2010–2019
Ko e ʻOfa mo Feohi mo e Niʻihi Kehé Neongo e Faikehekehé
ʻOkatopa 2014


Ko e ʻOfa mo Feohi mo e Niʻihi Kehé Neongo e Faikehekehé

ʻI heʻetau hoko ko e kau muimui ʻo Kalaisí ʻoku totonu ke tau ako ke nofo melino mo e niʻihi kehe ʻoku ʻikai tatau ʻetau tuʻunga moʻuí pe tali ʻa e ngaahi akonaki ʻoku fakatefito ai kinautolú.

I.

ʻI he ngaahi ʻaho fakaʻosi ʻo e ngāue fakafaifekau ʻa Sīsū he māmaní, naʻá Ne tuku ki Heʻene kau ākongá ha meʻa naʻá Ne ui ko ha “fekau foʻou (Sione 13:34). Naʻá ne fakahoko tuʻo tolu ange, ʻa ia ko ha fekau mahinongofua ka naʻe faingataʻa: “Ke mou feʻofaʻaki kiate kimoutolu, ʻo hangē ko ʻeku ʻofa kiate kimoutolú” (Sione 15:12; vakai foki, veesi 17). Kuo hoko ʻa e akonaki ko ia ke feʻofaʻakí ko e akonaki mahuʻinga taha ia ʻi he ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí. Ko e fekau lahi hono uá ko e “ʻofa ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé” (Mātiu 22:39). Naʻe akoʻi foki ʻe Sīsū ke, “ʻOfa ki homou ngaahi filí” (Mātiu 5:44). Ka ko e fekau ko ia ke ʻofa ki he niʻihi kehé ʻo hangē ko ʻEne ʻofa ki Heʻene fanga sipí naʻe faingataʻa ia ki Heʻene kau ākongá—pea kiate kitautolu— ko ha tukupā naʻe makehe. Naʻe akoʻi kitautolu ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻi ʻEpeleli kuo ʻosí, “Ko hono moʻoní, ko e ʻofá ko e ʻelito moʻoni ia ʻo e ongoongoleleí pea ko Sīsū Kalaisi hotau Faʻifaʻitakiʻangá. Naʻe hoko ʻEne moʻuí ko ha tukufakaholo ʻo e ʻofá.”1

Ko e hā ʻoku faingataʻa ai ke maʻu ʻa e feʻofaʻaki faka-Kalaisí? ʻOku faingataʻa he ʻoku tau nofo mo ha niʻihi ʻoku ʻikai ke tau tui tatau, tuʻunga ʻulungaanga tatau mo maʻu e tufakanga tatau ki he fuakavá. ʻI he lotu hūfia ʻe Sīsū ʻEne kau ākongá, kimuʻa pea Tutuki Iá, naʻá Ne lotua Hono kau muimuí: “Kuó u tuku kiate kinautolu ʻa hoʻo folofolá; pea kuo fehiʻa ʻa māmani kiate kinautolu, koeʻuhí ʻoku ʻikai ʻo māmani ʻa kinautolu, ʻo hangē foki ʻoku ʻikai ʻo māmani aú” (Sione 17:14). Peá Ne tautapa ki he Tamaí, “ʻOku ʻikai ke u lotu ke ke ʻave ʻa kinautolu mei he māmaní, ka koeʻuhí ke ke fakamoʻui ʻa kinautolu mei he koví” (veesi 15).

ʻOku fie maʻu ke tau nofo ʻi he māmaní kae ʻikai ʻo māmani. Kuo pau ke tau nofo ʻi he māmaní he naʻe akonaki ʻa Sīsū ʻi ha talanoa fakatātā, ko Hono puleʻangá “ʻoku tatau ia mo e meʻa fakatupú,” ʻa ia ko hono fatongiá ke fakatupulaki e kakaí (vakai, Luke 13:21; Mātiu 13:33; vakai foki, 1 Kolinitō 5:6–8). He ʻikai lava ʻe Hono kau muimuí ʻo fakahoko ia kapau ʻoku nau feohi pē mo kinautolu ʻoku nau tui mo fakahoko ʻa e meʻa tataú. Ka naʻe toe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí kapau ʻoku tau ʻofa ʻiate Ia, te tau tauhi ʻEne ngaahi fekaú (vakai, Sione 14:15).

