2010–2019
Fili Fakapotopoto
ʻOkatopa 2014


Fili Fakapotopoto

“Siʻaki ʻa e koví, pea fili ʻa e leleí” (ʻĪsaia 7:15).

Siʻoku ngaahi tokoua ʻofeina, ko ʻeku fakaʻamu he efiafi ní ke vahevahe ha ngaahi faleʻi kau ki he ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi filí.

ʻI heʻeku kei hoko ko e loea kei talavou ʻi he Bay Area ʻi Seni Felenisisikoú, ne fakahoko ʻe heʻemau kautahá ha ngaahi ngāue fakalao maʻá e kautaha naʻá ne faʻu e polokalama TV maʻá e fānaú ko e Charlie Brown.1 Ne u fakaʻau ʻou saiʻia ʻia Sālesi Suluti mo ʻene faʻú—ʻa Pinati, mo Siale Palauni, Lusi, Sinupi, mo ha kakai kehe.

Ko e taha e konga mālie taha kiate aú naʻe fekauʻaki mo Lusi. Fakatatau mo ʻeku manatú, naʻe fai ha tau peisipolo mahuʻinga ʻa e timi ʻa Siale Palauni—naʻe vaʻinga ʻa Lusi ko e heke ʻi he mataʻú, pea naʻe taaʻi atu ha foʻi pulu fakatuputupulangi ki ai. Ne ʻosi fonu kotoa e ngaahi peisí, pea ko e fakaʻosiʻosi ʻeni ʻo e taú. Ka hapoʻi ʻe Lusi e foʻi pulú, ʻe ikuna ʻene timí. Ka fakatooki ʻe Lusi e foʻi pulú, ʻe ikuna e timi ʻe tahá.

Ko ha meʻa ʻe toki hoko pē ʻi ha faiva fakaoli, ʻa e tuʻu takai ʻa e timí kotoa ʻia Lusi ʻi he ʻalu hifo ʻa e foʻi pulú. Naʻe fakakaukau ʻa Lusi, “Kapau te u hapo e foʻi pulú, te u hoko ko ha moʻungaʻi fefine; ka ʻikai, ʻe tukuakiʻi au.”

Naʻe ʻalu hifo ʻa e foʻi pulú, kae sio pē hono kaungā vaʻingá, pea fakatooki ʻe Lusi ia e foʻi pulú. Naʻe tolongi ʻe Siale Palauni hono kofunimá ki he kelekelé ʻi heʻene ʻitá. Naʻe sio hake ʻa Lusi ki hono kaungā vaʻingá, teke vakavaka, pea pehē ange, “Anga fēfē haʻamou ʻamanaki ke u hapoʻi e foʻi pulú he lolotonga ʻeku hohaʻa ki he tuʻutuʻuni fakavahaʻa puleʻanga hotau fonuá?”

Ko e taha pē ʻeni e ngaahi foʻi pulu fakatuputupu langi ne fakatooki ʻe Lusi ʻi he ngaahi taʻú, pea ne ʻi ai ʻene tali foʻou ʻi he taimi kotoa pē.2 Neongo naʻe fakaoli maʻu pē, ka ko e ngaahi tali ʻa Lusí ko e kumi ʻuhinga pē; ko ha ngaahi ʻuhinga ne ʻikai moʻoni ʻi he ʻikai ke ne lava ʻo hapoʻi e foʻi pulú.

Lolotonga ʻe ngāue ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoní, kuó ne faʻa akoʻi mai ʻoku fakapapauʻi hotau ikuʻangá ʻe heʻetau ngaahi filí.3 ʻI he laumālie ko iá, ko ʻeku faleʻi ʻi he efiafi ní ke tau mavahe mei he kumi ʻuhinga ʻokú ne taʻofi kitautolu mei hono fai e ngaahi fili māʻoniʻoní, tautautefito ʻi he tauhi kia Sīsū Kalaisí.4 ʻOku akoʻi kitautolu he tohi ʻa ʻĪsaiá, kuo pau ke tau “siʻaki ʻa e koví, pea fili ʻa e leleí.”

