Na Kaukauwa Vakasakiti ni Marama

Mai na veiyabaki tawananumi, era sa dau vakanuinui na veisoqosoqo ki na kaukauwa vakasakiti ni marama. Dina ni sega duadua ga ni vakayacori tiko ena isoqosoqo na veivakayarayarataki matau, ia na yavu vivinaka talega era vakarautaka sa vakadinadinataki me duatani sara na kena yaga ki na bula raraba. De dua, baleta beka ni sa rui dau taucoko, sa vakavuna kina me sega sara ni dau veiraurau na kena vakavinavinakataki. Au gadreva me’u vakaraitaka na vakavinavinaka ki na nodra veivakayarayarataki na marama vinaka, vakatakila eso na filosofi kei na ivakarau eso ka dau kidomoka na nodra qaqaco vinaka tiko vakakina na veika era dau tutaka, ka domo ni vakatakekere talega vei ira na marama mera teivaka na kaukauwa vakasakiti era a sucukaya e lomadra.

Era kauta vata mai na marama ki vuravura e dua na ivakarau ni ivalavala dodonu, e dua na isolisoli vakalou ka vakavuna mera kenadau ena tutaki ni ituvaki eso vaka na vakabauta, yaloqaqa, veikauwaitaki, kei na vakabulabulataki ni veiwekani kei na itovo vakavanua. Ni vakacaucautaki tiko na “vakabauta dina sara” a kunea vei Timoci, a raica o Paula ni vakabauta oqo a “tu eliu vei Loi na bumu, vei Unaisi talega na tinamu.”¹

Ena vica na yabaki sa oti ni’u a tiko voli e Mexico, au a qai kila deivaki kina na ibalebale ni ka a nanuma o Paula. Au nanuma lesu vakatabakidua e dua na tina gone, e dua vei ira e vuqa na marama ena Lotu e Mexico ka ukucavutaki sara tu ga na nodra bula ena vakabauti ni Kalou ka sa vaka mera sega tale tu ni vakila. A vakaraitaka na marama oqo e dua na lewa dodonu ka vakasucumi ena yalovinaka ka vakayarayarataki ira kece na tu wavoliti koya kina vinaka. Rau a soli rau yani vakaveiwatini ki na veika cecere cake mai na so na ka ni veivakamarautaki kei na iyau, ka dau sega mada ga ni via dua tale na kena vakasama. Na nona sasaga me vakayacora na rawaka eso ni veilaveti, veicuvari, kei na veivakatautauvatataki kei ira na luvena e sa voleka ni kaukauwa tani vakatamata. E levu sara na ka e dau lavaki vakawasoma tu vua ka sa vaka me dau madra mai, ia e koto ga e rukuna taucoko e dua na ivakaraitaki maravu, ni nona qarava voli na cakacaka ni Kalou. Me vakataki koya na iVakabula, a vakacerecerei okoya ena nona vakalougatataki ira tale eso mai na veiqaravi kei na solibula. Sa ivakaraitaki dina ni loloma okoya.

Au sa mai vakalougatataki vakavinaka ena nodra veivakayarayarataki vakasakiti na marama, vakatabakidua o tinaqu kei watiqu. E dua tale ga na marama ka’u dau vakavinavinakataka sai Anna Daines. O Anna kei na watina, o Henry, kei na luvedrau e va ratou a ivuvu talega ni Lotu e New Jersey, e Amerika. Vakatekivu ena 1930, ni a vuli vuniwai voli o Henry e Rutgers University, a cakacaka tawacegu okoya vata kei Anna ena koronivuli kei na isoqosoqo ni vanua e Metuchen, ka ratou vakaitikotiko kina, me ratou valuta na nodra vakacacani kaukauwa tu mai na Momani ka vakarautaka na itikotiko me dua na vanua vinaka cake mera susugi ira kina na luvedra o ira na itubutubu.

