2010–2019
Ko e Maʻu ʻo e Nonga Tuʻuloá mo e Langa ʻo e Ngaahi Fāmili Taʻengatá
ʻOkatopa 2014


Ko e Maʻu ʻo e Nonga Tuʻuloá mo e Langa ʻo e Ngaahi Fāmili Taʻengatá

ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻa e fakavaʻe te tau lava ʻo maʻu ai ʻa e nonga tuʻuloá mo langa ʻa e ngaahi fāmili taʻengatá.

ʻOku ʻi ai ha ngaahi vahaʻa taimi lelei mo ha vahaʻataimi kovi ʻi heʻetau fononga he moʻuí. ʻOku nau takitaha ʻomi ha ngaahi pole kehekehe. ʻOku fakafalala e anga ʻetau ako ke fakafenāpasi ki he ngaahi liliú, mei he fakavaʻe ʻoku tau langa aí. ʻOku ʻomi ʻe he ongoongolelei hotau ʻEiki mo e Fakamoʻuí ha fakavaʻe pau mo mālohi. ʻOku langa fakakongokonga ia ʻi heʻetau maʻu e ʻilo ki he palani taʻengata ʻa e ʻEikí maʻa ʻEne fānaú. Ko e Fakamoʻuí ʻa e Faiako Tuʻukimuʻá. ʻOku tau muimui kiate Ia.

ʻOku fakamoʻoni e folofolá kiate Ia mo ʻomi ha sīpinga ʻo e māʻoniʻoni haohaoá ke tau muimui ai. Kuó u ʻosi vahevahe mo e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi ha konifelenisi kimuʻa, ʻoku ʻi ai haku fanga kiʻi tohi ne lekooti ai heʻeku fineʻeikí ha fakamatala naʻá ne fakaʻaongaʻi ke teuteu ʻene ngaahi lēsoni Fineʻofá. ʻOku kaunga tonu pē fanga kiʻi fakamatalá he ʻaho ní ʻo tatau mo e taimi ko iá. Ko e taha ʻo e ngaahi kupuʻi leá naʻe hiki ia ʻi he 1908 ʻe Sālesi ʻEtuate Sefasoni fekauʻaki mo e natula ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku pehē:

“ʻOku ʻuhinga e hoko ko e Kalisitiané ke mātuʻaki tanganeʻia fakamātoato mo moʻoni ʻia Sīsū ʻo momoi kakato ʻetau moʻuí kiate Ia ʻi heʻetau feinga ke hangē ko Iá.

“… ʻE lava pē ke tau ʻilo Ia ʻi he ngaahi folofola kuó Ne faí, ʻi he ngaahi ngāue naʻá Ne fakahokó, pea mo ia foki naʻe ʻikai ke Ne folofola ʻakí. Te tau lava ʻo ʻilo Ia foki ʻi he meʻa naʻá Ne ʻuluaki fakahoko ki Hono ngaahi kaumeʻá pea hoko ai mo Hono ngaahi filí, pea tolu ki he kakai tokolahi ne moʻui ʻi Hono taimí. …

“Ko e taha e ngaahi meʻa ʻo e senituli uofulú ko e moʻuí ʻoku ʻikai fakafiemālie [pea faingataʻa]. …

“… ʻOku holi ʻa e māmaní ki ha meʻa ke fakafiemālieʻi kinautolu, ka ʻoku ʻikai ke nau ʻilo pe ko e hā. Kuo hoko mai ʻa e koloaʻiá; … ʻoku fakafonu ʻa māmani … ʻaki e ʻilo foʻou ʻo e poto mo e mataotao ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá, ka ʻoku tau [kei] taʻe-topono, taʻe-fiemālie [pea mo] kei puputuʻu pē. … [Kapau te tau fakaava] ʻa e Fuakava Foʻoú, te tau [ʻilo ai ʻa e ngaahi lea ko ʻení], ‘Haʻu kiate au pea te u foaki ʻa e fiemālié kiate kimoutolu, ko au ko e mā ʻo e moʻuí, ko au ko e Maama ʻo māmani, kapau ʻoku fieinua ha tangata, ke haʻu ia kiate au ʻo inu, ko ʻeku melinó ʻoku ou foaki kiate kimoutolu, te mou maʻu ʻa e mālohi, te mou fiefia’” (The Character of Jesus [1908]).