ʻOku ou tui ʻoku mahuʻinga makehe ʻi hotau kuongá, ʻi he teketekelili ʻa Sētane ʻi he loto ʻo e tangatá ʻi ha ngaahi founga foʻou mo olopoto lahí, ke fai fakapotopoto ʻetau ngaahi filí mo e fakakaukaú, ʻo fakatatau mo e ngaahi taumuʻa mo e kaveinga ʻoku pehē ʻoku tau moʻui ʻakí. ʻOku tau fie maʻu ha tukupā kakato ki he ngaahi fekaú mo talangofua moʻoni ki he ngaahi fuakava toputapú. ʻI heʻetau tuku e kumi ʻuhingá ke ne taʻofi kitautolu mei he ʻenitaumeni ʻo e temipalé, ngāue fakafaifekau moʻui tāú, mo e mali temipalé, ʻoku nau mātuʻaki fakatuʻutāmaki leva. ʻOku fakatupu lotomamahi ʻetau tala ʻoku tau tui ki he ngaahi taumuʻá ni, kae taʻe-tokanga ki he ngaahi ʻulungaanga fakaʻaho ʻoku fie maʻu ke aʻusia ai kinautolú.5

ʻOku tala ʻe ha kei kakai talavou ʻe niʻihi ko ʻenau taumuʻá ke mali ʻi he temipalé ka ʻoku ʻikai ke nau teiti mo e niʻihi ʻoku taau mo e temipalé. Ko hono ʻai moʻoní, ʻoku ʻi ai e niʻihi ʻoku ʻikai pē ke nau teiti kinautolu! Kau tangata tāutaha, ko e fuoloa ange hoʻomou taʻe-malí, hili hoʻomou taʻu feʻunga mo fakapotopotó, ko e lahi ange ia hoʻomou fakafiefiemālié. Ka ko hono moʻoní ʻe lahi ange hoʻomou taʻe-fiemālié! Kātaki ʻo kau moʻoni6 ʻi he ngaahi ʻekitivitī fakalaumālié pea mo e feohi ʻoku fenāpasi mo hoʻo taumuʻa ko e mali temipalé.

ʻOku toloi ʻe ha niʻihi e malí kae ʻoua kuo ʻosi ʻa e akó pe maʻu ha ngāue. Neongo ʻoku tali lahia ʻi māmani, ka ʻoku ʻikai fakahaaʻi ʻe he ʻuhinga ko ʻení ʻa e tuí, pea ʻoku ʻikai ke muimui ia mo e faleʻi ʻa e kau palōfita ʻo onopōní, pea ʻoku ʻikai fenāpasi ia mo e tokāteline totonú.

Naʻá ku fetaulaki kimuí ni mo ha talavou taʻu hongofulu tupu. Ko ʻene taumuʻá ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau, ako, mali ʻi he temipalé, mo ʻi ai hano fāmili faivelenga mo fiefia. Naʻá ku mātuʻaki fiefia ʻi heʻene taumuʻá. Ka ʻi he hoko atu ʻema talanoá, naʻe toki mahino ko ʻene tōʻongá mo ʻene ngaahi fili naʻe faí naʻe ʻikai fenāpasi mo ʻene taumuʻá. Naʻá ku ongoʻi naʻá ne fie maʻu moʻoni ke ʻalu ʻo ngāue fakafaifekau pea fakaʻehiʻehi mei he ngaahi angahala mamafa te ne taʻofi ia mei he ngāue fakafaifekaú, ka naʻe ʻikai teuteuʻi ia ʻe hono ʻulungaanga fakaʻahó ki he ngaahi faingataʻa fakatuʻasino, fakaeloto, fakasōsiale, fakaʻatamai, pea mo fakalaumālie ʻe fehangahangai mo iá.7 Kuo teʻeki ai ke ne ako ke ngāue mālohi. Naʻe ʻikai tokanga moʻoni ki he akó pe seminelí. Naʻe maʻu lotu, ka kuo teʻeki ai ke ne lau e Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne fakamoleki ha taimi lahi fau ʻi he vaʻinga vitioó mo e ʻinitanetí. Ne hangē naʻe fakakaukau ia ʻe feʻunga pē ʻene ʻalu ki he ngāue fakafaifekaú. Kau talavou, kātaki ʻo toe tukupā ki he ʻulungaanga ʻoku tāú mo teuteu fakamātoato ke hoko ko e kau fakafofonga ʻo hotau ʻEiki mo e Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ʻikai ko ʻeku hohaʻá pē ki he ngaahi fili lalahí, ka ki he ngaahi meʻa iiki angé—ʻa e ngaahi fili fakaʻaho mo ngali anga maheni ʻoku fakamoleki lahi taha ai hotau taimí. ʻOku fie maʻu ke tau fakamamafaʻi ʻi he ngaahi tafaʻaki ko ʻení ʻa e ʻai fakafeʻunga peé, fakapalanisí, pea tautautefito ki he fakapotopotó. ʻOku mahuʻinga ke mavahe hake mei he kumi ʻuhingá ʻo fai e ngaahi fili lelei tahá.

