2010–2019
Tataki Lelei ki ʻApi
ʻOkatopa 2014


Tataki Lelei ki ʻApi

ʻOku tau kole ki he langí e fakahinohino taʻe-tūkua ko iá, ke tau lava ʻo mapeʻi mo muimui ʻi ha hala fakapotopoto mo tāú.

ʻE ngaahi tokonga, ʻoku tau fakataha mai ko ha haʻofanga tokolahi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻi he Senitā Konifelenisí ni pea mo ha ngaahi feituʻu kehe ʻi he māmaní. ʻOku ou lāngilangiʻia ka ʻoku ou ongoʻi loto fakatōkilalo ʻi hoku fatongia ke fai ha lea kiate kimoutolú. Fakatauange ke ʻiate au ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí ʻi heʻeku fai iá.

ʻI he taʻu ʻe fitungofulu mā nima kuo hilí, ʻi he ʻaho 14 ʻo Fēpueli 1939, naʻe fakamanatua ai ha ʻaho mālōlō fakapuleʻanga ʻi Hemipeeki, Siamane. Naʻe kau fakataha atu ki he ngaahi lea mālié, mavava ʻa e kakaí, mo e tā ʻo e fasi fakafonuá, ʻa hono hopoki ʻo e vakatau ko e Pisimaʻáké ʻi he Vaitafe ʻElepeí. Naʻe hoko e tētē ʻa e vaka hau taʻe-liuá ni ko ha ʻata fakavaleloto ʻo e nāunau taú mo e mīsiní. Ne fie maʻu ʻi hono langa ʻo e meʻafana milimita ʻe 380, ngutu tolu, mo puleʻi ʻe he rader, ha mape ʻe 57,000 tupu. Naʻe ʻi he vaká ha uaea fakaʻuhila maile ʻe 28,000 (kilomita ʻe 45,000). Naʻe maluʻi lelei ʻa e vaká pea ko hono mamafá ko ha toni ukamea ʻe 35,000. Ngeia ʻene ʻasí, tōtuʻa hono lahí, fakailifia hono nāunau taú, pea naʻe lau e fuʻu vaká ni he ʻikai lava ʻo ngoto.

Naʻe fetaulaki e Pisimaʻaké mo hono ikuʻanga he ʻosi ha taʻu ʻe ua mei ai, ʻi he fehangahangai ʻa e ngaahi vakatau mālohi taha ʻa e Tautahi ʻa Pilitāniá he ʻaho 24 ʻo Mē 1941, ʻa e Pilinisi ʻo Uelesí mo e Hutí, mo e Pisimaʻaké pea mo e vaka Siamane ko e Pilinisi ʻIusiní. ʻI ha miniti pē ʻe nima, kuo fakangotoʻi ʻe he Pisimaʻaké ki he moana ʻo e ʻAtalanitikí ʻa e Hutí ko e kauvaka pē ʻe toko tolu ne moʻui ʻi he kau kauvaka ʻe toko 1,400. Ko e vakatau Pilitānia ʻe tahá, ʻa e Pilinisi ʻo Uelesí, naʻe maumau lahi pea hola ia.

Hili ha ʻaho ʻe tolu mei ai, kuo toe fehangahangai ʻa e Pisimaʻaké, mo ha vakatau Pilitānia, mo ha vakapuna. Ko hono fakakātoá, naʻe tuku taha ʻe he kau Pilitāniá ʻa e ivi ʻo e vakatau ʻe nima, vaka uta vakapuna ʻe ua, vaka leʻo ʻe 11, mo e vaka kehe ʻe 21 ʻi he feinga ke maʻu mo fakangotoʻi e Pisimaʻaké.

