2010–2019
Ko e Mālohi, Fiefia, mo e ʻOfa ʻi hono Tauhi ʻo e Fuakavá
ʻOkatopa 2013


Ko e Mālohi, Fiefia, mo e ʻOfa ʻi hono Tauhi ʻo e Fuakavá

ʻOku ou fakaafeʻi kitautolu takitaha ke tau vakavakaiʻi e lahi ʻetau ʻofa he Fakamoʻuí, ʻo fua ʻaki ia e founga ʻoku tau tauhi fiefia ai ʻetau ngaahi fuakavá.

ʻOku ou fie kamata ʻaki ha talanoa ʻoku ongo ki hoku lotó.

Ne ui ʻe ha tangata ʻi ha efiafi ʻe taha ʻene fanga sipi ʻe toko nimá ke nau hū ki he palepalé ʻo malu ai ʻi he poʻulí. Naʻe mamata hono fāmilí mo e loto fiefia lahi ʻi heʻene uí, “Mou omi,” pea ʻi he taimi pē ko iá, ne tafoki kotoa e foʻi ʻulu ʻe nimá ki he feituʻu naʻá ne ʻi aí. Ne kamata lele leva e fanga sipi ʻe toko fā kiate ia. Naʻá ne milimili honau ʻulú takitaha ʻo e toko faá ʻi he ʻofa mo e manavaʻofa. Naʻe ʻilo ʻe he fanga sipí hono leʻó pea nau ʻofa ʻiate ia.

Ka naʻe ʻikai ke lele mai ʻa e sipi hono nimá. Ko e sipi fefine lahi ʻeni pea ko e hili pē ʻeni ha ngaahi uike siʻi hono foaki mai ʻe hono tauhí, mo ne talaange ko e sipi hehengi, talangataʻa, pea ʻokú ne takihalaʻi maʻu pē ʻa e fanga sipi kehé. Naʻe tali ʻe hono tauhi foʻoú ʻa e sipí peá ne haʻi ia ki ha fuʻu pou ʻi he loto ʻataʻataá ke nofo maʻu. Naʻá ne faʻa kātaki ʻi hono akoʻi e sipí ke ʻofa ʻiate ia mo e fanga sipi kehé pea aʻu ʻo ʻai pē ha kiʻi maea nounou ʻi hono kiá kae ʻikai ke toe haʻi.

ʻI he mamata hono fāmilí ʻi he efiafi ko iá, naʻe fakaofi atu ʻa e tangatá ki he sipí, ʻi he ngataʻanga ʻo e loto ʻataʻataá peá ne lea angavaivai atu, “Haʻu foki. He ʻikai ke toe haʻi koe. ʻOkú ke tauʻatāina.” Naʻá ne toki ala atu ʻi he loto ʻofa, hili hono nimá ʻi hono ʻulú, peá na lue fakataha mai mo e fanga sipi kehé ki he palepalé.1

ʻI he laumālie ʻo e talanoa ko iá, ʻoku ou lotua ke tokoniʻi kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ke tau ako fakataha he pooni kau ki hono tauhi ʻo e fuakavá. ʻOku ʻuhinga e fakahoko mo tauhi ʻo e ngaahi fuakavá ki heʻetau fili ke haʻi kitautolu ki heʻetau Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. Ko e tukupā ia ke muimui ki he Fakamoʻuí. Ko e falala ia kiate Iá mo e holi ke fakahaaʻi ʻetau houngaʻia ʻi Heʻene feilaulau ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu ʻo fakafou ʻi he meʻaʻofa taʻe fakangatangata ʻo e Fakaleleí.

Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani “ko e fuakavá ko ha aleapau fakalaumālie, ko ha palōmesi toputapu ki he ʻOtua ko ʻetau Tamaí te tau moʻui pea fakakaukau mo ngāue ʻi ha founga pau—ʻa e founga ʻa Hono ʻAlo ko e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku palōmesi mai e Tamaí, ʻAló mo e Laumālie Māʻoniʻoní te tau maʻu ʻa e nāunau kotoa ʻo e moʻui taʻengatá.”2 ʻI he aleapau ko iá, ʻoku fokotuʻu ai ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi makatuʻungá pea tau loto fiemālie ke tauhi kinautolu. Ko hono fakahoko mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá ko hano fakahaaʻi ia ʻo ʻetau tukupā ke tau hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí.3 Ko hono moʻoní ko e fāifeinga ia ki he ʻulungaanga ʻoku fakamatalaʻi lelei taha ʻi ha kupuʻi lea ʻo ha himi manakoa: “[Te u ʻalu ki he feituʻu ʻokú ke finangalo ke u ʻalu ki aí. … Te u lea ʻaki e meʻa ʻokú ke finangalo ke u lea ʻakí. … Te u hoko ki he meʻa ʻokú ke finangalo ke u hoko ki aí.]”4