Ko ha sīpinga lelei ʻo e fie maʻu ke ʻai fakafeʻunga pē, fakapalanisi, mo fakapotopotó ʻa e ngāue ʻaki ʻo e ʻInitanetí. ʻE lava ʻo fakaʻaongaʻi ia ke fakahoko e ngāue fakafaifekaú, ke tokoni ʻi he ngaahi fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ke fekumi ki ha ngaahi kui ki he ngaahi ouau ʻo e temipalé, pea toe lahi ange ai. ʻOku lahi fau hono tuʻunga ki he leleí. ʻOku tau toe ʻilo foki te ne lava ʻo fakamafola ha meʻa lahi ʻoku kovi, kau ai e ponokalafí, feangakovi ʻakí,8 mo e ngaahi fakamatala taʻeʻaongá. Te ne lava foki ke paotoloaki e anga fakavalevalé. Hangē ko e akoʻi loloto ʻe Misa Lenitolo L. Liiti ʻi he konifelenisi lahi ne toki ʻosí, fekauʻaki mo e ʻInitanetí, “[ʻE] tohoakiʻi koe ʻe he ngaahi meʻa muna te ne maumauʻi ho taimí mo holoki ho ivi ke fai leleí.”9

ʻOku ʻikai ko e ʻInitanetí pē ʻoku ʻi ai ʻa e fakahalá mo e fakafetau ki he anga māʻoniʻoní; ʻoku nau ʻi he potu kotoa pē. ʻOku ʻikai ngata pē heʻenau uesia ʻa e toʻu tupú ka ko kitautolu kotoa. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku moveuveu moʻoni.10 ʻOku ʻākilotoa kitautolu ʻe he ngaahi fakafōtunga ʻo e “fakafiefiá mo e vaʻingá” pea mo e moʻui angaʻuli mo taʻe-māú. ʻOku lau ʻeni ko ha tōʻonga sai pē ʻi he konga lahi ʻo e mītiá.

Naʻe fakatokanga ʻa ʻEletā Tēvita A. Petinā kimuí ni ki he kaingalotú ke nau faitotonu ʻi he ngāue ʻaki e mītiá.11 Kuo fakamamafaʻi ʻe he taki ʻiloa, ko ʻAfa C. Pulukí, ʻa e meʻá ni. Naʻá ne pehē ko e taimi ʻoku fakaʻaongaʻi ai ʻa e mītiá, ʻoku tau faʻa fakamafola ʻa e tafaʻaki fakafiefia ʻo ʻetau moʻuí kae ʻikai ko e taimi faingataʻa he akó pe ngāué. ʻOku tau fakafōtunga ha moʻui taʻe-kakato—ʻo tau hā ngali lelei he taimi ʻe niʻihi ʻi ha founga ʻoku heliaki. ʻOku tau fakafōtunga atu e moʻuí ni, pea tau toki fālute “ʻa e meimei kotoa ʻo e … moʻui pulipula [hotau] ngaahi ʻkaungāmeʻa’ fakamītiá.” ʻOku pehē ʻe Puluki, “ʻE anga fēfē haʻane taʻe ʻai koe ke ke ongoʻi kovi ʻi he fakamoleki e konga ho taimí he fakangalingali ʻokú ke fiefia ange he tuʻunga moʻoni ʻokú ke ʻi aí, pea ko e konga ʻe taha ho taimí ko hoʻo sio ki he ngali fiefia ange ʻa e niʻihi kehé ia ʻiate koé.”12

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku hangē ai ʻoku tau tō-mo-loto ʻi he meʻa muná, longoaʻa launoá, mo e fekeʻikeʻi taʻe-tukú. Ko e taimi ʻoku tau holoki ai ʻeni, pea vakavakaiʻi lelei hotau ʻātakaí, ʻoku siʻi ha meʻa ia te ne tokoniʻi kitautolu ʻi heʻetau feinga taʻengata ki he ngaahi taumuʻa māʻoniʻoní. ʻOku tali fakapotopoto ha tamai ki he kole taʻe-tuku ʻa ʻene fānaú ke kau ʻi he ngaahi fakaheleleu ko ʻení. Naʻá ne fehuʻi ange pē, “ʻE ʻai nai ʻe he meʻá ni ke ke hoko ko ha taha lelei ange?”