Ko e konga hono liliuʻi ʻo e houʻeiki tangata mo fafiné, ʻoku fai ia ʻe kinautolu ʻoku nau fili ke nofo mo iá. ʻOku toe liliuʻi foki kinautolu ʻe he kakai ʻoku nau falala ki ai mo feinga ke faʻifaʻitakiʻí. Ko Sīsū ʻa e Faʻifaʻitakiʻanga maʻongoʻongá. Ko e founga pē taha ke maʻu ai ʻa e nonga tuʻuloá ko e sio kiate Ia pea moʻui.

Ko e hā e meʻa fekauʻaki mo Sīsū ʻoku mahuʻinga taha ke tau akó?

“Naʻe ʻikai tokanga… ʻa e kau tangata tohi ʻo e Fuakava Foʻoú ia ki he fōtunga ʻo [Sīsuú], vala naʻá Ne tuí, pe fale naʻe nofo aí. Naʻe ʻaloʻi Ia ʻi ha ʻaiʻanga-kai ʻo e manu, ngāue ʻi ha fale tufunga, faiako ʻi ha taʻu ʻe tolu, pea toki pekia ʻi he kolosí. … Naʻe hiki e Fuakava Foʻoú ʻe ha kau tangata naʻe fakapapau ke tukutaha ʻetau tokangá … ʻiate [Ia]” (The Character of Jesus, 21–22) pea mo fakapapauʻi naʻe hoko pea ko e ʻAlo moʻoni Ia ʻo e ʻOtuá, ko e Fakamoʻui mo e Huhuʻi ʻo e māmaní.

ʻOku ʻi ai ha talafakatātā ʻa e Fakamoʻuí, ʻoku ou tui ʻoku kaunga moʻoni ki hotau kuongá ni.

ʻOku tau maʻu pea lau ia ʻi he Mātiu vahe 13:

“Pea lolotonga ʻa e mohe ʻa e kakaí, naʻe haʻu hono filí ʻo ne tūtuuʻi ʻa e tenga kovi ʻi he uité, kae ʻalu ia.

“Pea kuo tupu hake hono muká, pea kamata fua, pea toki hā ai foki ʻa e ʻakau koví.

“Pea haʻu ʻa e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻeikí, ʻo nau pehē kiate ia, ʻEiki, ʻikai naʻá ke tūtuuʻi ʻa e tenga lelei ki hoʻo ngoué? Pea kuo tupu mei fē ʻa e ʻakau koví?

“Pea pehē ange ʻe ia kiate kinautolu, Ko e filí kuó ne fai ʻení. Pea pehē ʻe he kau tamaioʻeikí kiate ia, ʻE lelei kiate koe ʻemau ʻalu ʻo taʻaki ia mei aí?

“Ka naʻe pehē ange ʻe ia, ʻE ʻikai; telia ʻi hoʻomou taʻaki ʻa e ʻakau koví, ʻe mataʻaki ai mo e uité foki.

“Tuku ke na tupu fakataha ʻo aʻu ki he ututaʻú: pea ʻi he fai ʻo e ututaʻú te u tala ki he kau tuʻusí, Mou tomuʻa tānaki ʻa e ʻakau koví, ʻo noʻo ke tutu ia: kae tānaki ʻa e uité ki hoku feleokó” (veesi 25–30).

Kuo maʻu ʻe Sētane, ko e fili motuʻa ʻo e faʻahinga kotoa e tangatá ha ngaahi founga lahi kuó ne fakakaukauʻi ke fakamafola ʻa e teá ke mamaʻo mo lahi. Kuó ne maʻu ha ngaahi founga ke maumauʻi ai e toputapu hotau ngaahi ʻapí. Kuo mafola lahi fau e ngaahi founga angahala mo fakamāmaní pea hangē ai ʻoku ʻikai moʻoni pe ʻi ai ha toe founga ke toʻo fakaʻaufuli ai kinautolú. ʻOku nau fou mai ʻi he ʻinitanetí, televīsoné mo e ngaluʻeá ki he ngaahi meʻangāue kuo tau ngaohi ke akoʻi mo fakafiefiaʻi kitautolú. Kuo tutupu vāofi ʻa e teá mo e uité. Kuo pau ke tanumaki ʻe he taha tauhi ʻi he ngoué ʻa ia ʻoku leleí, ʻaki hono iví kotoa, ke mālohi mo fakaʻofoʻofa moʻoni, ke ʻoua naʻa matamatalelei ʻa e teá ki he sió mo e fanongó. Hono ʻikai ke tau monūʻia lahi ʻa kitautolu kau mēmipa ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí ke maʻu ʻa e ongoongolelei mahuʻinga ʻo hotau ʻEiki mo e Fakamoʻuí, ko e fakavaʻe te tau lava ʻo langa ai ʻetau moʻuí.