Ko e Hā ʻOku Tau Fakahoko mo Tauhi ai e Ngaahi Fuakavá?

1.ʻOku fakamālohia, fakaivia, mo maluʻi kitautolu ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá.

Naʻe mamata ʻa Nīfai ʻi ha meʻa-hā-mai ki he ngaahi tāpuaki mahuʻinga ʻoku foaki ʻe he ʻEikí ki he kau tauhi fuakavá: “Pea naʻe hoko ʻo pehē ko au, Nīfai, naʻá ku vakai ki he mālohi ʻo e Lami ʻa e ʻOtuá, pea naʻe tō ia … ki he kakai ʻo e fuakava ʻo e ʻEikí, … pea naʻe fakamahafu ʻa kinautolu ʻaki ʻa e māʻoniʻoní pea mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi he fuʻu nāunau lahi.”5

Ne u toki feʻiloaki mo haku kaumeʻa mamae foʻou. Ko ha fefine kei talavou naʻá ne fakamoʻoni ko e hili ʻene maʻu hono ʻenitaumeni fakatemipalé, naʻá ne ongoʻi kuo fakamālohia ia ʻaki e mālohi ke ne fakaʻehiʻehi mei he ngaahi ʻahiʻahi naʻá ne faʻa fefaʻuhi mo ia he kuohilí.

ʻI heʻetau tauhi ʻetau ngaahi fuakavá, ʻoku tau maʻu ai foki e lototoʻa mo e mālohi ke tokoni ʻi heʻetau fefuaʻaki ʻa ʻetau ngaahi kavengá. Ne aʻusia ʻe ha tamasiʻi ʻa ha fefine loto mamahi ha ʻahiʻahi faingataʻa ʻo e moʻuí. Koeʻuhí ko ʻene falala ki hono ngaahi tokoua he Fineʻofá ʻoku nau tauhi ʻenau fuakavá, naʻá ne lototoʻa ai ke fakaafeʻi kinautolu ke nau ʻaukai mo lotua ʻene tamasiʻí. Naʻe fakahaaʻi ʻe ha fefine ʻe taha peheange mai naʻá ne kole ke lotua tatau ia ʻe hono ngaahi tokouá. ʻI he ngaahi taʻu kimuʻá, naʻe faingataʻaʻia ʻene tamasiʻí. Peheange mai naʻá ne fakaafeʻi kinautolu ke nau tokoniʻi hono fāmilí ʻi hono fuesia e kavengá ni. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “ʻI he meʻá ni ʻe ʻilo ai ʻe he kakai kotoa pē ko ʻeku kau ākonga ʻa kimoutolu kotoa pē ʻo kapau te mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu.”6

ʻE kau fafine, ʻoku tau maʻu kotoa ha ngaahi kavenga ke fuesia mo vahevahe atu. Ko e fakaafe ke fefuaʻaki ʻetau ngaahi kavengá ko ha fakaafe ia ke tauhi ʻetau ngaahi fuakavá. ʻOku mahuʻingamālie ange he ʻahó ni ʻi ha toe taimi kimuʻa ʻa e faleʻi ʻa Lusi Meki Sāmita ki he fuofua kau Fineʻofá: “Kuo pau ke tau fefakahoungaʻiʻaki, fetokangaʻiʻaki, fefakafiemālieʻaki pea maʻu mo e ngaahi fakahinohino ko ē te tau lava ʻo nofo fakataha ai ʻi he langí.”7 Ko e tumutumu ʻeni ʻo e tauhi fuakavá mo e faiako ʻaʻahí!