Ko e taimi ʻoku tau tuli tonuhia ai ʻi he ngaahi fili halá, tatau ai pē pe ʻoku lahi pe siʻisiʻi, ʻa ia ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ʻoku mole leva meiate kitautolu ʻa e ngaahi tāpuaki mo e maluʻi ʻoku tau fie maʻú pea ʻoku tau faʻa ʻefihia ʻi he angahalá pe hē ʻi hotau halá.

ʻOku ou tokanga makehe ki he fakavalevalé13 pea mo e ʻāvea ʻi he “ākenga foʻou kotoa peé.” ʻOku tau poupouʻi mo fakamanatua ʻa e faʻahinga moʻoni mo e ʻilo kotoa pē he Siasí. Ka ko e taimi ʻoku mavahe ai ʻa e anga fakafonuá, ʻiló, mo e ʻulungāngá mei he palani ʻo e fiefia ʻa e ʻOtuá mo e ngāue mahuʻinga ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku hoko leva ha moveuveu mahino ʻi he sōsaietí.14 Neongo ʻa e ngaahi fakalakalaka taʻe-ʻamanekina lahi ʻi ha ngaahi tafaʻaki ʻi hotau kuongá, tautautefito ʻi he saienisí mo e fetuʻutakí, ka kuo mōlia ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga fakaʻulungāngá mo e fiefia fakalūkufuá pea hōloa mo e tuʻunga leleí.

Ko e taimi naʻe fakaafeʻi ai e ʻAposetolo ko Paulá ke lea ʻi he Moʻunga Māʻasí ʻi ʻAtenisí, naʻá ne ʻilo ai e ngaahi fiepoto tatau mo e mole ʻo e poto moʻoní ʻoku hoko he ʻaho ní.15 ʻOku tau lau he tohi Ngāué ʻa e fakamatala ko ʻení: “He ko e kakai ʻAtenisi kotoa pē mo e ʻāunofo ʻi aí, naʻa nau mātuʻaki nofo pē ke lau mo fakafanongo ki he meʻa foʻou.”16 Ko e meʻa ne fakamamafaʻi ʻe Paulá ko e Toetuʻu ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e taimi ne fakatokangaʻi ai ʻe he kakaí e natula fakalotu ʻo ʻene pōpoakí, naʻe manukiʻi ia ʻe ha niʻihi; pea tukunoaʻi ia ʻe ha niʻihi ʻo pehē, “Te mau toe fanongo ʻiate koe ki he meʻá ni.”17 Naʻe mavahe ʻa Paula mei ʻAtenisi ʻo ʻikai ha ola. Naʻe tohi ʻe Tiini Feletiliki Falala kau ki he ʻaʻahi ko ʻení: “Naʻe ʻikai ke ne maʻu ha siasi ʻi ʻAtenisi, pea ʻikai ke ne fai ha tohi ki ʻAtenisi, pea ʻikai ke toe tuʻu hono vaʻé ʻi ʻAtenisi, ʻi heʻene faʻa fou atu ʻi he kaungāʻapí.”18

ʻOku ou tui ʻoku ʻomai ʻe he pōpoaki fakalaumālie ʻa ʻEletā Tāleni H. ʻOakesí ʻa hono fakamakehekeheʻi ʻa e “leleí, lelei angé, lelei tahá,” ha founga lelei ke fuatautau ʻaki ʻetau ngaahi filí mo e ngaahi meʻa ʻoku fakamuʻomuʻá.19 ʻOku ʻi ai ha ngaahi fili ʻoku ʻikai fakanatula ʻene koví, ka, kapau te nau maʻu kotoa hotau taimí mo taʻofi kitautolu mei he ngaahi fili lelei tahá, ʻoku nau hoko leva ʻo fakatuʻutāmaki.