II.

ʻOku lahi ha ngaahi akonaki ʻa e ongoongoleleí fekauʻaki pea mo e tauhi ʻo e ngaahi fekaú lolotonga e nofo he lotolotonga ʻo ha kakai ʻoku ʻikai tatau ʻenau tuí mo e ngāué. ʻOku meimei fekauʻaki ia mo e ngaahi akonaki ki he fakakikihí. ʻI hono ʻilo ʻe Kalaisi kuo toetuʻú ʻoku fakakikihi ʻa e kakai Nīfaí fekauʻaki mo e founga totonu ʻo e fai papitaisó, naʻá Ne ʻoange ha fakahinohino pau ki he founga ʻoku totonu ke fakahoko ʻaki ʻa e ouau ko ʻení. Pea naʻá Ne akoʻi leva ʻa e tefitoʻi moʻoni maʻongoʻonga ko ʻení:

“Pea ʻoua naʻa ʻi ai ha ngaahi fakakikihi ʻiate kimoutolu, ʻo hangē ko ia kuo hoko ʻi muʻá; pea ʻoua naʻa fai foki mo ha ngaahi fakakikihi ʻiate kimoutolu ʻi he ngaahi tefito ʻo ʻeku tokāteliné, ʻo hangē ko ia kuo hoko ʻi muʻá.

“He ko e moʻoni, ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutolu, ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e laumālie ʻo e fakakikihí ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia, ka ʻoku ʻo e tēvoló ia, ʻa ia ko e tamai ʻa e fakakikihí, pea ʻokú ne ueʻi hake ʻa e loto ʻo e kakaí ke fefakakikihiʻaki ʻi he ʻita, ʻiate kinautolu.

“Vakai, ko ʻeku … tokāteliné ʻeni, ke fakangata hono fai ʻo e ngaahi meʻa peheé” (3 Nīfai 11:28–30; toki tānaki atu hono fakamamafaʻí).

Naʻe ʻikai ke fakangatangataʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻEne fakatokanga ki he fakakikihí kiate kinautolu pē ʻoku ʻikai ke tauhi e fekau fekauʻaki mo e papitaisó. Naʻá Ne taʻofi ʻa e fakakikihi ʻa ha taha pē. ʻOku aʻu pē kiate kinautolu ʻoku tauhi ʻa e ngaahi fekaú, ʻoku ʻikai totonu ke nau ueʻi ʻa e loto ʻo e tangatá ke fakakikihi ʻi he ʻita. Ko e “tamai ʻo e fakakikihí” ko e tēvoló; ko e Fakamoʻuí ʻa e “Pilinisi ʻo e Melinó.

ʻOku akoʻi ʻe he Tohi Tapú ʻa e meʻa tatau “ʻoku taʻofi atu ʻa e houhaú ʻe he kakai potó” (Lea Fakatātā 29:8). Ne akoʻi ʻe he kau ʻAposetolo kimuʻá ʻoku totonu ke tau “tuli ki he ngaahi meʻa [ʻoku] fakamelinó (Loma 14:19) pea “[lea ʻaki] ʻa e moʻoní ʻi he ʻofa” (ʻEfesō 4:15), “he ʻoku ʻikai ke fakatupu ʻa e māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá ʻe he ʻita ʻa e tangatá” (Sēmisi 1:20). Naʻe fekau ʻe he ʻOtuá ʻi ha fakahā ʻi onopooni ke vahevahe ʻa e ʻngaahi meʻa fakafiefiá ni’ ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí ʻe he “tangata taki taha ki hono kaungāʻapí, ʻi he angavaivai pea mo e angamalū” (T&F 38:41), “ʻi he loto fakatōkilalo ʻaupito, … ʻo ʻoua ʻe lauʻikoviʻi ʻa kinautolu ʻoku lauʻikoviʻi koé” (T&F 19:30).