ʻOku fakamanatu mai ʻe he Tohi ʻa Molomoná mo e palōfita ko ʻAlamaá naʻe pau ke ne mafasia ʻi hono foha angatuʻú. Ka naʻe monūʻia ʻa ʻAlamā ke faitāpuekina ia ʻaki ha kāinga tauhi fuakava ʻi he ongoongoleleí ʻa ia naʻa nau ului moʻoni ki he ʻEikí pea kuo nau ʻilo ʻa e ʻuhinga ʻo e fefuaʻaki ʻo e ngaahi kavengá. ʻOku tau maheni mo e veesi ʻi he tohi ʻa Mōsaiá ʻoku fakamatala ki he fuʻu tui lahi ʻi hono lotua ʻe ʻAlamā hono fohá. Ka ʻoku pehē ʻe he fakamatalá naʻe “ʻafioʻi ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi lotu ʻa hono kakaí, kae ʻumaʻā foki ʻa e ngaahi lotu ʻa ʻene taimaioʻeiki ko ʻAlamaá.”8

ʻOku tau ʻilo ʻoku fiefia maʻu pē ʻa e ʻEikí “ʻi he laumālie ʻe toko taha ʻoku fakatomalá,”9 ka ʻoku mahulu ange ʻetau holi ke muimui ʻetau fānaú ki he faleʻi ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingí ke “kamata kei taimi pea mo talangofua maʻu pē” ʻi hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá.10 Ne ʻikai fuʻu fuoloa mei heni hano ʻohake ha fehuʻi fakatupu fakakaukau mo fakamātoato moʻoni ʻi ha fakataha alēlea ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi houalotú: ʻoku tau ʻamanaki moʻoni koā ʻe tauhi ʻe he fānau taʻu valú ʻenau ngaahi fuakavá? ʻI heʻemau fealēleaʻaki fakatahá, naʻe fokotuʻu ai ko e founga ʻe taha ke teuteuʻi ai e fānaú ke fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakava ʻi he papitaisó, ko hono tokoniʻi kinautolu ke nau ako ke fakahoko mo tauhi ha palōmesi faingofua.

ʻOku ʻatā ki he mātuʻa faivelengá ke ʻilo ʻa e founga lelei taha ke akoʻi ai ke feau e ngaahi fie maʻu ʻa ʻenau fānaú. ʻI he fekumi ʻa e mātuʻá mo ngāueʻi e fakahā fakatāutahá, fealēleaʻaki fakatahá, pea tokangaʻi mo akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni faingofua ʻo e ongoongoleleí, te nau maʻu ai ʻa e mālohi ke fakamālohia mo maluʻi honau ngaahi fāmilí. ʻE lava ke tokoni foki ʻa e kau mēmipa kehe ʻo e fāmilí. Naʻe akoʻi kiate kimautolu ʻe heʻemau kui matātangatá ʻa e mahuʻinga ʻo hono tauhi ʻo e ngaahi palōmesí ʻo fakafou ʻi ha hiva faingofua naʻe peheni: “Kimuʻa ke ke fai ha palōmesí, fakakaukau lelei ki hono mahuʻingá. Pea ʻi hoʻo fai iá, tohi tongi ia ʻi ho lotó. Tohi tongi ia ʻi ho lotó.” Naʻe akoʻi e kiʻi hiva ko iá ʻi he ʻofa, loto tui, mo e mālohi koeʻuhí he naʻe tohi tongi ʻe heʻemau Kuitangatá ʻene ngaahi palōmesí ʻi hono lotó.

ʻOku ou ʻilo ha faʻē poto ʻokú ne fakakau mai ʻene fānaú ʻi heʻene fāifeinga ke tauhi ʻene ngaahi fuakavá. ʻOkú ne fiefia ke fua e ngaahi kavenga ʻa e kaungāʻapí, kaungāmeʻá, mo e kāingalotu ʻo e uōtí—mo fakafiemālieʻi ʻa kinautolu ʻoku fie maʻu fakafiemālié. Naʻe ʻikai ko ha meʻa fakaʻohovale ia ʻa e toki haʻú ni ʻene tama fefine kei talavoú ʻo kole tokoni ke ne ʻilo ha founga ke fakafiemālieʻi lelei taha ai hono kaungāmeʻa ne toki mālōlō ʻene tamaí. Ko ha taimi lelei ia ke akoʻi ange ko ʻene holi ke fakafiemālieʻi hono kaungāmeʻá ko e founga ia ʻe taha ki hono tauhi ʻene fuakava ʻi he papitaisó. Te tau ʻamanaki fēfē ke fakahoko mo tauhi ʻe he fānaú e ngaahi fuakava fakatemipalé kapau ʻoku ʻikai ke tau ʻamanaki atu ke nau tauhi ʻenau ʻuluaki fuakavá— ʻenau fuakava ʻi he papitaisó?