Naʻa mo e ngaahi feinga leleí ʻoku fie maʻu ke vakaiʻi ke fakafuofuaʻi pe kuo nau hoko ko e fakahala ʻi he ngaahi taumuʻa lelei tahá. Naʻá ku fai ha talanoa fakangalongataʻa mo ʻeku tangataʻeikí ʻi heʻeku taʻu hongofulu tupú. Naʻe ʻikai ke ne tui ʻoku ʻi ai ha toʻu kei talavou tokolahi feʻunga ʻoku nau tokanga pe teuteu ki he ngaahi taumuʻa mahuʻinga lōloá—hangē ko e ngāue maʻuʻanga moʻuí mo e tokonaki maʻá e ngaahi fāmilí.

Naʻe muʻomuʻa maʻu pē ʻi he lisi ʻa e tangataʻeikí ʻo e ngaahi meʻa ke fakamuʻomuʻá, ʻa e ako leleí mo e teuteu ʻo e taukei ngāué. Naʻe hounga ki ai ʻa e ngaahi ʻekitivitī makehé, hangē ko e tipeití pea mahalo ʻoku ʻi ai ha fekauʻaki hangatonu ʻo e faʻunga taki ʻo e fānau akó mo ha niʻihi ʻo ʻeku ngaahi taumuʻa mahuʻingá. Naʻe ʻikai ke ne fuʻu fakapapauʻi fēfē ʻa e taimi lahi naʻá ku fakamoleki ʻi he vaʻinga ʻakapulú, pasiketipoló, peisipoló, mo e lelé. Naʻá ne tali ʻe lava ʻe he sipotí ʻo langaki e iví, kātakí, mo e ngāue fakatimí ka naʻá ne pehē mahalo ʻe lelei ange ke nofotaha ki ha faʻahinga sipoti pē ʻe taha ʻi ha taimi nounou ange. Ko ʻene fakakaukaú, naʻe sai pē sipotí ka naʻe ʻikai ko e lelei taha ia kiate aú. Naʻá ne hohaʻa ko e ngaahi sipoti ʻe niʻihi naʻe fekauʻaki ia mo e tuʻuaki ʻo e kau ʻiloa fakalotofonuá pe manakoá kae tuku e ngaahi taumuʻa lōloa ʻoku mahuʻinga angé.

ʻI heʻeku taukeí, ko e taha ʻo e ngaahi ʻuhinga ne u saiʻia ai he fakamatala ki he vaʻinga peisipolo ʻa Lusí he ko e anga ʻo e fakakaukau ʻa ʻeku tamaí, naʻe totonu ke u ako ki he ngaahi tuʻutuʻuni fakavahaʻa puleʻangá kae ʻoua te u hohaʻa pe teu lava ʻo hapoʻi ha foʻi pulu. ʻOku totonu ke u fakamahinoʻi naʻe saiʻia ʻaupito ʻeku faʻeé he sipotí. Ko haʻane toki tokoto falemahaki pē te ne taʻofi ia mei ha taha ʻo ʻeku vaʻingá.

Naʻá ku pehē ke u muimui ki he faleʻi ʻeku tangataʻeikí ʻo ʻoua ʻe kau he sipoti fakavahaʻa kolisí. Ka ne fakahā mai heʻemau faiako ʻakapulú ne fie maʻu ʻe he faiako ʻakapulu ʻa Sitenifōtí ke mau kai hoʻatā fakataha mo Mēlini ʻOlasoni. Mahalo he ʻikai ʻilo ʻe kimoutolu kei siʻi angé ʻa Mēlini. Ko ha taha tautuaʻā ʻiloa ʻi ʻAmelika kotoa ne vaʻinga he timi ʻakapulu ʻa e Ako Māʻolunga Lōkaní ʻa ia naʻá ku vaʻinga kuatapeeki, tautuaʻā, mo leleʻi fakafoki ai e pulú pea mo ʻaka. Naʻe fakaafeʻi ʻa Mēlini ʻi he ʻako māʻolungá ʻe he ngaahi timi ʻakapulu lelei taha he fonuá. Naʻá ne maʻu ʻi he kolisí ʻa e Ipu Outland ko e taha vaʻinga lelei taha he lainé. Naʻe iku ʻa Mēlini ʻo fili fika tolu ʻi he fili fakakātoa ʻo e National Football League pea vaʻinga he tau hau hokohoko ʻe 14. Naʻe hoko ko e mēmipa ʻo e Hall of Fame he ʻakapulú ʻi he 1982.20