ʻI he lolotonga ʻo e taú, naʻe ʻikai kei lōketi ʻaki hono faná ka ko ha maumau siʻisiʻi pē ne hoko ki tuʻa he Pisimaʻaké. Naʻe taʻe-malava koā ia ke fakangotoʻi? Fāifai pea monūʻia ha foʻi tōpito, ne tau he foheʻuli ʻo e Pisimaʻaké. Ne ʻikai ha toe ola e feinga ke ngāhí. Neongo e mateuteu ʻa e ngaahi meʻafaná mo e kau kauvaká, ko e meʻa pē ne lava ʻe he Pisimaʻaké “ko e vilo māmālie fuopotopoto.” Naʻe mamaʻo e laulāpuna hau ʻa Siamané. Naʻe ʻikai ke lava ʻa e Pisimaʻaké ʻo aʻu ki he taulanga malu honau fonuá. Ka ne ʻikai lava ha taha ʻo ʻomi ʻa e hūfangaʻanga ne fie maʻú, he kuo mole mei he Pisimaʻaké ʻene malava ke muimui ʻi ha halanga vaka ne fokotuʻú. Hala ha foheʻuli; hala ha tokoni; hala ha taulanga. Ne fākaofi mai e ngataʻangá. Ne fanatavale e ngaahi meʻafana Pilitāniá kae feʻohovaki siʻi kau kauvaka Siamané pea ngoto leva e vaka naʻe pehē he ʻikai ke lava ʻo fakaʻauhá. Ne ʻuluaki faʻaki e ngaahi peau tā ʻo e tahi ʻAtalanitikí he kaokaó peá ne toki folo hifo e laukauʻanga ʻo e tautahi ʻa Siamané. Ne ngoto ʻa e Pisimaʻaké.1

ʻOku tau takitaha hoko ko ha mana ʻo e ʻenisiniá ʻo hangē ko e Pisimaʻaké. Neongo ia, naʻe ʻikai fakangatangata hotau fakatupú ʻe he poto ʻo e tangatá. ʻE lava ʻe he tangatá ke ngaohi e ngaahi mīsini pelepelengesi tahá ka he ʻikai ke ne lava ʻo foaki moʻui ki ai pe foaki ki ai e ngaahi mālohi ʻo e fakaʻuhingá pe fakakaukau leleí. Ko ha ngaahi meʻaʻofa fakalangi ʻeni ia, ne foaki toko taha pē ʻe he ʻOtuá.

Kāinga, kuo ʻosi foaki mai ha founga ke tau fakapapauʻi ʻaki e huʻunga ʻo ʻetau folaú, ʻo hangē ko e foheʻuli mahuʻinga ʻo ha vaká. ʻOku kamo mai ʻa e maama-kamo ʻa e ʻEikí ki he taha kotoa ʻi heʻetau folaua e tahi ʻo e moʻuí. Ko ʻetau kaveingá ke foua ha halanga taʻe-liliua ki heʻetau taumuʻa ʻoku fie maʻú—ʻa ia ko e nāunau fakasilesitiale ʻo e ʻOtuá. ʻOku tatau ha tangata ʻoku ʻikai haʻane taumuʻa mo ha vaka ʻoku ʻikai hano foheʻuli, ʻo hangē ka ʻikai taufonua ki taulangá. ʻOku hoko mai ʻa e fakaʻilongá: mapeʻi ho halangá, fusi hoʻo laá, seti hoʻo foheʻulí, pea tukufolau.

ʻOku hangē pē tangatá ko e meʻa ko ia ne hoko ki he vaka hau ko e Pisimaʻaké, ʻOku ʻikai hano ʻaonga ʻo e mālohi e mīsiní mo e tapilí ʻo ka ʻikai ha taumuʻa, ʻikai ke fakaʻaongaʻi ʻa e iví, fakatonua e mālohi ʻoku ʻomi ʻe he foheʻulí, ʻa ia ʻoku ʻikai ʻasí, neongo ʻene siʻisiʻí, ka ʻoku mahuʻinga moʻoni ʻene ngāué.