ʻOku tau lau he Tohi ʻa Molomoná ʻi he 2 Nīfai: “He vakai, ʻoku ou toe pehē kiate kimoutolu, kapau te mou hū ʻi he halá, pea maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, te ne fakahā kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku totonu ke mou faí” (2 Nīfai 32:5).

Kuo pau ke ʻoua naʻa tau tuku e tākiekina ʻa e māmaní ke ne ʻufikaua mo lōmekina e kihiʻi leʻo siʻi mo vanavanaikí.

Kuo ʻosi fakatokanga moʻoni mai kiate kitautolu fekauʻaki mo e ngaahi meʻa te tau fehangahangai mo ia ʻi hotau kuongá. Ko e pole kiate kitautolú pe ʻe founga fēfē ʻetau teuteu ki he ngaahi meʻa kuo folofola ʻa e ʻEikí ʻe hoko maí.

ʻOku mahino ki ha tokolahi ʻi hotau sōsaieti loto hohaʻá ko e meʻa pē ʻe ʻomi ʻe he movete ʻo e fāmilí ko e mamahi mo e mole ʻo e ʻamanakí ki he māmani palopalemá ni. ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí, ʻoku ʻi ai hotau fatongia ke fakatolonga mo maluʻi ʻa e fāmilí, ko e tefitoʻi ʻiuniti ia ʻo e sōsaietí mo e taʻengatá. Kuo ʻosi fakatokanga mo fakatokanga tokamuʻa ʻa e kau palōfitá ki he ngaahi nunuʻa mahino mo fakatupu ʻauha ʻo e hōloa e ngaahi tuʻunga mahuʻinga ʻo e fāmilí.

ʻI he hokohoko atu hono siofi kitautolu ʻe he māmaní, tau fakapapauʻi muʻa ʻe hanga ʻe heʻetau sīpingá ʻo poupouʻi mo tanumaki e palani kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí maʻa ʻEne fānau ʻi he moʻui fakamatelie ko ʻení. Kuo pau ke fakahoko ʻa e akoʻi maʻongoʻonga tahá ʻe he sīpinga māʻoniʻoní. Kuo pau ke māʻoniʻoni hotau ʻapí kae lava ke ne matuʻutaki e haʻahaʻa ʻo e māmaní. Manatuʻi ko e māʻolunga taha ʻi he ngaahi tāpuaki ʻa e ʻEikí ʻoku fou mai pea ʻoku foaki ia ki he ngaahi fāmili angatonú.

Kuo pau ke tau tokanga ʻo hoko atu hono vakavakaiʻi ʻetau fakahoko fatongia ko e mātuʻá. Ko e akonaki lelei taha ʻe faifaiangé pea maʻu ʻe ha fānau, ʻe maʻu ia mei he ngaahi tamai mo e ngaahi faʻē tokanga mo angatonú. Tau fuofua vakai muʻa ki he tufakanga ʻo e faʻeé. Fanongo ki he kupuʻi lea ko ʻeni meia Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī:

“ʻOku fai ʻe he kau fefine ʻoku nau ngaohi ha fale ko ha ʻapí, ha tokoni maʻongoʻonga lahi hake ki he sōsaietí ʻiate kinautolu ʻoku nau puleʻi ha kau tau tokolahi pe tuʻu ko e ʻulu ʻo ha ngaahi kautaha lalahí. He ko hai te ne lava ʻo fakamahuʻingaʻi e ivi tākiekina ʻo ha faʻē ki heʻene fānaú, ha kui fefine ki hono hakó, pe mehikitanga pe kakai fefine ki honau kāingá?