Naʻe fakatokangaʻi ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti, “Ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga taha ʻe lava ke tau foaki ki he māmaní, ko e mālohi ko ia ʻo ha ʻapi ʻoku fakatefito ʻia Kalaisí, ʻa ia ʻoku akoʻi ai ʻa e ongoongoleleí, tauhi ai e ngaahi fuakavá pea mahutafea ai e ʻofá.”11 Ko e hā ha ngaahi founga te tau lava ʻo ʻai ha ʻapi pehē ke teuteuʻi ai ʻetau fānaú ke nau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava fakatemipalé?

  • Te tau lava ʻo ʻilo fakataha ki he ʻuhinga ke moʻui taau ke maʻu ha lekomeni temipalé.

  • Te tau lava ʻo ʻilo fakataha e founga ke fakafanongo ai ki he Laumālie Māʻoniʻoní. Koeʻuhí ʻoku maʻu ʻa e ʻenitaumeni temipalé ʻi he fakahā, ʻoku fie maʻu ke tau ako ʻa e taukei mahuʻinga ko iá.

  • Te tau lava ʻo ʻilo fakataha e founga ke ako ai ʻo fakafou ʻi hono fakaʻaongaʻi e ngaahi fakataipé, ʻo kamata ʻaki e ngaahi fakataipe toputapu ʻo e papitaisó mo e sākalamēnití.

  • Te tau lava ʻo ʻilo fakataha e ʻuhinga ʻoku toputapu ai e sinó, ʻuhinga ʻoku faʻa ui ai ia ko ha temipalé, pea mo e founga ʻoku fekauʻaki ai e vala tāú mo e teuteu leleí ki he natula toputapu ʻo e teunga temipalé.

  • Te tau lava ʻo ʻilo ʻa e palani ʻo e fiefiá ʻi he folofolá. Ko ʻetau maheni ange ko ia mo e palani ʻa e Tamai Hēvaní mo e Fakaleleí ʻi he folofolá, ko ʻene toe mahuʻingamālie ange ia ʻa e moihū he temipalé.

  • Te tau lava ʻo ako fakataha ki he ngaahi talanoa ʻo ʻetau ngaahi kuí, fakatotolo e hisitōlia fakafāmilí, hokohoko fakamotuʻaleá, pea mo fakahoko e ngāue fakatemipale fakafofonga maʻá e ngaahi ʻofaʻanga kuo pekiá.

  • Te tau lava ʻo ʻilo fakataha ʻa e ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea hangē ko e ʻenitaumeni, ouau, sila, lakanga fakataulaʻeikí, ngaahi kī, mo e ngaahi foʻi lea kehe ʻoku fekauʻaki mo e moihū he temipalé.

  • Te tau lava ʻo akoʻi ʻoku tau ō ki he temipalé ke fakahoko e ngaahi fuakava mo e Tamai Hēvaní—pea ʻoku tau foki ki ʻapi ʻo tauhi kinautolu!12

Tau manatuʻi muʻa ʻa e fakakaukau ʻo e “leleí, lelei angé, mo e lelei tahá” ʻi he taimi ʻoku tau faiako aí.13 ʻOku lelei ke akoʻi ʻetau fānaú kau ki he temipalé. ʻOku lelei ange ke teuteuʻi mo ʻamanaki atu te nau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakavá. Ko e lelei tahá ke fakahā kiate kinautolu ʻi he faʻifaʻitakiʻanga ʻoku tau pīkitai fiefia ki heʻetau ngaahi fuakava he papitaisó mo e temipalé! Kau fafine ʻoku tau fakatokangaʻi nai hotau fatongia mahuʻinga ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi heʻetau lehilehiʻi, akoʻi, mo teuteuʻi ʻetau fānaú ke nau fakalakalaka atu ʻi he hala ʻo e fuakavá? ʻE hoko mai e mālohi ke fai peheé ʻi heʻetau fakaʻapaʻapaʻi mo tauhi ʻetau ngaahi fuakavá.