Kuo foaki mai heʻetau Tamaí ʻa e laʻaá, māhiná, mo e ngaahi fetuʻú—ngaahi pupunga fetuʻu fakalangí ke tataki ʻa e kau kaivaí ʻoku nau folaua e ʻōsení. ʻI heʻetau fonongaʻia e hala ʻo e moʻuí, ʻokú ne tuku kiate kitautolu ha mape mahino mo fakahinohino ʻa e hala ki he ikuʻanga ʻoku tau fie maʻú. ʻOku fakatokanga mai: tokanga telia ʻa e afeafe-holó, ngaahi luó, mo e ngaahi tauhelé. He ʻikai lava ʻo kākaaʻi kitautolu ʻe kinautolu te nau ala takihalaʻi kitautolú, ʻa e kau olopoto ʻo e angahalá ʻoku nau taʻalo mai ki heni pe ki hená. Ka, ʻi heʻetau afe ke lotú; ʻoku tau fanongo ki he kihiʻi leʻo siʻi mo vanavanaiki ʻokú ne fanafana ki hotau laumālié ʻa e fakaafe angaʻofa ʻa e ʻEikí, “Haʻu, ʻo muimui ʻiate au.”2

Ka ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai fanongo, he ʻikai ke nau teitei talangofua, ʻoku nau saʻia ange ke fononga ʻi honau hala pē ʻo nautolú. Kuo tā-tuʻo-lahi ʻenau moʻulaloa ki he ngaahi ʻahiʻahi ʻokú ne ʻākilotoa kotoa kitautolu mo lava ke hā mātuʻaki olopotó.

Kuo tuku kitautolu, kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí, ʻi māmani ʻi ha ngaahi taimi faingataʻa. ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani fihituʻu ʻoku taʻau e fekainakí ʻi he potu kotoa pē. ʻOku uesia ʻe he ngaahi founga fakapolitikalé e maʻumaʻuluta ʻa e ngaahi puleʻangá, feinga e kau pule fefeká ki he mafaí, pea hangē ʻoku tāmoloki maʻu pē ha ngaahi konga ʻo e sōsaietí, ʻo toʻo e faingamālié, kae tuku pē ha ongoʻi taʻe-malava. ʻOku ongona ʻi hotau telingá e fakakaukau fakapoto ʻa e tangatá, mo ʻākilotoa kitautolu ʻe he angahalá.

ʻOku ʻatautolu e fatongia ke moʻui taau mo e ngaahi tāpuaki nāunauʻia kotoa kuo teuteu heʻetau Tamai Fakahēvaní maʻatautolú. Ko e fē pē ha potu ʻoku tau ō ki ai, ʻoku tau ō pē mo hotau lakanga fakataulaʻeikí. ʻOku tau tuʻu koā ʻi he ngaahi potu māʻoniʻoní? Kātaki, ki muʻa peá ke fokotuʻu koe mo ho lakanga fakataulaʻeikí ki ha tuʻunga fakatuʻutāmaki, ʻaki haʻo ʻalu ki ha ngaahi potu pe kau ʻi ha ngaahi ʻekitivitī ʻoku ʻikai taau mo koe pe ko e lakanga fakataulaʻeiki ko iá, kiʻi tuʻu ʻo fakakaukauʻi hono ngaahi nunuʻá.

Te tau lava ʻe kitautolu kuo ʻosi fakanofo ki he Lakanga Fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ʻo fai ha lelei. Ko e taimi ʻoku tau tauhi ai ʻetau haohaoa fakafoʻituituí mo fakaʻapaʻapaʻi hotau lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku tau hoko ko ha ngaahi sīpinga māʻoniʻoni ke muimui ai ʻa e niʻihi kehé. Naʻe naʻinaʻi ʻa e ʻAposetolo ko Paulá, “Ke ke ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga ʻi he lea, mo e ʻulungaanga, mo e ʻofa, mo e faianga, mo e tui, mo e māʻoniʻoni.”3 Naʻá ne toe tohi foki ko e kau muimui ʻo Kalaisí ʻoku totonu ke nau hoko ko e “maama ki he māmaní.”4 ʻE lava ʻetau hoko ko e sīpinga ʻo e māʻoniʻoní ke tokoni ʻi hono fakamāmaʻi ha māmani ʻoku fakautuutu ʻene fakapoʻulí.

