2010–2019
Mateuteu ʻi ha Founga ʻOku Taʻeʻiloa
ʻOkatopa 2014


Mateuteu ʻi ha Founga ʻOku Taʻeʻiloa

ʻOfa te tau teuteu ke maʻu moʻui taau ʻa e ngaahi ouau fakahaofí ko e tulutā ki he tulutā pea mo tauhi ʻaufuatō e ngaahi fuakava fekauʻaki mo iá.

Naʻá ku fehuʻi ki heʻema kiʻi taʻahine siʻisiʻi tahá ʻi heʻene foki mai mei hono ʻuluaki ʻaho ʻi he akó, “Naʻe fēfē?”

Naʻá ne tali mai, “Naʻe sai.”

Neongo ia, ʻi heʻeku fafangu ia he pongipongi hono hokó ki he akó, naʻe kūnima peá ne tala hangatonu mai, “Naʻá ku ʻosi ʻalu ki he akó!” Ko hono moʻoní ne teʻeki ai ke u teuteuʻi ia pe fakamatalaʻi ange ʻoku ʻikai tuʻo taha pē ʻa e ʻalu ki he akó ka naʻe fie maʻu ia ke ʻalu ki he akó ʻi he ʻaho ʻe nima he uike, ʻi ha ngaahi taʻu lahi.

Tau fakakaukau fakataha muʻa ki he ngaahi ʻata ko ʻení ʻi heʻetau fakakaukauʻi e tefitoʻi moʻoni ʻo e mateuteú. ʻOkú ke tangutu ʻi he loki silesitiale ʻo e temipalé ʻo fakatokangaʻi ha kau fefine mo ha kau tangata mali ʻoku fakafeʻao mai mo fakafeʻao atu ʻi heʻenau teuteu ke mali ki he moʻuí ni mo ʻitānití. ‘Oku fepīkinima ha fefine mali mo hono ʻofaʻangá ʻi heʻena hū mai ki he loki silesitialé. ʻOkú ne tui ha kofu temipale molumalu fakaʻofoʻofa pea ʻoku nonga, mo malimali fiefia hono fofongá. ʻOkú ne teuteu lelei ka ʻoku ʻikai ke toʻo ai e tokangá. ʻOku tangutu hifo, vakavakai takai, pea fakafokifā pē kuo tangi. Ngali ʻoku tō hono loʻimatá koeʻuhí ko ʻene ʻaʻapa mo ʻapasia ki he feituʻu ʻoku ʻi aí pea mo e ouau toputapu ʻoku teu fakahoko kiate ia mo e ʻofaʻanga ʻo ʻene moʻuí. Hangē ʻoku pehē ʻe heʻene fakakaukaú, “ʻOku ou fakafetaʻi lahi ke ʻi he fale ʻo e ʻEikí he ʻahó ni, ʻo mateuteu ke kamata ha fononga taʻengata mo ha hoa ʻofaʻanga ki he taʻengatá.” Ngali kuó ne ʻosi mateuteu ki ha meʻa lahi hake ʻi he meʻa ʻoku hokó.

Ne tuku mai kimuí ni heʻema mokopuna fefine ʻofeiná ha kiʻi tohi kiate au ʻi hoku piló pea ʻoku pehē ai: “ʻOku ʻi ai ha meʻa naʻá ku tokangaʻi ʻi heʻeku hū ki he temipalé ko e ongoʻi nonga mo ʻofa naʻe ʻi aí. … ʻE lava e kakaí ke ō ki he temipalé ke maʻu ha fakahā.”1 Naʻá ne moʻoni. Te tau lava ʻo maʻu ha ueʻi fakalaumālie mo ha fakahā ʻi he temipalé—pea mo ha mālohi foki ke matuʻuaki e ngaahi meʻa fakamamahi ʻo e moʻuí. ʻE teuteuʻi ia ke ne maʻu ha ngaahi ouau, fuakava, mo e tāpuaki makehe mei he temipalé, maʻana pea mo kinautolu ʻi he tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí, mei he meʻa ʻokú ne ako ki he temipalé ʻi heʻene toutou kau atu ki hono ʻave ʻene ngaahi hingoa fakafāmili pē ʻaʻana ke fakahoko ki ai e ngaahi papitaiso mo e hilifakinima fakatemipalé.

Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Lāsolo M. Nalesoni, “Koeʻuhí ʻoku teuteuʻi e ngaahi temipalé maʻá e kakaí, ʻoku fie maʻu ke teuteuʻi ʻe he kakaí kinautolu ki he temipalé.”2

ʻI heʻeku toe lau ko ia fekauʻaki mo e ʻEikitau ko Molonaí he Tohi ʻa Molomoná, ʻoku toe fakamanatu mai ai ko e taha ʻo e ngaahi lavameʻa maʻongoʻonga taha ʻa Molonaí ko ʻene teuteuʻi lelei e kakai Nīfaí ke nau matuʻuaki e kau tau fakamanavahē ʻo e kau Leimaná. Naʻá ne teuteuʻi lelei hono kakaí pea ʻoku tau lau ai, “Kae vakai, naʻe fuʻu ofo lahi [ʻa e kau Leimaná] he naʻe mateuteu kiate kinautolu [ʻa e kau Nīfaí], ʻi ha founga kuo teʻeki ai ke ʻiloa.3

Naʻe puke moʻoni ʻeku tokangá ʻe he kupuʻi lea, “mateuteu … ʻi ha founga kuo teʻeki ai ke ʻiloá.”