2. ʻOku mahuʻinga hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá ki he fiefia moʻoní.

Naʻe akonaki ʻa Palesiteni Tōmasi S.Monisoni ʻo pehē, “Kuo pau ke tau fakaʻapaʻapaʻi ʻa e ngaahi fuakava toputapú, pea ko hono tauhi faivelenga kinautolú, ko e hala ia ki he fiefiá.”14 ʻOku tau lau ʻi he 2 Nīfaí, “Pea naʻe hoko ʻo pehē naʻa mau nofo ʻi he fiefia.”15 Kimuʻa ange ʻi he vahe tatau pē ʻoku tau ʻilo ai naʻe toki langa ʻe Nīfai mo hono kakaí ha temipale. Ko e moʻoni ko e kakai tauhi fuakava fiefia kinautolu! Pea ʻoku tau lau ʻi he tohi ʻa ʻAlamaá, “Kae vakai naʻe teʻeki ke ʻi ai ha taimi fakafiefia ange ʻi he kakai ʻo Nīfaí, talu mei he ngaahi ʻaho ʻo Nīfaí, ʻo hangē ko e ngaahi ʻaho ʻo Molonaí.”16 Ko e hā hono ʻuhingá? ʻOku tau toe ʻilo ai ʻi ha veesi kimuʻa naʻa nau “tui faivelenga ʻi hono tauhi ʻo e ngaahi fekau ʻa e ʻEikí.”17 Ko e kakai tauhi fuakavá ko ha kakai tauhi fekau kinautolu!

ʻOku ou manako ʻi he folofola ʻoku pehē: “Pea ko ʻeni ʻi he fanongo ʻa e kakaí ki he ngaahi leá ni [ʻuhinga ia ki he ngaahi lea ʻoku nau fakamatalaʻi ʻa e fuakava ʻo e papitaisó], naʻa nau pasipasi honau nimá ʻi he fiefia, ʻo nau kaila: Ko e fakaʻamu ia ʻa homau lotó.”18 ʻOku ou saiʻia ʻi he holi honau lotó. Naʻa nau holi fiefia ke fakahoko mo tauhi ʻenau ngaahi fuakavá!

ʻI he Sāpate ʻe taha naʻe fakamatala fiefia ʻe ha fefine kei talavou, “Te u kai sākalamēnití he ʻahó ni!” Ko e fē taimi fakamuimuitaha ne tau fiefia ai ʻi he faingamālie ko iá? Pea ʻoku tau fakahaaʻi fēfē ia? ʻOku tau fai ʻeni ʻaki ʻetau manatu maʻu ai pē ki he Fakamoʻuí mo tauhi maʻu ai pē ʻEne ngaahi fekaú, ʻa ia ʻoku kau ai hono tauhi Hono ʻaho Sāpaté ke māʻoniʻoní. ʻOku tau fai ia ʻaki ʻetau manatu maʻu ai pē kiate Ia ʻi heʻetau fakahoko maʻu pē ʻetau ngaahi lotu fakatāutaha mo fakafāmilí, ako folofola fakaʻahó, mo e efiafi fakafāmili fakauiké. Pea ko e taimi pē ʻoku tau puputuʻu pe taʻe mahuʻingaʻia ai ʻi he ngaahi meʻa mahuʻingá ni, ʻoku tau fakatomala leva pea toe kamata foʻou.

ʻOku hanga ʻe hono fakahoko mo tauhi fiefia ʻetau ngaahi fuakavá ʻo ʻomi ha fakamoʻoni mo ha ʻuhinga ki he ngaahi ouau toputapu mahuʻinga mo fakahaofi ʻoku tau fie maʻú ke tau lava ai ʻo maʻu “ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku maʻu ʻe [he] Tamaí.”19 Naʻe lea ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ko e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ko e “ngaahi makamaile fakalaumālieʻia he taimi naʻá ne akonaki ai: “Ko e Kāingalotu ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ko ha kakai ʻo e fuakava. Mei he ʻaho ʻo hotau papitaisó ʻo aʻu ki he ngaahi makamaile fakalaumālie ʻo ʻetau moʻuí, ʻoku tau fakahoko ai ha ngaahi palōmesi ki he ʻOtuá pea ʻokú Ne fakahoko mai ha ngaahi talaʻofa kiate kitautolu. ʻOkú Ne tauhi maʻu pē ʻEne ngaahi talaʻofá ʻo fakafou mai Heʻene kau tamaioʻeiki kuo fakamafaiʻí, ka ko e sivi mahuʻinga ia ʻo ʻetau moʻuí ke vakai pe te tau fakahoko mo tauhi ʻetau ngaahi fuakava mo Iá.”20

3. ʻOku hanga ʻe hono tauhi ʻetau ngaahi fuakavá ʻo fakahaaʻi ʻetau ʻofa ki he Fakamoʻuí mo ʻetau Tamai Hēvaní.