ʻE manatuʻi ʻe hamou tokolahi ʻa Palesiteni N. ʻElatoni Tena, naʻe hoko ko ha tokoni ki ha Palesiteni ʻe fā ʻo e Siasí. Naʻá ne ʻomi ha sīpinga taʻe-liua ʻo e māʻoniʻoní ʻi heʻene ngāue he ngaohiʻanga koloá, lolotonga ʻene ngāue ʻi he puleʻangá ʻi Kānatá, pea mo ʻene hoko ko e ʻAposetolo ʻa Sīsū Kalaisí. Naʻá ne fai mai e faleʻi fakalaumālie ko ʻení: “He ʻikai ha meʻa te ne ʻomi ha fiefia lahi ange mo ha ikuna ka ko e moʻui pē ʻo fakatatau mo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí. Hoko ko ha sīpinga; hoko ko ha ivi tākiekina ki he leleí.”

Naʻá ne hoko atu: “Ko e toko taha kotoa pē ʻo kitautolu kuo ʻosi tomuʻa fakanofo ki ha ngāue ko e tamaioʻeiki kuo fili ʻa e [ʻOtuá] ʻa ia kuó ne ʻafioʻi ʻoku taau ke foaki ki ai e lakanga fakataulaʻeikí mo e mālohi ke ngāue ʻi hono huafá. Manatuʻi maʻu pē ʻoku fekumi e kakaí kiate koe koeʻuhí ko e tuʻunga fakatakimuʻá ʻokú ke tākiekina e ngaahi moʻui ʻa ha kakai fakafoʻituitui ki he leleí pe koví, pea ko e ivi tākiekina ko iá ʻe ongoʻi ia ʻi he ngaahi toʻu tangata ʻe hoko maí.”5

ʻOku fakamālohia kitautolu ʻe he foʻi moʻoni ko e ivi maʻongoʻonga taha ʻi māmani he ʻaho ní ko e mālohi ʻo e ʻOtuá ʻi heʻene ngāue ʻi he tangatá. Koeʻuhí ke tau lava ʻo folaua lelei ʻa e tahi ʻo e matelié, ʻoku tau fie maʻu e fakahinohino ʻa e ʻEikivaka Taʻengatá—ʻa Sihova maʻongoʻonga. ʻOku tau kole tokoni, ʻoku tau kole ki he langí, ke maʻu e tokoni fakalangí.

Ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻiloa ʻo ha taha naʻe ʻikai ke kole tokoní ko Keini, ko e foha ʻo ʻĀtama mo ʻIví. Naʻe mālohi lahi ʻi he ivi ngāué kae vaivai hono lotó, pea tuku ai ʻe Keini ʻa e mānumanú, meheká, talangataʻá, pea naʻa mo e fakapoó ke ne tongia ʻa e foheʻuli fakafoʻituitui naʻá ne mei tataki ia ki he malú pea mo e hākeakiʻí. Naʻe fetongi ʻe he tokanga ki māmaní ʻa e tokanga ki he ʻOtuá; pea tō ʻa Keini.

ʻI ha kuonga ʻe taha, naʻe siviʻi ai ʻe ha tuʻi faiangahala ha tamaioʻeiki ʻa e ʻOtuá. Naʻe fakaʻuhingaʻi ʻe Taniela ki he tuʻí ʻa e tohi ʻi he holisí, ʻi he tataki fakalaumālie ʻa e langí. Naʻe pehē ʻe Taniela fekauʻaki mo e ngaahi pale ne foakí—ʻa ia ne kau ai ha pulupulu fakatuʻi, kahoa koula, mo ha mālohi fakapolitikale, “Ke ʻiate koe [pē] hoʻo ngaahi … foakí, pea tuku ʻa hoʻo ngaahi totongí ki ha taha kehe.”6 Naʻe foaki ha koloa mo ha mālohi lahi kia Taniela, ʻo fakafofongaʻi ʻe he ngaahi palé ʻa e ngaahi meʻa ʻo māmaní kae ʻikai ʻo e ʻOtuá. Naʻe fakasītuʻaʻi ia ʻe Taniela ka ne kei faivelenga pē.