“O Anna, me kena ivakaraitaki, a veiqaravi vakavolodia ena YMCA e Metuchen ka na yaco na leqa ke yali. Ena loma ni dua na yabaki a digitaki o koya me peresitedi ni Mataisoqosoqo ni Tina ka qai “mani kerei me tu ena dua vei iratou na tolu na itutu ni marama ena matabose ni dairekita ni YMCA. A qaqa okoya ni a sega ni veiletitaki, ka mai lewena na matabose saraga ka a sega ni vakadonui ira na Yalododonu mera soqoni vata ena nodra vale ena vica na yabaki sa oti!”²

A toki na noqu matavuvale ki na yalava ni Tabanalevu e New Brunswick ni’u a se tabagone voli. A kauwaitaki au o Sisita Daines ka dau tukuna wasoma na nona nuidei ki na noqu sasaga eso kei na ka au rawa ni rawata, ka a vakauqeti au me’u kakavaki cake—icake sara mai na kena au rawata ke a sega na nona veivakayaloqaqataki. Dua na gauna, baleta e dua na vakasama donu ni ivakaro mai vei koya, au a levea e dua na ituvaki ka a rawa vakaidina ni a qai veivutunitaki. Dina ga ni sa sega ni qai tiko oqo o koya, na veivakayarayarataki nei Anna Daines e se rawa tikoga ni vakilai ka laurai ena bula ni nona kawa kei na vuqa tale, oka kina o au.

Na buqu o Adena Warnick Swenson a vakatavulici au me’u dau vakasamataka vakabibi na veiqaravi vakamatabete. A vakayaloqaqataki au okoya me’u cavuqaqataka na masu ni madrai kei na wai ni sakaramede, na vakayacori na ka oqori, sa rawa kina vei au meu cavuti rau ena sala vakakina ena kena vakilai deivaki. Ni dikevi voli na iwalewale a tokoni tukaqu kina, e dua na peteriaki ni iteki, a vakatorocaketaka e lomaqu okoya na vakarokorokotaki ni veika tabu. A sega ni vulica o Bu Swenson me draivataka e dua na motoka, ia a kila okoya na iwalewale mera vukei kina na cauravou ni yaco mera turaga matabete.

Na veivakayarayarataki vakasakiti ni marama e sega ni vakilai vakaukauwa cake ena dua tale na vanua se cakacakataki yaga vakalevu cake me vakataka na itikotiko. E sega tale ni dua na ituvaki vinaka cake ni nodra susugi na kawa tubu cake tiko mai me vakataka na ivalavala makawa ni matavuvale, ka rau qarava ena yalovata e dua na tama kei tina na vakarautaki ni, nodra vakatavulici, ka susugi na luvedrau. Na vanua e sega kina na ka oqo, era na dau saga tikoga na tamata mera rawata mai kina e dua na ka ena nodra maqosa taucoko ena dui kedra ituvaki.

Ena veika kece sara, ena sega ni vakatauvatani rawa kei na dua tale na tamata se ena ituvaki ni veikilai cava ga na veivakayarayarataki ni dua na tina. Ena kaukauwa ni nona ivakaraitaki kei na veivakatavulici, era vulica na luvena tagane mera vakarokorokotaka na bula vakamarama ka mera taurivaka vata na bula vakaivakarau kei na itovo cecere vakasakiti ena nodra bula. Era vulica na luvena yalewa mera vakatubura na nodra dui valavala dodonu ka tutaka na ka e dina, ena veigauna taucoko sara, se vakacava na nodra sevaki. Na loloma kei na nanamaki cecere ni dua na tina e muataki ira na luvena mera cakacaka vakamaqosa ka me kua na ulubale, mera vakabibitaka na vuli kei na veivakatorocaketaki vakatamata yadua, ka mera dau segata tikoga na nodra tiko vinaka taucoko na wavoliti ira voli. A taroga ena dua na gauna o Elder Neal A. Maxwell: “Na gauna e sa na vakatakilai vakaoti kina na itukutuku makawa dina ni kawatamata, ena vakaraitaka li na voqa ni rorogo ni dakai se na rorogo veivakauqeti ni sere malumu ni vakamoce gone? Na veivakameautaki vakaivalu levu eso era cakava na mataivalu se na dautataro ni marama ena veitikotiko kei na veivanua veivolekati? Ena kaukauwa cake li na ka a vakayacori ena idavodavo ni gone dramidrami kei na valenikuro eso mai na ka a yaco ena veiboselawa?”³

