2010–2019
Moʻui Taʻengatá—ke ʻIloʻi ʻEtau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí
ʻOkatopa 2014


Moʻui Taʻengatá—ke ʻIloʻi ʻEtau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí

Ko e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisi ʻa e Tamaí mo e ʻAló—ʻokú na māvahevahe, mahino, mo tāutaha, ka ʻokú Na taha ʻaupito ʻi Heʻena taumuʻá.

Naʻá ku maʻu ha faingamālie ʻi he ngaahi taʻu lahi kuo hilí ke ako e fakamoʻoni fakaʻosi ʻa e kau palōfita ʻi he kuonga takitaha. Naʻa nau takitaha fai ha fakamoʻoni mālohi ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí.

ʻI heʻeku lau e ngaahi fakamoʻoni ko ʻení—mo ha ngaahi fakamoʻoni kehe lahi ʻi he ngaahi taʻú—ʻoku ongo maʻu pē ki hoku lotó heʻeku ongoʻi e lahi e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ki Hono ʻAlo lahi tahá pea mo e anga hono fakahaaʻi ʻe Sīsū ʻEne ʻofá ʻaki ʻEne talangofua ki he finangalo ʻo ʻEne Tamaí. ʻOku ou fakamoʻoni ko e taimi ʻoku tau fai ai ʻa e meʻa ʻoku fie maʻu ke ʻilo Kinaua mo ʻEna feʻofaʻakí, te tau maʻu ai ʻa e “meʻaʻofa ʻoku mahuʻinga taha ʻi he ngaahi meʻaʻofa kotoa pē ʻa e ʻOtuá”—ʻa ia ko e moʻui taʻengatá.1 He “ko ʻeni ʻa e moʻui taʻengatá, ko ʻenau ʻilo koe ko e ʻOtua moʻoni pē taha, mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ke fekaú.”2

ʻE lava fēfē ke tau maʻu e meʻaʻofá ni? ʻOku fakafou mai ia ʻi ha fakahā fakatāutaha, ʻa ia kuo lea mo ako ʻaki ʻi he pongipongí ni.

ʻOkú ke manatuʻi e fuofua taimi naʻá ke ʻilo ai ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá mo ongoʻi ʻEne ʻofá? Naʻá ku faʻa sio fakamamaʻu ki he langi fetuʻuʻiá ʻi heʻeku kei siʻí, mo ongoʻi ʻEne moʻuí. ʻOku ou fiefia ke vakaiʻi e fakaʻofoʻofa kāfakafa ʻo e ngaahi fakatupu ʻa e ʻOtuá—mei he fanga kiʻi ʻinisēkite īkí ki he ʻuluʻakau lalahí. Naʻá ku ʻilo ʻi heʻeku fakatokangaʻi e fakaʻofoʻofa ʻo e māmaní naʻe ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻiate au. Naʻá ku ʻilo ne u hoko ko Hano foha fakalaumālie moʻoni, pea ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine kotoa kitautolu ʻo e ʻOtuá.

Mahalo te ke fehuʻi, pe naʻá ku ʻiloʻi fēfē ʻeni? ʻOku akoʻi ʻe he folofolá, “ʻOku foaki ki he niʻihi ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní ke nau ʻiloʻi ko Sīsū Kalaisi ko e ʻAlo ia ʻo e ʻOtuá, pea … ki he niʻihi kehe ke nau tui ki heʻenau ngaahi leá, koeʻuhí ke nau lava foki ʻo maʻu ʻa e moʻui taʻengatá ʻo kapau te nau fai atu ai pē ʻi he faivelengá.”3 ʻI heʻeku fakakaukaú, ʻoku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ʻe ʻi ai ha kakai te nau fakafalala maʻu pē ki ha fakamoʻoni ʻa ha niʻihi kehe.

Naʻe tupulaki ʻeku fakamoʻoní ʻi heʻeku ako ki he Tamai Hēvaní mo e Fakamoʻuí mei he fakamoʻoni mo e akonaki ʻa ʻeku ongomātuʻá, kau faiakó, folofolá—ʻa ia naʻá ku lau fakamātoatoʻí—pea tautautefito ki he Laumālie Māʻoniʻoní. ʻI heʻeku tui mo talangofua ki he ngaahi fekaú, ne fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní naʻe moʻoni e meʻa naʻá ku akó. Ko e founga ia naʻá ku ʻilo aí.