Naʻe fai e kai hoʻatā mo e faiako ʻa Sitenifōtí ʻi he falekai Bluebird ʻi Lōkani, ʻi ʻIutā. Hili ʻemau lulululú, naʻe ʻikai teitei sio mai ia kiate au. Naʻe lea pē ia kia Mēlini kae tuku pē au. ʻI he ʻosi ʻo e kai hoʻataá, ko e fuofua taimi ia, naʻe toki hanga mai ai kiate aú, ka naʻe ʻikai ke ne manatuʻi hoku hingoá. Naʻá ne talaange leva kia Mēlini, “Kapau te ke fili ʻa Sitenifooti peá ke fie ʻoange ho kaungāmeʻá, ka sai hono māká pea ʻoku ngali ʻe lava pē ʻo aleaʻi.” Naʻe fakamahino ʻe he meʻá ni kiate au ʻoku totonu ke u muimui he faleʻi fakapotopoto ʻa ʻeku tangataʻeikí.

ʻOku ʻikai ko ʻeku taumuʻá ke fakalotosiʻi ki he kau sipotí pe ngāue ʻaki e ʻInitanetí pe ko e ngaahi ʻekitivitī ʻaonga kehe ʻoku fiefia ai ʻa e toʻu kei talavoú. Ko e ngaahi ʻekitivitī ia ʻoku fie maʻu ke ʻai fakafeʻungá, fakapalanisí, mo fakapotopoto. Ko e taimi ʻoku ngāue fakapotopoto ʻaki aí, te nau tokoniʻi ʻetau moʻuí.

Ka, ʻoku ou poupouʻi ʻa e taha kotoa, ʻa e kei talavou mo e motuʻa, ke mou toe vakaiʻi ʻa e ngaahi taumuʻá mo e ngaahi kaveingá pea feinga ke mapuleʻi lahi ange. ʻOku totonu ke fenāpasi hotau ʻulungāngá mo e ngaahi fili fakaʻahó pea mo ʻetau ngaahi taumuʻá. ʻOku fie maʻu ke tau mavahe mei he kumi tonuhiá mo e ngaahi meʻa fakatutá. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga ke tau fai e ngaahi fili ʻoku fenāpasi mo ʻetau ngaahi fuakava ke tauhi kia Sīsū Kalaisi ʻi he māʻoniʻoní.21 Kuo pau ke ʻoua naʻa tau matavalea, pe hē mei he taumuʻá, ʻi ha faʻahinga ʻuhinga.

Ko e moʻuí ni ko e taimi ia ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtuá.22 Ko ha kakai fiefia, mo nēkeneka kitautolu. ʻOku tau fiefia ʻi ha tūkuhua ʻoku lelei mo mataʻikoloa ʻaki e taimi mo hotau ngaahi kaungāmeʻá mo e fāmilí. Ka ʻoku fie maʻu ke tau fakatokangaʻi ʻoku ʻi ai ha taumuʻa mātuʻaki mahuʻinga kuo pau ke hoko ko e makatuʻunga ʻo ʻetau moʻuí mo ʻetau ngaahi filí kotoa. ʻOku feʻunga pē fakatuʻutāmaki ʻa e ngaahi meʻa fakatutá mo e kumi tonuhiá, ka ʻi heʻenau holoki e tui kia Sīsū Kalaisí mo Hono Siasí, ʻoku fakalotomamahi ia.

Ko ʻeku fakaʻānaua ʻi heʻetau hoko ko e haʻofanga ʻo e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ke fenāpasi hotau ʻulungāngá mo e ngaahi taumuʻa fakaʻeiʻeiki ʻoku fie maʻu meiate kinautolu ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí. ʻI he ngaahi meʻá ni kotoa, ʻoku totonu ke tau manatuʻi ko e “toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú”23 ko e sivi lahi taha ia ʻokú ne vaetuʻua e nāunau fakasilesitialé mo e nāunau fakatelesitialé. ʻOku tau loto ke tau ʻi he tafaʻaki fakasilesitiale ʻo e ʻā vahevahe ko iá. ʻI heʻeku hoko ko e taha ʻo ʻEne kau ʻaposetoló, ʻoku ou fakamoʻoni fakamātoato atu ki he moʻoni ʻo e Fakaleleí mo e fakalangi ʻo Sīsū Kalaisi, ko hotau Fakamoʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Lee Mendelson-Bill Melendez Production TV Specials.