Sa ka tabu duadua na itavi ni marama ena veibuli. Eda kila ni noda bula vakayago e tiko na kena itekitekivu vakalou⁴ ka meda na sotava ruarua na sucu vakayago kei na sucu tale vakayalo me yacovi kina na itikotiko cecere duadua ena matanitu vakasilesitieli ni Kalou.⁵ Vakaidina, era matataka na marama e dua na tikina ka bibi (so na gauna ena rivariabitaki ni vakaleqai ni nodra bula saraga vakaiira) ena vuku ni cakacaka kei na lagilagi ni Kalou “mera tucake tale mai na mate na tamata kecega ka rawata na bula tawamudu.”⁶ Ni ko tubunigone, tina, ka dauivakaraitaki ni itovo, era sa mai dauniveisusu na marama ni toevu tovure ni bula, vakatavulica voli na kawa tamata yadua ena bibi ni veiyacovi savasava—na ivalavala savasava ni bera na vakamau kei na yalodina ena loma ni vakawati. Ena sala oqo, era sa mai dua kina na veivakayarayarataki ni tamata vakararamataki ena bula vakaitikotiko; era sa vakatakila na vinaka ka taucoko ena bula ni turaga; era sa vakarautaka kina na veitikotiko e taucoko tu mera susugi kina na gone yalodei ka savasava.

Kemuni na ganequ, au sega ni via vakacerecerei kemuni vakalevu me vaka keimami dau cakava ena so na gauna ena vosa ni Sigatabu ni Tina ka dau vakavuna mo ni veicuvari. E sega ni gadrevi mo ni taucoko sara tu;⁷ Au sega ni kaya ni sa vakakina (ka wili talega kina o koya e dabe tikivi iko tiko ena gauna oqo). Na ka au via tukuna tiko oya kevaka o se tiko duadua se vakawati, kevaka o sa vakasucu gone se sega, kevaka o sa qase, gone, se ena kedrau tadrua, na nomu vakatulewa e loma e sa ka bibi sara, ka rairai keimami sa mai taura vakamamada tiko vakakina o ikemuni. Sa ra tu na veisala kei na kaukauwa ka ra tovolea tiko vakaukauwa mera vakamalumalumutaka ka kauta tani saraga na nomu veivakayarayarataki, ena vakacacani levu ni tamata yadua, matavuvale, kei na bula vakaitikotiko raraba. Me’u vakamacalataka mada e tolu me ivakasala ka ivakaro.

E dua na filosofi rerevaki ka vakamalumalumutaka na veivakayarayarataki vakasakiti ni marama oya na beci ni vakawati kei na bula vakatina kei na vuli itavi ni marama me vaka e dua na cakacaka. Eso era raica na veitavi ni marama me sega ni marautaki, ka ra vakalolovirataki ira na marama vakakina ni veivakaocai sega ni cegu ni susu gone e sa dua na ivakarau ni veivakayagataki vakatawadodonu.⁸ Era vakalialia na ka ra vakatoka me “na salatu vakacakacaka ni qaravi gone” me vaka e dua na cakacaka. Oqo e sega ni vinaka se dodonu. Eda sega ni vakalailaitaka na yaga ni veika era rawata na marama kei na turaga ena dua tu ga na sasaga kilikili se salatu vakacakacaka—eda rawa ka taucoko mai na veisasaga oya—ia eda se vakila toka ga ni sega ni tiko e dua na vinaka e cecere cake me vaka na itavi vakatina kei na tama ena vakawati. E sega na cakacaka e cecere, ka sega na ivakarau ni ilavo, dodonu ni lewa, se veivakacaucautaki raraba me sivia na iusutu ni rawa ka ni matavuvale. Se cava tale ena rairai rawata na marama, na nona veivakayarayarataki kina ivakarau vinaka e sega ni yaga vakalevu cake ena dua tale na vanua me vaka eke.