III.

ʻI heʻetau feinga ke angamalū mo fakaʻehiʻehi mei he fakakikihí, ʻoku ʻikai totonu ke tau tukuhifo pe fakavaivaiʻi ʻetau tukupā ki he moʻoni ʻoku mahino kiate kitautolú. ʻOku ʻikai totonu ke tau tukuhifo hotau tuʻungá pe hotau tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá. ʻOku hanga ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí pea mo e ngaahi fuakava kuo tau fakahokó ʻo fokotuʻu kiautolu ki he fatongia ko e kau tau ʻi he feingatau taʻengata ʻi he vahaʻa ʻo e moʻoní pea mo e halá. ʻOku ʻikai ha tuʻu ʻatā ʻi he feingatau ko ʻení.

Naʻe fakahā ʻe he Fakamoʻuí ʻa e halá ʻi he taimi naʻe haʻu ai Hono ngaahi filí koeʻuhí ko e fefine naʻe moʻua ʻi he “tono tangatá” (Sione 8:4). ʻI hono fakangalivaleʻi kinautolu heʻenau mālualoí, ne ʻalu e kau talatalākí kae tuku tokotaha ʻa Sīsū mo e fefiné. Naʻá Ne angaʻofa kiate ia pea ʻikai ke ne fakahalaʻiaʻi ia ʻi he taimi ko iá. Ka naʻá Ne fekau ke “ʻoua ʻe toe fai angahala” (Sione 8:11). ʻOku fie maʻu ʻa e ʻofa angaleleí, ka ko e tokotaha ʻoku muimui ʻia Kalaisí—ke tuʻu maʻu ia ʻi he moʻoní—ʻo hangē pē ko e ʻEikí.

IV.

Hangē ko e Fakamoʻuí, ʻoku faʻa fehangahangai Hono kau muimuí mo e tōʻonga angahalá, pea ʻoku ui kinautolu ʻi he ʻahó ni ko ha “taha tāufehiʻa” pe “taha ʻoku tōtuʻa ʻene fai ha meʻa” ko ʻene taukaveʻi e moʻoní mo e halá ʻo fakatatau mo ʻene mahinó. ʻOku lahi ha ngaahi ʻulungaanga pe tōʻonga fakaemāmani pe ngaahi ngāue ʻoku nau poleʻi ʻa e ngaahi meʻa ko ʻeni ki he Kāingalotu ʻo e Siasí. Taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku ʻiloa taha ʻi he ngaahi ʻaho ní ko e teke ke fakalao ʻa e mali e tangata mo e tangata pe fefine mo e fefine ʻi he ngaahi siteiti mo e vahefonua lahi ʻi he ʻIunaiteti Siteití pea mo Kānata mo ha ngaahi fonua lahi ʻi māmani. ʻOku tau nofo foki mo ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau tui ki he nofomalí. ʻOku ʻi ai ha niʻihi ʻoku ʻikai ke nau tui kinautolu ki he fakafanaú. Ko e niʻihi ʻoku nau fakafepakiʻi ʻa hono taʻotaʻofi ʻo e ponokalafí pe ko e faitoʻo konatapú. Hangē ko ʻení, pea ʻoku maheni ia mo e kakai tui tokolahi—ko e faingataʻa ʻo e nofo pea mo e hoá pe kāinga ʻoku ʻikai tuí pe feohi pea mo ha kaungā ngāue pe niʻihi kehe ʻoku ʻikai tuí.

ʻOku totonu ke tau akoʻi mahino mo fakaʻauliliki ʻa e moʻoní mo e ngaahi fekaú, ʻi he ngaahi feituʻu kuo fakatapuí, hangē ko e temipalé, ngaahi fale ʻo e lotú, pea mo hotau ʻapí, ʻo fakatatau mo e mahino kiate kitautolu e palani ʻo e fakamoʻuí kuo fakahā mai ʻi he ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku maluʻi ʻetau totonu ke fai iá ʻe he lao ʻokú ne fakapapauʻi e tauʻatāina ke leá pea mo e lotú, pea pehē ki he totonu fakataautaha ʻoku fakaʻapaʻapaʻi ʻi he ngaahi fonua ʻoku ʻikai maluʻi fakalao ai he konisitutoné.