“He ʻikai ke tau lava ʻo fakafuofuaʻi pe fikaʻi e ivi tākiekina ʻo e kakai fefine ʻoku nau fokotuʻu ha moʻui fakafāmili mālohi mo tanumaki ki he lelei taʻengatá, ʻa e ngaahi toʻu tangata ʻo e kahaʻú. Ko e ngaahi fili ʻoku fai ʻe he houʻeiki fafine ʻo e toʻu tangatá ni ʻe taʻengata hono ngaahi olá. Tuku ke u fokotuʻu atu ko e ngaahi faʻē ʻo e ʻaho ní ʻoku ʻikai ke nau maʻu ha faingamālie maʻongoʻonga ange pe pole mamafa ange ka ko hono fai e meʻa kotoa ʻoku nau lavá ke fakamālohia ʻa e ʻapí.” (Standing for Something: 10 Neglected Virtues That Will Heal Our Hearts and Homes [2000], 152).

Tau vakai leva he taimí ni ki he tufakanga ʻoku fakahoko ʻe ha tamai ʻi heʻetau moʻuí:

ʻOku foaki tāpuaki mo fakahoko ʻe he ngaahi tamaí e ngaahi ouau toputapú ki heʻenau fānaú. ʻE hoko ʻeni ko ha ngaahi meʻa mahuʻinga fakalaumālie ʻi heʻenau moʻuí.

ʻOku kau fakatāutaha atu ʻa e ngaahi tamaí ʻi he taki ʻo e lotu fakafāmilí, ako fakaʻaho e folofolá, mo e efiafi fakafāmili ʻi ʻapi fakauiké.

ʻOku fokotuʻu ʻe he ngaahi tamaí e ngaahi tukufakaholo fakafāmilí ʻaki ʻenau kau ʻi he tokoni hono palani ha ngaahi mālōlō fakafāmili mo ha ngaahi ʻeva ʻa ia ʻe kau kotoa ai ʻa e kau mēmipa ʻo e fāmilí. He ʻikai toe ngalo e ngaahi manatu ki he ngaahi taimi mahuʻinga ko ʻení ʻi heʻenau fānaú.

ʻOku fakahoko maʻu pē ʻe he ngaahi tamaí ʻa e pōtalanoa fakafoʻituitui mo ʻenau fānaú pea akoʻi kinautolu ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí.

ʻOku akoʻi ʻe he ngaahi tamaí ki honau ngaahi fohá mo e ʻofefiné ʻa e mahuʻinga ʻo e ngāué mo tokoni ʻi he fokotuʻu ha ngaahi taumuʻa mahuʻinga ʻi heʻenau moʻuí.

ʻOku tā ʻe he ngaahi tamaí ʻa e sīpinga ʻo e ngāue faivelenga he ongoongoleleí.

Kāinga, kātaki ʻo manatuʻi homou fatongia toputapu ko e tamai ʻi ʻIsilelí—ko homou fatongia mahuʻinga taha ia ʻi he moʻuí ni mo ʻitānití—ko ha fatongia ʻoku ʻikai toe tukuange koe mei ai.

Naʻa mau faʻa huluʻi he konifelenisi fakasiteikí, he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, ha foʻi filimi ke fakamahino e taumuʻa ʻo e pōpoaki naʻe fakamatalaʻí. ʻI heʻemau fononga takai ʻi he Siasí, ʻi he konifelenisi fakasiteiki ne vahe kiate kimautolu ʻi he taʻú, naʻa mau mātuʻaki maheni mo e meʻa ʻi he foʻi filimí. Ne mau mei maʻuloto ʻa hono fakaleá. Kuo nofo e pōpoakí ʻi hoku ʻatamaí ʻi he ngaahi taʻú ni kotoa. Naʻe fakamatalaʻi e filimí ʻe Palesiteni Hāloti B. Lī ʻo ne fakamatalaʻi ai ha meʻa ne hoko ʻi he ʻapi hono ʻofefiné. ʻOku meimei peheni:

Naʻe holiholivale ʻa e faʻē ʻo e ʻapí ʻi ha efiafi ʻe taha he feinga ke fakaʻosi hono faʻo hina ha fuaʻi ʻakau. Fāifai pea maau ʻa e fānaú ke mohe, pea nonga hifo e meʻa kotoa. Ko e taimi leva ʻeni ke ngāue ai ki he fuaʻi ʻakaú. ʻI he taimi ke ne tele mo toʻo e uhó, kuo ʻasi ange ongo kiʻi tamaiki tangatá he peitó ʻo talange kuó na mateuteu ki heʻena lotu mohé.