ʻI he lotu kimui ange ʻa Taniela ki he ʻOtuá neongo e tuʻutuʻuni fakalao ke taʻofi e faʻahinga meʻa peheé, naʻe lī ai ia ki ha ʻana ʻo e fanga laioné. ʻOku talamai ʻe he fakamatala fakatohi tapú ko e pongipongi hono hokó, “Naʻe toʻo hake ʻa Taniela mei he ʻaná, pea naʻe ʻikai ʻilo ha lavea siʻi ʻiate ia, koeʻuhí naʻá ne tui ki he … ʻOtuá.”7 ʻI he taimi ʻo e fie maʻu vivilí, ne kei nofo pē ʻa Taniela he hala totonú ʻo maʻu ai ha maluʻi fakalangi mo ha ungaʻanga malu. ʻE lava ke ʻatautolu ʻa e faʻahinga maluʻi mo e malu peheé kapau te tau nofo maʻu ʻi he hala totonu ki hotau ʻapi fakalangí.

ʻOku fakaʻilongaʻi ʻa e fāliunga ʻo taimí ʻe he uasi ʻo e hisitōliá, ʻo hangē ko e ʻoneʻone ʻo e meʻa lau houá. ʻOku ʻi he funga siteisi ʻo e moʻuí ha kakai foʻou. ʻOku fakailifia e ngaahi palopalema ʻo hotau kuongá. Kuo ngāue taʻetuku ʻa Sētane ʻi he kotoa e hisitōlia ʻo māmaní, ke fakaʻauha ʻa e kau muimui ʻo e Fakamoʻuí. Kapau te tau moʻulaloa ki heʻene ngaahi fakatauelé, te tau hangē ko e vaka hau ko e Pisimaʻaké—ʻo mole ʻa e foheʻuli ko Ia te ne lava ʻo taki kitautolu ke tau haó. Ka ʻi he ʻākilotoa kitautolu ʻe he ngaahi olopoto ʻo e tangatá, ʻoku tau kolea ki he langí e fakahinohino taʻe-tūkuá, ke tau lava ʻo mapeʻi mo muimui ʻi ha hala fakapotopoto mo tāú. He ʻikai ke taʻe-tali heʻetau Tamai Hēvaní ʻetau tautapa fakamātoató. ʻI heʻetau kole e tokoni fakalangí, he ʻikai fehālaaki ʻetau foheʻulí, pea he ʻikai ke tau tatau mo ia ʻo e Pisimaʻaké.

Pea ʻi heʻetau ngaahi tukufolau fakafoʻituituí takitaha, ʻofa ke tau folaua lelei ʻa e ngaahi tahi ʻo e moʻuí. ʻOfa ke tau maʻu e lototoʻa ʻa Tanielá, ke tau kei tuʻu maʻu mo faivelenga neongo ʻa e angahala mo e ʻahiʻahi ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú. ʻOfa ʻe loloto mo mālohi ʻetau ngaahi fakamoʻoní ʻo hangē ko Sēkope ko e tokoua ʻo Nīfaí, ko e taimi naʻe fakafepakiʻi ai ia ʻe ha taha naʻe feinga ʻi he founga kotoa pē ke fakaʻauha ʻene tuí, naʻá ne pehē, “Naʻe ʻikai faʻa lava ke ueʻi au.”8

Ngaahi tokoua, ʻi he tataki ʻe he foheʻuli ʻo e tuí hotau halá, te tau lava mo kitautolu ʻo hao lelei ki ʻapi—ki he ʻOtuá, ke nofo mo Ia ʻo taʻengata. ʻOfa ke hoko pehē kiate kitautolu taki taha, ʻoku ou fai ʻeni ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisi, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí, ʻēmeni.