ʻI he feituʻu fakapuleʻangá, ʻoku kau ʻi hono fakakaukauʻi ʻo e niʻihi kehé ʻi he meʻa kotoa pē ʻoku lea ʻaki pe fai ʻe ha tokotaha tui fakalotu. ʻOku meimei fakakau e tauʻatāina fakalotú ʻi he feituʻu fakapuleʻanga kotoa pē, ka ʻoku ʻi ai hono fakangatangata ʻo fakatatau ki he meʻa ʻoku tui ki ai e niʻihi kehé. ʻE lava ʻe he laó ʻo taʻofi ha tōʻonga ʻulungaanga ʻoku hala pe ʻikai tali he fakalūkufuá, ʻo hangē ko e ngaohikovia fakasekisualé pe fetāʻakí pe ko ha tōʻonga fakatautoitoi, ʻo tatau ai pē pe ko e fai ʻe ha kau fakaehaua ʻe niʻihi koeʻuhí ko e tui fakalotú. Mahalo naʻa fie maʻu ke kātakiʻi ha ʻulungaanga ʻoku ʻikai fuʻu fakaehaua neongo he ʻikai tali ia ʻe he kakai tuí, kapau kuo fakalaoʻi ia ʻe he meʻa ne ui ʻe ha palōfita ʻi he Tohi ʻa Molomoná ko e “leʻo ʻo e kakaí” (Mōsaia 29:26).

ʻI he tefito ko ia ʻo e malanga ʻi he feituʻu fakapuleʻangá, ʻoku totonu ke tau muimui ki he ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí ke ʻofa ki hotau kaungāʻapí pea fakaʻehiʻehi mei he fakakikihí. ʻOku totonu ke hoko ʻa e kau muimui ʻia Kalaisí ko e faʻifaʻitakiʻanga ʻo e anga-fakaʻapaʻapá. ʻOku totonu ke tau ʻofa ʻi he kakai kotoa pē, fakafanongo lelei, pea fakahaaʻi ha loto tokanga ki he meʻa ʻoku nau tui fakamātoato ki aí. Neongo he ʻikai ke tau tui tatau, ka ʻoku ʻikai totonu ke tau taʻemahino. ʻOku ʻikai totonu ke tau fakakikihi ʻi he meʻa ʻoku tau taukaveʻi mo fakahoko atu ʻi he ngaahi tefitó ʻoku faʻa aleaʻí. ʻOku totonu ke tau fakapotopoto ʻi hono fakamatalaʻi mo taukapoʻi hotau tuʻungá mo takiekina e niʻihi kehé. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau kole ki he niʻihi kehé ke ʻoua te nau ʻita koeʻuhi ko ʻetau tui fakalotú pea mo e tauʻatāina ke ngāueʻi ʻetau tui fakalotú. ʻOku mau poupouʻi atu ʻa kitautolu kotoa ke fakahoko e Lao Koula ʻa e Fakamoʻuí: “Ko ia, ko e meʻa kotoa pē ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakaí kiate kimoutolú, ke mou fai ia kiate kinautolu” (Mātiu 7:12).

ʻI he taimi ʻoku ʻikai manakoa ai e meʻa ʻoku tau taukaveʻí, ʻoku totonu ke tau tali ʻi he lotofiemālie ʻa e ola taʻe fakafiemālié, pea tau angafakaʻapaʻapa ki hotau filí. ʻOku totonu ke tau hoko ko ha tokotaha angalelei ki he taha kotoa, ʻo fakafisingaʻi ha faʻahinga fakatanga kau ai e fakatanga tupu mei he laulanú, matakalí, tui fakalotú, taʻe tuí, mo e faikehekehe ʻi he tui fakasekisualé.

V.

Kuó u talanoa ki ha ngaahi tefitoʻi moʻoni angamaheni. ʻOku ou fie lea ʻo kau ki hono fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni ko iá ʻi ha ngaahi tūkunga kehekehe te ke lava ai ʻo muimui faivelenga ai ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí.