Na ivakarau ni veimoceri vakatamata e vakarerea na dodonu ni lewa vakasakiti ni marama ena vica na tikina. Na vakalutu me baleta na tiko vinaka ni tamata se bula ni veimaliwai e coka na uto ni kaukauwa tabu duadua ni marama ka vakarusa na nona dodonu ni lewa vakasakiti. Sa tautauvata na kena dina me baleta na veimoceri tawasavasava kei na vakaisulu tawakilikili ka sega ni vakalolovirataki ira walega na marama ia e vakadeitaka na lasu ni sa dau kilai dina na kena bibi e dua na marama mai na ivakarau ni nona veimoceri.

Sa dau namaki tu mera taqonaki ira na marama na mai na veiyacovi, ena gauna vata e soli kina na galala ni lasa tawadodonu vei ira na turaga. E sa laukune votu mai na ivakarau ni bula tawadodonu oqo, ka sa dau vakalewai saraga vaka ca ka sega sara ga ni vakadonui. Ena kena sega ni vakadonui oya, sa nuitaka kina e dua vua e dua na turaga me lamata ki na ivakarau cecere duadua, ka ivakatagedegede duadua, ia sa mai yaco tikoga na kena veibasai—era sa vakauqeti talega tikoga kina oqo na marama kei na goneyalewa mera na dau veimaliwai ena rua na ivakatagedegede ni bula ka namaki ga vei ira na turaga. Na kena dau sasagataki vakaukauwa eliu na veitokoni kei na itavi eso mai vei ira na turaga me baleta na ivakarau tudei cecere ni marama, sa sega ni mai vakasamataki tu yani kina na ivakarau ni veimoceri ena gauna oqo, sa ra tawavakatamani na veimatavuvale, kei na tubu cake ni dravudravua. Na madigi-vakatautauvata ni veimaliwai e butakoca vakarawarawa na nodra veivakayarayarataki kina vinaka na marama ka vakamaduataka taucoko na bula vakaitikotiko.⁹ Ena veikerekerei karusa oqo, sai ira na turaga era “vakagalalataki” ka ra vakaloloma sara vakalevu na marama kei na gone.

A ikatolu ni tikina me qarauni e lako mai vei ira ka, ena yaca ni duavata, ra vinakata mera bokoca laivi taucoko na duidui ena tadrua ni bula vakatagane kei na yalewa. E dau taura vakawasoma oqo na sasaga ena biliraki ni marama mera vakayagataka vakalevu cake na imoimoi vakatagane—mera yalokaukauwa cake, yaloqaqa, ka daubolebole. E sa kilai levu tu oqo ena iyaloyalo kei na veiqito ni vidio me laurai na marama ena so na ituvaki vakadomobula, mera vakamate tamata ka vakatubu veilecayaki. E dau nunu na yalo ni da raici ira na turaga ena ituvaki vakaoya ka vakatalega kina o ira na marama ena nodra tataro ka sotava tale tikoga na vakacaca eso.

A vakatavulica na peresitedi raraba eliu ni Goneyalewa o Margaret D. Nadauld: “Sa rauta mada na iwiliwili ni marama qaqa era sa tu oqo e vuravura; eda gadrevi ira na marama e ivakarau malumu. Sa rauta na marama era raravisa; eda gadrevi ira na marama dauloloma. Sa rauta na marama era sa dauviavialevu; eda gadrevi ira na marama ka ra ivakarau vinaka. Sa rauta mada na marama vakairogorogo ka vutuniyau; eda gadrevi ira vakalevu cake na marama vakabauta. Sa rauti keda na kocokoco sa tiko; eda gadreva vakalevu cake na ivalavala dodonu. Sa rauti keda na bula vakairogorogo sa tiko; eda gadreva vakalevu cake na bula savasava.”¹⁰ Ni buwawa na duidui ni bula vakayalewa kei na tagane, eda vakayalia kina na kedrau duidui, na isolisoli vakailoloma ni marama kei na turaga ka rau vakavurea kina e dua na ka levu cake ka taucoko.