Naʻe talaange vave ʻe he fineʻeikí ki he ongo kiʻi tamaiki tangatá, ʻi he ʻikai loto ke fakahohaʻasí, “Fēfē ke mo fai pē hoʻomo lotú he pooni kae hoko atu e ngāue hoʻomo Faʻeé ki he fuaʻi ʻakaú?”

Ne tuʻu maʻu e kiʻi tamasiʻi lahi tahá peá ne ʻeke ange, “Ka ko e hā koā e meʻa ʻoku mahuʻinga angé fineʻeiki, ko e lotú pe ko e fuaʻi ʻakaú?” (Vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hāloti B. Lī [2000], 173–74.)

Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau ʻi ha tuʻunga ʻoku tau maʻu ai ha faingamālie ke akoʻi ki ha fānau ha meʻa ʻe ʻaonga tuʻuloa ki heʻenau moʻuí. ʻIo, ʻoku mahuʻinga ange ʻa e lotú he fuaʻi ʻakaú. Ko e mātuʻa leleí ʻoku ʻikai totonu ke fuʻu femoʻuekina ke puke ha momeniti ʻi he moʻui ʻa ha fānau ʻe lava ke akoʻi ai ha lēsoni mahuʻinga.

ʻOku ou tui pau kuo teʻeki ai ha vahaʻa taimi ʻi he ngaahi taʻu lahi ʻeku moʻuí ʻe fie maʻu lahi ange ai ʻe he fānau ʻa ʻetau Tamai Fakahēvaní ʻa e nima faifakahinohino ʻo e mātuʻa angatonu mo faivelengá. ʻOku ʻi ai hatau tukufakaholo maʻongoʻonga mo fakaʻeiʻeiki ko e foaki ʻe he ngaahi mātuʻá e meimei meʻa kotoa ʻoku nau maʻú kae kumi ha feituʻu ʻe lava ke ohi hake ai honau fāmilí ʻi he tui mo e lototoʻa koeʻuhí ke maʻu ʻe he toʻu tangata hokó ha ngaahi faingamālie lahi ange ʻiate kinautolu. Kuo pau ke tau maʻu ʻa e loto-tō tatau ʻiate kitautolu mo ikunaʻi e ngaahi pole ʻoku tau fehangahangai mo iá ʻi he laumālie tatau ʻo e feilaulau. Kuo pau ke tau fakatōkakano ʻi he ngaahi toʻu tangata ʻo e kahaʻú ha loto falala lahi ange ki he ngaahi akonaki hotau ʻEiki mo e Fakamoʻuí.

“Pea ko ʻeni, ʻe hoku ongo foha, manatu, manatu, ʻoku makatuʻunga ʻi he maka ʻo hotau Huhuʻí, ʻa ia ko Kalaisi, ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, kuo pau ke mo langa ai homo makatuʻungá; koeʻuhí ka tuku atu ʻe he tēvoló ʻa ʻene ngaahi matangi mālohí, ʻio, ʻa ʻene ngaahi ngahaú ʻi he ʻahiohió, ʻio, ka faʻaki kiate kimoua ʻa hono kotoa ʻo ʻene ngaahi ʻuha maká mo ʻene fuʻu afā lahí, ʻe ʻikai maʻu ʻe ia ha mālohi kiate kimoua ke fusi hifo ʻa kimoua ki he vanu ʻo e mamahí mo e faingataʻaʻia ʻoku ʻikai hano ngataʻangá, koeʻuhí ko e maka kuo langa ai ʻa kimouá, ʻa ia ko e makatuʻunga mālohi, ʻa ia ko ha makatuʻunga kapau ʻe langa ai ʻa e tangatá, ʻe ʻikai lava ke nau hinga” (Hilamani 5:12).

Ko e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻokú ne ʻomi ʻa e makatuʻunga ko ʻeni te tau lava ʻo maʻu ai ʻa e nonga tuʻuloá mo langa ʻa e ngaahi fāmili taʻengatá. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni ʻi he huafa ʻa hotau ʻEiki mo e Fakamoʻuí, ʻa ia ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.