Te tau lava fēfē ʻo mateuteu lelei ange ki he ngaahi tāpuaki toputapu ʻo e temipalé? Naʻe akoʻi ʻe he ʻEikí, “Pea ko e tahá, te u foaki kiate kimoutolu ha sīpinga ʻi he meʻa kotoa pē.”4 Tau vakai muʻa ki ha sīpinga fakafolofola ke tokoniʻi kitautolu ke tau mateuteu lelei ai. Naʻe tuʻu maʻu mo faivelenga lahi ʻa e teuteu ʻa Molonai ki he filí, pea ʻe fie maʻu ʻe he sīpinga ko ʻení ʻa e meʻa tatau.

ʻOku ʻikai te u fiu ʻi he talanoa fakatātā fakaʻofoʻofa ʻa e Fakamoʻuí ki he kau tāupoʻou poto ʻe toko nimá mo e tāupoʻou vale ʻe toko nimá. Neongo ʻoku ʻuhinga ʻa e talanoa fakatātā ko ʻení ki he mateuteu ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai hotau Fakamoʻuí, ʻe toe lava pē ke tau fakatatau ia ki he mateuteu ki he ngaahi tāpuaki fakatemipalé, ʻa ia ʻe lava pē ke hangē ha fakaafe fakalaumālie maʻanautolu ʻoku mateuteu leleí.

ʻI he Mātiu vahe 25 ʻoku tau lau ai:

“Pea ʻe toki tatau ʻa e puleʻanga ʻo e langí mo e kau tāpoʻou ʻe toko hongofulú, naʻa nau toʻo ʻenau ngaahi tūhulú, ʻo ʻalu atu ke fakafetaulaki ki he tangata taʻané.

“Naʻe poto honau toko nima, kae vale ʻa e toko nima. …

“Naʻe ʻave ʻe [kinautolu naʻe] potó ʻa e lolo ʻi heʻenau ngaahi ipú, pea mo ʻenau tūhulú.

“Pea ʻi he tuai mai ʻa e tangata taʻané, naʻa nau tulemohe kotoa pē ʻo mohe.

“Pea tuʻuʻapō mālie mo ʻene pā mai ʻa e kalanga, Vakai, ʻoku haʻu ʻa e tangata taʻané; mou ʻalu atu ʻo fakafetaulaki kiate ia.

“Pea toki tuʻu hake ʻa e kau tāupoʻou kotoa pē ko iá, ʻo teuteu ʻenau tūhulú.

“Pea lea ʻa e valé ki he potó, Foaki mai maʻamautolu ʻi hoʻomou loló; he ʻoku tei mate ʻemau tūhulú.

“Ka naʻe lea ʻa e potó, ʻo pehē ange, Ka koeʻuhi naʻa siʻi ia kiate kimautolu mo kimoutolu: ka mou ʻalu kiate kinautolu ʻoku fakataú, ʻo fakatau maʻamoutolu.

“Pea lolotonga ʻenau ʻalu ke fakataú, mo ʻene haʻu ʻa e tangata taʻané, pea ko kinautolu naʻe teuteú naʻe hū mo ia ki he taʻané: pea tāpuni ʻa e matapaá.

“Hili iá, mo ʻene haʻu foki ʻa e kau tāupoʻou naʻe ʻalú, ʻo nau pehē, ʻEiki, ʻEiki, toʻo kiate kimautolu.

“Ka naʻe lea ia, ʻo pehē ange, ʻOku ou tala moʻoni atu kiate kimoutolu, ʻoku ʻikai te u ʻiloa ʻa kimoutolu.”5

ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku ʻi ai ha taha, tautautefito kiate kinautolu ʻoku manavaʻofá, te ne taʻe ongoʻi fakaʻofaʻia ʻi he kau finemui valé. Pea ʻi ai mo haʻatau niʻihi ʻoku fie pehē atu ki he kau finemui ko ʻeé, “Meʻa ní ʻe ʻikai te mou lava ʻo vahevahe atu kae fiefia ʻa e tokotaha kotoá?” Ka tau fakakaukau ange ki aí. Ko ha talanoa ʻeni naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí, pea ko Ia naʻá Ne ui honau toko nima ko e “poto” pea ko e toko nima ko e “vale.”