Te u kamata mei he meʻa ʻoku ako ʻe heʻetau fānau īkí lolotonga ʻenau vaʻingá. ʻOku lahi fau e taimi, ʻoku ongoʻi ʻe he kakai taʻe Siasi ʻi ʻIutaá ʻenau loto mamahi pea hangē ʻoku fakamavaheʻi kinautolu ʻe hotau kāingalotú ko e ʻikai ke tau loto ke feohi fakakaungāmeʻa ʻetau fānaú mo e fānau siasi kehé. Ko e moʻoni te tau lava ʻo akoʻi ki heʻetau fānaú e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga mahuʻingá ka ʻi he taimi tatau he ʻikai ke nau fakamamaʻo mo taʻetokaʻi ai e niʻihi ʻoku kehe ʻenau tuí.

ʻOku tokolahi ha kau faiako ʻi he lotú pea mo e ʻapiakó ʻoku nau lotomamahi he tōʻonga moʻui ʻetau fānau toʻu tupú, kau ai ʻa e fānau Siasí, koeʻuhí ko ʻenau founga feohí. ʻOku kau he fekau ke feʻofaʻakí, ʻa e ʻofá pea mo e feveitokaiʻaki ʻi he ngaahi tui fakalotú kae pehē ki he ngaahi matakalí, ʻulungaanga fakafonuá pe tuʻunga fakaʻekonōmiká. ʻOku mau fakatukupaaʻi atu e toʻu tupu kotoa pē ke nau fakaʻehiʻehi mei he houtamakí, angakoví, pe ngaahi lea mo e tōʻonga moʻui ʻoku fai ke fakamamahiʻi ai e niʻihi kehé. ʻOku maumauʻi ʻe he ngaahi meʻa kotoa ko iá e fekau ʻa e Fakamoʻuí ke tau feʻofaʻakí.

Naʻe akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ko e fakakikihí ko e meʻangāue ia ʻa e tēvoló. ʻOku ʻikai ke fenāpasi ʻeni pea mo e niʻihi ʻo e lea lolotongá pea mo e ngaahi founga ngāue fakapolitiki lolotongá. ʻOku mahuʻinga e feohi mo e ngaahi tuʻutuʻuni kehekehé ʻi he meʻa faka-politikalé, ka ʻoku ʻikai fie maʻu ʻa e faikehekehe ʻi he tuʻutuʻuní ke kau ai ha ngaahi ʻohofi fakafoʻituitui te ne fakakonahi e founga ngāue fakapuleʻangá pea mo tauteaʻi ʻa kinautolu ʻoku kau ki aí. ʻOku totonu ke tau tuku kotoa e ngaahi fetuʻutaki ʻoku fonu tāufehiʻá ka tau fakahaaʻi e ʻulungaanga fakaʻapaʻapá neongo e kehekehe ʻetau ngaahi fakakaukaú.

Ko e feituʻu mahuʻinga taha ke fakaʻehiʻehi ai mei he fakakikihí kae fakahaaʻi ʻa hono tokaʻi ʻo ʻetau ngaahi faikehekehé, ko hotau ʻapí pea mo hotau vā fetuʻutaki fakafāmilí. Kuo pau ke ʻi ai ʻa e faikehekehe—ʻoku siʻi ha niʻihi kae lalahi ha niʻihi. Ko e faikehekehe lalahí, tau pehē pē ʻoku ʻi ai ha mēmipa ʻo e fāmilí ʻoku nonofo kovi. ʻOku fepaki heni ha meʻa mahuʻinga ʻe ua—ko ʻetau ʻofa ki he mēmipa ʻo e fāmilí pea mo ʻetau mateakiʻi e ngaahi fekaú. ʻI heʻetau muimui ki he sīping ʻa e Fakamoʻuí, te tau lava ʻo fakahaaʻi ʻetau angaʻofá mo tuʻu maʻu pē ʻi heʻetau tuí ʻaki ʻetau fakaʻehiʻehi mei ha ngaahi tōʻonga ʻokú ne poupouʻi pe ngali fakaoleoleʻi e meʻa ʻoku tau ʻilo ʻoku halá.