ʻI he foungá ni, ko e kií ʻa e fekumi ki he fakahā fakatāutahá. ʻOku fakaafeʻi takitaha kitautolu ʻe Nīfai ke “keinanga ʻi he ngaahi folofola ʻa Kalaisí; he vakai, ʻe fakahā kiate kimoutolu ʻe he ngaahi folofola ʻa Kalaisí ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí.”4

Naʻá ku feinga kimuʻa pea hoko hoku taʻu valú ke u ʻilo lahi ange ki he papitaisó. Naʻá ku lau e folofolá mo lotu. Naʻá ku ako te u maʻu ʻa e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he ʻosi hoku hilifaki-nimá. Naʻe kamata foki ke mahino kiate au ko e ʻOtuá mo Sīsū Kalaisi ʻa e Tamaí mo e ʻAló—ʻokú na māvahevahe, mahino, mo tāutaha, ka ʻokú Na taha ʻaupito ʻi Heʻena taumuʻá. “ʻOku tau ʻofa kiate [Kinaua], koeʻuhí ne [Na] tomuʻa ʻofa mai kiate kitautolu.”5 Kuo tā-tuʻo-lahi ʻeku fakatokangaʻi e anga ʻo ʻEna feʻofaʻakí mo ngāue fakataha ki heʻetau leleí. Fanongo muʻa ki ha ngaahi potufolofola siʻi ʻoku nau akoʻi e foʻi moʻoni ko ʻení:

Naʻe hanga ʻe he Tamai Hēvaní ʻi Heʻene akoʻi mai fekauʻaki mo e moʻui ʻi he maama fakalaumālié ʻo ui ʻa Sīsū Kalaisi ko “hoku ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ko hoku ʻOfaʻanga mo e Tokotaha kuó u fili talu mei he kamataʻangá.”6 Ko e taimi naʻe fakatupu ai ʻe he Tamaí ʻa e māmaní, naʻá Ne fai ia “ʻi [Hono] ʻAlo pē Taha naʻe Fakatupú.7

Naʻe fakahā ki he faʻē ʻa Sīsū ko Melé te ne fāʻeleʻi ʻa e “ʻAlo ʻo e Fungani Māʻolungá.”8 Pea ʻi he kei talavou ʻa Sīsuú, naʻá Ne fakahā ange ki Heʻene faʻeé kuo pau ke Ne “fai e ngāue ʻa [ʻEne] Tamaí.”9 Hili ha ngaahi taʻu mei ai, pea ʻi he papitaiso ʻo e Fakamoʻuí, ne folofola ʻa e Tamai Hēvaní mei he langí, ʻo pehē, “Ko hoku ʻAlo ʻofaʻangá ʻeni, ʻa ia ʻoku ou fiemālie lahi aí.”10

Naʻe fai ʻe Sīsū ʻa e ngaahi lea ko ʻení, ke akoʻi ʻEne kau ākongá ke nau lotu:

“Ko ʻemau Tamai ʻoku ʻi he langi, Ke tāpuhā ho huafá.

“Ke hoko mai hoʻo pulé. Ke fai ho finangaló ʻi māmani ʻo hangē [ko ia] ʻi he langí.”11

Naʻá Ne akoʻi ʻa Nikotīmasi, “Naʻe ʻofa pehē ʻa e ʻOtuá ki māmani, naʻá ne foaki hono ʻAlo pē taha naʻe fakatupú.”12 Peá Ne fakamatalaʻi ʻEne ngaahi maná ʻaki ʻEne folofola, “ʻOku ʻikai faʻa fai ʻe he ʻAló ha meʻa ʻe ia pē, ka ko ia ʻokú ne mamata ʻoku fai ʻe he Tamaí: he ko e meʻa kotoa pē ʻoku fai [ʻe he Tamaí], ʻoku fai ia ʻe he ʻAló foki.”13