Na noqu kerekere kivei kemuni na marama kei na goneyalewa edaidai oya mo ni taqomaka ka teivaka na kaukauwa vakasakiti e tiko vei kemuni. Maroroya na bula dodonu kei na isolisoli eso vakamareqeti o sucukaya ka kauta vata mai kei iko ki na vuravura. Na nomu vakatulewataka e lomamu mo caka vinaka ka vinaka tikoga, ena nomu muria tiko na Yalo Tabu, ena tubu kina na nomu lewa dodonu kei na veivakayarayarataki. Kivei kemuni na goneyalewa au kaya, kakua ni vakayalia na kaukauwa vakasakiti oqori veitalia ke se bera ni tiko taucoko vei iko. Qarauna sara vakavinaka me na savasava tiko na nomu vosa, sega ni matailelevu; me na vakatakila na nomu isulu na bula rakorako, sega ni veika torosobu; kei na nomu ivukivuki me vakaraitaka na bula savasava, sega ni bula veilecayaki. O na sega ni rawa ni tabei ira tale eso ki na bula dodonu ena dua na ligamu kevaka o vakayacora tiko na vakacaca na liga kadua.

Kemuni na ganequ, ena noda veimaliwai taucoko, sa ikoya na nomu veiwekani vata kei na Kalou, na Tamamu Vakalomalagi, ka sa ivurevure ni nomu kaukauwa vakasakiti, mo na dau vakaliuca tu ga ena nomu bula. Nanuma ni kaukauwa i Jisu a lako mai ena Nona vakanananu-vakatabakidua vakayalo ki na inaki ni Tamada. A sega ni lako tani o Koya mai na veika e vakamarautaki Tamana.¹¹ Sasagataka mo vaka e dua na tisaipeli vakaoya ni Tamada kei na Luvena, ka na sega ni yali na nomu veivakayarayarataki.

Ka kakua ni lomataqaya ni vakayacora na veivakayarayarataki oqori ena taudaku ni rere se kere veivosoti. “Mo dou vakarau tiko mo dou tukuna vua na tamata yadua [turaga, marama, kei na lalai] sa tarogi kemudou na vu ni nuinui sa tu ena lomamudou.”¹² “Mo vunautaka na vosa; gumatua ena gauna vinaka, ena gauna ca; mo tukuna na ka e ca, mo vunauci ira sa cala, mo dau vakarota tiko ena ivakavuvuli ka vosota vakalevu sara.”¹³ “Dou vakavulici ira na luvemudou mera kila na rarama kei na dina.”¹⁴ “Vakavulici [ira] mera dau masu, ka caka dodonu ena mata ni Turaga.”¹⁵

Ena vakamamasu oqo kivei ira na marama, me kakua ni dua e lecava. Mai na vakacaucautaki kei na vakayaloqaqataki ni kaukauwa vakasakiti ni marama, au sega ni tukuna tiko ni o ni sa vakagalalataki na turaga kei na gonetagane mai na nomuni itavi ni tutaka na dina kei na dodonu, ni nomuni ilesilesi ni veiqaravi, solibula, vakakina na veivunauci e vaka me lailai mai vei ira na marama se rawa ni vakatautaki kivei ira na marama. Kemuni na taciqu, meda sa tucake vata tu kei ira na marama, wasea na nodra icolacola, ka teivaka vakaikeda na noda itokani ni dodonu ni lewa vakasakiti.

Kemuni na ganequ lomani, keimami vakanuinui ki na kaukauwa vakasakiti o ni kauta mai ki na vuravura, ki na vakawati, ki na matavuvale, ki na Lotu. Keimami vakanuinui ki na veivakalougatataki o ni kauta sobu mai lomalagi ena nomuni masu kei na vakabauta. Keimami masulaka na nomuni taqomaki, tiko sautu, kei na marau, ka me na tokoni na nomuni veivakayarayarataki. Ena yaca i Jisu Karisito, emeni.