Te u fakaʻosi ʻaki ha sīpinga ʻe taha ʻo ha vā fetuʻutaki fakafāmili. ʻI ha konifelenisi fakasiteiki ʻi he Uhouhonga ʻo e Hihifó ʻi he taʻu ʻe 10 nai kuohilí, ne u fetaulaki ai mo ha fefine naʻá ne talamai ko e lava ia ʻa e taʻu ʻe 12 ʻa ʻene maʻulotu fakataha mo hono husepānití ka ʻoku teʻeki ai pē ke ne kau ki he Siasí. Naʻá ne ʻeke mai pe ko e hā ʻoku totonu ke ne faí. Naʻá ku faleʻi ia ke hokohoko atu ʻa hono fai e ngaahi meʻa ʻoku totonú pea kātaki fuoloa mo manavaʻofa ki hono husepānití.

Naʻá ne tohi mai ʻi he hili ha māhina ʻe taha mei ai ʻo pehē: “Naʻá ku pehē ko e taʻu ʻe 12 ko hono fakahaaʻi ia ʻo e kātaki fuoloá, ka naʻe ʻikai ke u ʻiloʻi pe naʻá ku fuʻu angaʻofa pē ai. Ko ia, ne u toe feinga lahi ange ʻi he māhina ʻe taha pea naʻá ne papitaiso leva.”

ʻOku mālohi fau e ivi ʻo e angaʻofá kae tautefito ʻi he nofo fakafāmilí. Naʻe hoko atu ʻene tohí, “ʻOku ou feinga ke toe angaʻofa ange he ʻokú ma palani ke sila ʻi he temipalé i he taʻú ni!”

Hili ha taʻu ʻe ono naʻá ne toe fai mai ha tohi: “Naʻe [toki] ui hoku husepāniti pea vaheʻi ko e pīsope [homau uōtí].”2

VI.

ʻI he ngaahi vā fetuʻutaki mo e tūkunga kehekehe ʻo e moʻuí, kuo pau ke tau feʻao mo e ngaahi faikehekehé. ʻO ka mahuʻinga, ʻoku ʻikai totonu ke tau fakaʻikaiʻi pe liʻaki e tafaʻaki ʻoku tau kau ki ai he ngaahi tō kehekehe ko ʻení, ka ʻi heʻetau hoko ko e kau ākonga ʻo Kalaisí ʻoku totonu ke tau nofo melino mo e niʻihi kehe ʻoku ʻikai ke tau tui tataú pe tali e ngaahi akonaki ʻoku fakatefito aí. ʻOku tau ʻilo ʻi he fakahā fakapalōfitá ʻoku hanga ʻe he palani ʻo e fakamoʻuí ʻo fokotuʻu kitautolu ʻi ha tuʻunga fakamatelie ko e tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku kau ai ʻetau ʻofa hotau kaungāʻapi ʻoku kehekehe hotau anga fakafonuá mo e tui fakalotú, ʻo hangē ko ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú. Hangē ko ia ne akoʻi mai ʻe ha palōfita he Tohi ʻa Molomoná, kuo pau ke tau vilitaki atu ki muʻa ʻi he “ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē.” (2 Nīfai 31:20).

Neongo ʻoku faingataʻa ke tau nofo ʻi ha ʻātakai maveuveú, mahalo ko e pole lahi tahá ʻa e fekau ko ia hotau Fakamoʻuí ke tau feʻofaʻaki ʻo hangē ko ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú. ʻOku ou lotua ke mahino ʻeni kaite kitautolu pea ke tau fekumi pea moʻui ʻaki ia ʻi hotau vā fetuʻutaki mo ʻetau ngaahi ngāué, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatala

  1. Thomas S. Monson, “ʻOfá—ko e ʻElito ʻo e Ongoongoleleí,” Liahona, Mē 2014, 91.

  2. Faitohi kia Dallin H. Oaks, Jan. 23, 2006, and Oct. 30, 2012.