ʻI he ngaahi ʻuhinga kotoa ʻoku totonu ke tau tōtōivi ai ʻi hono tauhi ʻetau fuakavá, ko e ʻuhinga ʻeni ʻoku mālohi ange ia he toengá kotoa—ko e ʻofá. ʻOku ongo moʻoni ki hoku lotó ha veesi ʻi he Fuakava Motuʻá ʻi heʻetau fakakaukau ki he tefitoʻi moʻoni ʻo e ʻofá. Ko hai ʻiate kitautolu ʻoku ʻikai ke ongo ki ai ʻa e talanoa fakafolofola ki he feʻofaʻaki ʻa Sēkope mo Lesielí. “Pea naʻe ngāue ʻa Sēkope ʻi he taʻu ʻe fitu, ke ne maʻu ʻa Lesieli; pea naʻe tatau ia kiate ia mo e ʻaho siʻi pē, koeʻuhí ko ʻene ʻofa lahi kiate iá”?21 Ngaahi tokoua, ʻoku tau tauhi nai ʻetau ngaahi fuakavá ʻaki e faʻahinga ʻofa līʻoa mo mateaki pehē?

Ko e hā naʻe finangalo lelei ai ʻa e Fakamoʻuí ke Ne tauhi ʻEne fuakava mo e Tamaí pea fakahoko Hono misiona fakalangi ke fakalelei maʻá e ngaahi angahala ʻa e māmaní? Ko ʻEne ʻofa ia ki Heʻene Tamai Hēvaní mo ʻEne ʻofa kiate kitautolú. Ko e hā e ʻuhinga naʻe finangalo lelei ai ʻa e Tamaí ke fakaʻatā Hono ʻAlo pē ʻe Taha Naʻe Fakatupu mo haohaoá ke mamahi ʻo mahulu ia he meʻa ʻoku lava ke fakamatalaʻí, ke Ne fua e ngaahi angahalá, loto mamahi, mahamahakí, mo e ngaahi vaivai ʻa e māmaní mo e meʻa kotoa pē ʻoku ʻikai tuha mo e moʻui ní? ʻOku tau maʻu e talí ʻi he leá ni: “He naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú.”22

“Kapau ʻoku tau houngaʻia kakato ʻi he ngaahi tāpuaki lahi ʻoku tau maʻú ʻi he huhuʻi naʻe fai maʻatautolú, ʻe ʻikai ha meʻa ʻe kole mai ʻe he ʻEikí meiate kitautolu te tau taʻe vēkeveke mo loto lelei ke fai.”23 Fakatatau ki he lea ko ʻeni naʻe fai ʻe Palesiteni Siosefa Filitingi Sāmitá, ko hono tauhi ʻo e fuakavá ko e founga ia ʻe taha ke fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa ki he Fakalelei taʻe- mafakamatalaʻi mo taʻe-fakangatangata ʻa hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí pea mo e ʻofa haohaoa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní.

Naʻe fokotuʻu mai ʻe ʻEletā Hōlani, “ʻOku ʻikai ke u fakapapauʻi pe ko e hā e meʻa te tau aʻusia ʻi he ʻAho ʻo e Fakamāú, ka te u mātuʻaki ʻohovale ʻo kapau he ʻikai fai mai kiate kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi he fepōtalanoaʻaki ko iá ʻa e fehuʻi tonu ko ia ne fai ʻe Kalaisi kia Pitá: ‘Naʻá ke ʻofa ʻiate au?’”24 ʻI he pōní ʻoku ou fakaafeʻi kitautolu takitaha ke tau vakavakaiʻi e lahi ʻetau ʻofa he Fakamoʻuí, ʻo fua ʻaki ia e founga ʻoku tau tauhi fiefia ai ʻetau ngaahi fuakavá. Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Ko ia ʻokú ne maʻu ʻeku ngaahi fekaú ʻo fai ki aí, ko ia ia ʻoku ʻofa kiate aú: pea ko ia ʻoku ʻofa kiate aú, ʻe ʻofa ʻa ʻeku Tamaí kiate ia, pea te u ʻofa mo au kiate ia, pea te u fakahā au kiate ia.”25 Hono ʻikai lahi ʻetau fie maʻu kotoa ke hā maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó!