Naʻe lotu ʻa Sīsū ʻi he ofi ʻa e houa ʻo e Fakaleleí, ʻo pehē: “ʻE Tamai, kuo hokosia ʻa e ʻahó. … Kuó u fakaongoongoleleiʻi koe ʻi māmani: kuó u fakaʻosi ʻa e ngāue naʻá ke tuku mai ke u faí.”14 Pea ʻi he mafatukituki ʻetau ngaahi angahalá kiate Iá, naʻe tautapa ai, “ʻA ʻeku Tamai, kapau ʻe faʻa fai, pea ʻave ʻa e ipú ni ʻiate au: kae ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.”15 Naʻe lotu ʻa Sīsū ʻi he ngaahi momeniti fakaʻosi ʻo ʻEne ʻi he kolosí, “ʻE Tamai, fakamolemole ʻa kinautolu; he ʻoku ʻikai te nau ʻilo ʻa ia ʻoku nau faí” peá Ne kalanga leʻo lahi ʻo pehē, “ʻE Tamai, ʻoku ou tuku hoku laumālié ki ho nimá.”16

Naʻá ne ʻaʻahi leva ki he ngaahi laumālie ʻo kinautolu kuo pekiá, ʻi he maama tataliʻanga ʻo e ngaahi laumālié, ke ʻoange e “mālohi ke nau tuʻu hake, ʻi he hili ʻa ʻene toetuʻu mei he pekiá, ke nau hū atu ki he puleʻanga ʻo ʻene Tamaí.”17 Naʻe hā ʻa e Fakamoʻuí kia Mele Makitaline ʻi he hili ʻEne Toetuʻú, ʻo folofola ange, “ʻOku ou ʻalu hake ki heʻeku Tamaí mo hoʻomou Tamaí.”18

ʻI Heʻene hāʻele mai ki he kakai ʻi he konitinēniti ko ʻAmeliká, naʻe fakafeʻiloaki ia ʻe Heʻene Tamaí ʻo pehē, “Vakai ki hoku ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia ʻoku ou fiemālie lahi aí, ʻa ia kuó u fakaongoongoleleiʻi ai ʻa hoku hingoá.”19 ʻI he hāʻele hifo ʻa Sīsū ki he kakaí, naʻá ne fakafeʻiloaki Ia ʻo pehē: “Vakai, ko au ko Sīsū Kalaisi. … Kuó u … fakaongongoleleiʻi ʻa e Tamaí ʻi heʻeku toʻo kiate au ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní.”20 Naʻá Ne fakamatalaʻi ʻi Heʻene akoʻi ʻEne tokāteliné:

“Ko e tokāteline ia ʻa ia kuo tuku kiate au ʻe he Tamaí; pea ʻoku ou fakamoʻoniʻi ʻa e Tamaí, pea ʻoku fakamoʻoniʻi au ʻe he Tamaí.”21

“Ko e moʻoni … ʻoku taha pē ʻa e Tamaí mo au.”22

ʻOku tau lava nai ʻo sio ki ha sīpinga he ngaahi potufolofola ko ʻení ʻoku fakamoʻoni ko e Tamaí mo e ʻAló ʻokú Na sino māvahevahe? ʻOku anga fēfē leva Haʻana taha? ʻOku ʻikai ʻuhingá ko e tangata pē taha ʻa Kinaua ka koeʻuhí ʻokú Na taha ʻi he taumuʻá, ʻo fakatou līʻoa ki hono “fakahoko ʻo e moʻui taʻe-faʻamate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”23

Ko Sīsuú ko ha ʻOtua, ka ʻokú Ne toutou fakamahinoʻi ko ha tokotaha mavahe Ia, ʻaki ʻEne lotu ki Heʻene Tamaí mo pehē ʻokú Ne fai ʻa e finangalo ʻo ʻEne Tamaí. Naʻe tautapa he lolotonga ʻEne ngāue he kakai Nīfaí, “ʻE Tamai, ʻoku ʻikai te u lotua ʻa māmani, ka ko kinautolu kuó ke foaki kiate au mei he māmaní, … koeʻuhí ke u ʻiate kinautolu ʻo hangē ʻokú ke ʻiate aú, ʻe Tamai, koeʻuhí ke tau taha pē, pea ke fakaongoongoleleiʻi au ʻiate kinautolu.”24

ʻI heʻetau manatuʻi ʻení, ʻoku ʻikai ai ke tau ofo ʻi he kamata hono Fakafoki mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻi he ʻikai hā mai pē ha toko taha ka ko ha toko ua nāunauʻia. Naʻe fakamoʻoni ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá fekauʻaki mo ʻene ʻUluaki Mata Meʻa-hā-maí: “Naʻe folofola mai ʻa e toko taha kiate au, ʻo ne ui au ʻaki hoku hingoá, ʻo ne tuhu ki he toko tahá ʻo pehē—Ko Hoku ʻAlo ʻOfaʻangá ʻeni. Fanongo kiate Ia!25

Naʻe foki mai ʻa e palōfita kei talavou ko ia naʻe hū ki he loto vao ʻakaú, mo ha tui taʻe-veiveiua mo e ʻilo mo ha fakamoʻoni ki he ʻOtua moʻoni pē tahá pea mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻe fekauʻi ʻe he ʻOtuá. Ne hoko ai ʻa Siosefa, ʻo hangē ko e kau palōfita ʻi muʻa aí, ko ha meʻangāue ki hono fakafoki mai ki māmani ʻa e ʻilo ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.

