men, Women, and Children’” (Brigham Young University Women’s Conference address, May 3, 2013); ce.byu.edu/cw/womensconference/pdf/archive/2013/lindaBurtonTalk.pdf.

  15. 3 Nīfai 30:2.

  16. Mātiu 6:22–23.

  17. Mātiu 5:28; vakai foki, ʻAlamā 39:9. Ne pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni: “ʻOku matuʻaki fakatuʻutāmaki mo lava ke pukenimā kita ʻe he ponokalafí. ʻE lava ke hoko ʻa e fieʻilo ki he ponokalafí ko ha ʻulungaanga ke ne puleʻi koe, pea hoko atu ai ki ha meʻa ʻoku toe kovi ange pea ki he maumaufono fakasekisualé. Fakamamaʻo ʻaupito mei he ponokalafí” (“ʻOku ʻOmi ʻe he Teuteú ʻa e Ngaahi Tāpuakí,” Liahona, Mē 2010, 66).“ʻOku fakalilifu moʻoni—ʻa hono lipooti mai e tokolahi ʻo e kakai ʻoku nau fakaʻaongaʻi e ʻInitanetí ki ha ngaahi taumuʻa kovi mo holoki moʻuí, pea ko e lahi tahá hono fakaʻaongaʻi ia ke mamataʻi ai e ngaahi ʻata fakalieliá. ʻE hoku kāinga ʻofeina, ʻoku hanga ʻe he kau ki he meʻa ko ia ʻo fakaʻauha moʻoni ʻa e laumālié. Ke mou mālohi. Ke mou maʻa. Fakaʻehiʻehi mei he faʻahinga fakamatala ʻoku holoki moʻui pe fakatupu ʻauha ʻo tatau ai pē pe ko e hā e meʻa ʻe hokó—pea tatau ai pē pe ko e fē feituʻu ʻoku nau ʻi aí” (“Kae ʻOua ke Tau Toe Fakataha Mai,” Liahona, Mē 2009, 113).“Fakamamaʻo mei ha faʻahinga meʻa pē ʻoku tatau mo e ponokalafí. Te ne tamateʻi e laumālié mo fakaʻauha e ʻatamai leleí. ʻOku talamai kiate kitautolu ʻe he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ‘Pea ko e meʻa ʻoku ʻikai ke fakamāmaʻí ʻoku ʻikai mei he ʻOtuá ia, pea ko e fakapoʻulí ia’ [Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:23]” (“True to the Faith,” Liahona, May 2006, 18–19).

  18. Vakai, David A. Bednar, Act in Doctrine (2012), 53.

  19. Vakai, Dallin H. Oaks, “Priesthood Authority in the Family and the Church,” Liahona, Nov. 2005, 24–27.

  20. ʻĪmeili fakatāutaha, 5 ʻAokosi 2013; vakai, Sēmisi 5:14.

  21. Vakai, Hepelū 5:4.

  22. ʻĪsaia 55:8.

  23. Sēkope 4:13.

  24. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 81:4. Ne pehē ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī: “ʻOku mamafa tatau pē ho tufakangá pea mo ho fatongiá, ʻo hangē ko au ʻi hoku tufakangá. ʻOku ʻikai ha uiuiʻi he siasí ni ʻe siʻisiʻi pe taʻemahuʻinga” (“This Is the Work of the Master,” Ensign, May 1995, 71).

  25. M. Russell Ballard, “Strength in Counsel,” Ensign, Nov. 1993, 76.