Fakatauange ke tau manatuʻi naʻa mo kinautolu kuo talangataʻa ʻi he kuohilí pe lolotonga faingataʻaʻiá, ʻe lava ke nau ongoʻi ʻa e ala mai ʻa e toʻukupu ʻo e Tauhisipi Leleí ki honau ʻulú pea nau fanongo ki Hono leʻó ʻokú Ne folofola mai: “Haʻu foki. ʻOku ʻikai ke toe haʻi koe. ʻOkú ke tauʻatāina.” Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Ko au ko e tauhi leleí: ʻoku foaki ʻe he tauhi leleí ʻa ʻene moʻuí koeʻuhí ko e fanga sipí.”26 ʻOku lava ke Ne folofola ʻaki ia he naʻá Ne tauhi ʻEne ngaahi fuakavá ʻi he ʻofa. Ko e fehuʻí leva, te tau fai nai ia? Fakatauange ke tau laka atu ʻi he tui, loto fiefia, mo ha holi lahi ke tau hoko ko e kakai tauhi fuakava. Ko e founga ʻeni ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau ʻofa ki heʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻuí, pea ʻoku ou fakamoʻoni fakatouʻosi kiate Kinaua ʻi he loto ʻofa lahi, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, D. Todd Christofferson, “ʻOku Mou Tauʻatāina,” Liahona, Māʻasi 2013, 16–18

  2. Jeffrey R. Holland, “Ko Hono Tauhi e Ngaahi Fuakavá: Ko ha Pōpoaki Maʻanautolu ʻe Ngāue Fakafaifekaú,” Liahona, Sānuali 2012, 49.

  3. Vakai, “Ko e Mahino ʻo ʻEtau Ngaahi Fuakava mo e ʻOtuá,” Liahona, Siulai 2012, 23.

  4. “Te u Fai Ho Finangaló,” Ngaahi Himí, fika 171.

  5. 1 Nīfai 14:14.

  6. Sione 13:35.

  7. Lucy Mack Smith, ʻi he Ngaahi ʻOfefine ʻi Hoku Puleʻangá: Ko e Hisitōlia mo e Ngāue ʻa e Fineʻofá (2011), 29.

  8. Mōsaia 27:14; toki tānaki atu e fakamamafá.

  9. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:13.

  10. Vakai, Henry B. Eyring, “Spiritual Preparedness: Start Early and Be Steady,” Liahona, Nov. 2005, 37–40.

  11. Richard G. Scott, “Ke Melino ʻa ʻApi,” Liahona, Mē 2013, 30.

  12. Vakai, D. Todd Christofferson, “ʻOku Tali ʻe he Ongoongoleleí ʻa e Ngaahi Palopalema mo e Faingataʻa ʻo e Moʻuí” (fakataha ako fakatakimuʻa fakaemāmani lahi, Fēpueli 2012); lds.org/broadcasts.

  13. Vakai, Dallin H. Oaks, “Lelei, Lelei Ange, Lelei Tahá,” Liahona, Nōvema 2007, 104.

  14. Thomas S. Monson, “Happiness—the Universal Quest,” Liahona, Mar. 1996, 5.

  15. 2 Nīfai 5:27.

  16. ʻAlamā 50:23.

  17. ʻAlamā 50:22.

  18. Mōsaia 18:11.

  19. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38.

  20. Henry B. Eyring, “Witnesses for God,” Ensign, Nov. 1996, 30; toki tānaki atu e fakamamafá.

  21. Sēnesi 29:20.

  22. Sione 3:16.

  23. Joseph Fielding Smith, “Importance of the Sacrament Meeting,” Relief Society Magazine, Oct. 1943, 592.

  24. Jeffrey R. Holland, “Ko e Fekau Lahi ʻUluakí,” Liahona, Nōvema 2012, 84.

  25. Sione 14:21.

  26. Sione 10:11.