Te mou lava foki ʻo fekumi ki heʻetau Tamai Hēvaní mo e “Sīsū ko ia ʻa ia kuo [fakamoʻoni] ki ai ʻa e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló,”26 ʻi he folofolá pea ʻi he konifelenisi lahi ko ʻení. ʻI hoʻomou fekumi ki ha fakamoʻoni fakatāutahá—ki he fakahā fakatāutahá—te mou ʻilo ai kuo ʻosi ʻomi ʻe he Tamai Hēvaní ha founga makehe ke mou ʻilo ai ʻa e moʻoní ʻiate kimoutolu pē: ʻo fakafou ʻi he mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá, ko ha taha ko e laumālie ʻoku tau ui ko e Laumālie Māʻoniʻoní.

“Pea ʻi hoʻomou maʻu ʻa e ngaahi meʻá ni”—kau ai mo e meʻa kuó u vahevahe he ʻaho ní—“ʻoku ou fie naʻinaʻi kiate kimoutolu ke mou kole ki he ʻOtua ko e Tamai Taʻengatá, ʻi he huafa ʻo Kalaisí, pe ʻoku ʻikai ke moʻoni ʻa e ngaahi meʻá ni; pea kapau te mou kole ʻi he loto-fakamātoato, mo e loto-moʻoni, ʻo maʻu [e] tui kia Kalaisí, te ne fakahā ʻa hono moʻoní kiate kimoutolu, ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

“Pea ʻi he mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní te mou lava ai ke ʻiloʻi hono moʻoni ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē.”27

Kāinga, ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku fie maʻu heʻetau Tamai Hēvaní ke tau kumia ʻa e ʻilo ko ʻení he taimí ni. ʻOku tangi e ngaahi lea ʻa e palōfita ko Hilamaní mei he efú: “Manatu, manatu, ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke [mou] langa ai [homou] makatuʻungá … , ko ha makatuʻunga kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá [he] ʻikai lava ke nau hinga.”28 Ko e moʻoni, he ʻikai ke tau hinga.

Ko e fakavaʻe pau ko iá ʻa Sīsū Kalaisi. Ko Ia ʻa e “Maka ʻo e Langí.”29 ʻI heʻetau langa hotau falé ʻiate Iá, ʻe tō mai ʻa e ngaahi ʻuha ʻo e ngaahi ʻaho fakaʻosí, hoko mai mo e lōmakí, pea faʻaki mo e havilí, ka he ʻikai ke tau ʻauha, he kuo langa hotau ʻapí mo hotau fāmilí ʻia Kalaisi.30

ʻOku ou fakamoʻoni ko e faʻahinga ʻapi peheé ko ha “fale [ia] ʻo e nāunau.”31 ʻOku tau fakataha kotoa ai ke lotu ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ko Hono ʻAlo ʻOfaʻangá. ʻOku tau fakahīkihikiʻi mo fakafetaʻi ai kiate Kinaua. ʻOku tau maʻu ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e “talaʻofa ʻo e moʻui taʻengatá ʻa ia [kuó Ne] foaki kiate [kitautolú], ʻio, ko e nāunau ʻo e puleʻanga fakasilesitialé.”32

ʻOku ou fakamoʻoni makehe ko hotau Fakamoʻuí ko Sīsū Kalaisi, ʻokú Ne moʻui, ʻoku ʻofa mo tokangaʻi kitautolu ʻe heʻetau Tamai Hēvani Taʻengatá, ʻoku ʻi ai hotau palōfita ʻi he kuongá ni—ko Palesiteni Tōmasi S. Monisoni—ke tataki mo fakahinohinoʻi kitautolu. ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻoku moʻoni ʻeni kiate kinautolu takitaha ʻoku ʻalu pea fekumi ki he ʻiló. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.