  2. Naʻe kumi tonuhia maʻu pē ʻa Lusi heʻene fakatooki ʻa e foʻi pulú, mei he fakaheleleuʻi ia ʻe he ngaahi māhina ʻo Sātuná, ki heʻene hohaʻa ki ha meʻa ngali kona ʻi hono kofunimá.

  3. Vakai, “Decisions Determine Destiny,” vahe 8 ʻi he Pathways to Perfection: Discourses of Thomas S. Monson (1973), 57.

  4. ʻĪsaia 7:15.

  5. “Kapau naʻe faingofua tatau hono fakahoko e meʻa ʻoku leleí mo e ʻilo e meʻa ʻoku leleí, ʻe hoko ʻa e fanga kiʻi falelotú ko ha ngaahi falelotu lalahí, mo hoko e ngaahi fale ʻo e tangata masivá ko e ngaahi palasi fakapilinisi” (William Shakespeare, The Merchant of Venice, act 1, scene 2, lines 12–14).

  6. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 58:27.

  7. Vakai, Adjusting to Missionary Life (booklet, 2013), 23–49.

  8. Vakai, Stephanie Rosenbloom, “Dealing with Digital Cruelty,” New York Times, Aug. 24, 2014, SRI.

  9. Randall L. Ridd, “Ko e Toʻu Tangata Filí,” Liahona, Mē 2014, 56.

  10. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 45:26.

  11. Vakai, David A. Bednar, “To Sweep the Earth as with a Flood” (lea naʻe fai ʻi he Uike Ako ʻa BYU, Aug. 19, 2014); vakai, lds.org/prophets-and apostles/unto-all-the-world/to-sweep-the-earth-as-with-a-flood.

  12. Arthur C. Brooks, “Love People, Not Pleasure,” New York Times, July 20, 2014, SR1.

  13. Meʻapango, he ko e taha ʻo e ngaahi meʻa fakaheleleu kuo tupulekina ʻi hotau kuongá ko e vale fakaʻāufulí. ʻI he fakalau ʻe he Fakamoʻuí ha niʻihi ʻo e ngaahi meʻa te ne lava ʻo fakaʻuliʻi ʻa e tangatá, naʻá Ne fakakau ai ʻa e valé (vakai, Maʻake 7:22).

  14. Naʻe hoko ʻeni ʻi Kalisi mo Loma he kuonga muʻá, pea pehē ki he kakai ʻi he Tohi ʻa Molomoná.

  15. Vakai, Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 302. Naʻe ʻi ai ha kau poto ʻo e faʻahinga kotoa pē, kau ai ha niʻihi ne falala ki he lelei ʻo e ngaahi koloa fakamāmaní (Epicureans) mo e fakafiefiemālié (Stoics), ngaahi kulupu fakafepaki naʻe lau ko e kau Fālesi mo e kau Sātusi ʻo e māmani fakaʻotua mate. Vakai foki, Quentin L. Cook, “Looking beyond the Mark,” Liahona, Mar. 2003, 21–24.

  16. Ngāue 17:21.

  17. Ngāue 17:32.

  18. Farrar, The Life and Work of St. Paul, 312.

  19. Vakai, Dallin H. Oaks, “Good, Better, Best,” Liahona, Nov. 2007, 104–8.

  20. Naʻe kau ʻa Mēlini ʻOloseni he kau vaʻinga ʻakapulu ʻiloa, faiva heleʻuhila mo e taha fakamatala ʻa e NFL ki he NBC. Naʻá ne maʻu ʻi he ʻUnivēsiti ʻIutaá ʻa e Ipu Outland ʻi heʻene vaʻinga ʻakapulú. Naʻá ne vaʻinga ʻakapulu fakapalofesinale maʻá e Los Angeles Rams. Naʻá ne fakatātaaʻi ʻa Jonathan Garvey ʻi he TV fakataha mo Michael Landon ʻi he Little House on the Prairie pea ʻi heʻene polokalama TV pē ʻaʻaná, ko Father Murphy. Kuo ʻosi mālōlō ʻa Mēlini he taimí ni (Mar. 11, 2010), pea ʻoku tau ʻofa lahi ki ai.

  21. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 76:5.

  22. Vakai, ʻAlamā 34:32.

  23. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 76:79.