ʻI heʻetau fakakaukau ki he talanoa fakatātā ko ʻení ko ha sīpinga ia ke mateuteu ai ki he temipalé, fakakaukau angé ki he lea ʻa ha palōfita ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻa ia naʻá ne akoʻi “ʻe ʻikai lava ʻo vahevahe ʻa e lolo ʻo e mateuteu fakalaumālié.”6 Naʻe fakamahino mai ʻe Palesiteni Sipenisā W. Kimipolo ʻa e ʻuhinga naʻe ʻikai lava ai ʻe he kau finemui “poto” ʻe nimá ʻo vahevahe atu e lolo mei heʻenau ipú kiate kinautolu naʻe “valé,” ʻi heʻene pehē: “Ko e maʻulotu ʻi he ngaahi fakataha sākalamēnití ʻokú ne tānaki atu ʻa e lolo ki hotau ngaahi ipú, tulutā ki he tulutā ʻi he ngaahi taʻu lahi. Ko e ʻaukaí, lotu fakafāmilí, faiako fakaʻapí, mapuleʻi hotau ngaahi uʻa fakatuʻasinó, malangaʻi ʻo e ongoongoleleí, ako ʻo e folofolá—ko e ngāue taki taha ia ʻo e māteakí mo e talangofuá pea ko ha tulutā ia ʻoku tānaki mai ki heʻetau tukuʻanga koloá. Ko e ngaahi ʻulungaanga ʻo e angaʻofá, totongi ʻo e ngaahi foakí mo e vahehongofulú, ngaahi fakakaukau mo e tōʻonga ʻo e angamaʻá …—ʻoku nau tānaki atu ki he lolo ʻa ia te tau lava ʻo ʻutu tuʻuapō ki heʻetau ngaahi ipu mahá.”7

Te ke lava ʻo vakai ki he sīpinga ʻo e mateuteú—tulutā ki he tulutā—ʻa ia te ne lava ʻo tokoniʻi kitautolu ʻi he founga ke tau faivelenga ange ai ʻi heʻetau mateuteu ke maʻu ʻa e ngaahi ouau toputapú maʻatautolu mo e niʻihi kehé? Ko e hā ha ngaahi meʻa iiki mo mahinongofua te tau lava ʻo tānaki atu ki ha ngaahi tulutā lolo fakalaumālie mo pelepelengesi ki heʻetau ngaahi ipu ʻo e mateuteú?

ʻOku tau ako meia ʻEletā Lisiate G. Sikoti ko e “moʻui taau fakatāutahá ko ha fie maʻu mahuʻinga ia ke fiefia ai ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé. … Ko e faʻunga lelei taha ʻo e ʻulungaanga tāú ko ha moʻui ia ʻoku tuʻu maʻu, pea fai ha ngaahi fili totonu ʻoku fakatefito ʻi he ngaahi akonaki ʻa e ʻEikí.”8 ʻOku ou manako ʻi he foʻi lea ko e tuʻu maʻú. Ko e tuʻu maʻú ko ʻete tuʻu fakamakatuʻu, taʻe ueʻia, mo falalaʻanga. Ko hano fakamatalaʻi maʻongoʻonga ia ʻo e tefitoʻi moʻoni ʻo e moʻui tāú!

ʻOku fakamanatu mai ʻi he Tikisinale ʻo e Tohi Tapú: “Ko e ʻapí pē ʻe lava ke ne fakatataua e toputapu ʻo e temipalé.”9 ʻOku kau nai hotau ʻapí mo e fale nofoʻangá ʻi he fakamatala ko iá? Ne toki haʻú ni ha kiʻi finemui fakaʻofoʻofa ki homau ʻapí. Naʻá ku ʻeke ange ʻi heʻeku ʻilo ne toki foki mai hono tuongaʻané mei heʻene ngāue fakafaifekaú, pe ʻoku fēfē ʻene foki mai ko ʻení. Naʻá ne pehē naʻe lelei, ka ʻoku faʻa kole ia ke fakaleʻosiʻi ʻa e fasí. Naʻá ne pehē, “Ka naʻe ʻikai ko ha fasi kovi!” Mahalo naʻa ʻaonga ke tau faʻa vakaiʻi kitautolu ke fakapapauʻi ko hotau ngaahi ʻapí ko ha feituʻu ia ʻoku tau mateuteu ai ke ongoʻi ʻa e Laumālié. ʻI heʻetau teuteuʻi hotau ngaahi ʻapí ke hoko ia ko ha feituʻu ʻokú ne talitali lelei ʻa e Laumālié, te tau mateuteu ai ke ongoʻi ange “hangē ʻoku tau ʻi ʻapí” ʻi he taimi ʻoku tau hū ai ki he fale ʻo e ʻEikí.

ʻI heʻetau teuteuʻi kitautolu ke tau hū moʻui taau ki he temipalé pea mo tauhi faivelenga e ngaahi fuakava ʻo e temipalé, ʻe foaki mai ʻe he ʻEikí kiate kitautolu “[ha] tāpuaki lahi ʻaupito.”10 Naʻe fakamatalaʻi fakaʻāuliliki ki muí ni ʻe hoku kaungāmeʻa lelei ko Poni ʻOsikāsoní ha potu folofola ʻi heʻene pehē, “Ko ia ʻoku fie maʻu mei ai ha meʻa lahí, ʻe toe foaki ki ai ʻa e meʻa lahi ange.”11 ʻOku ʻikai haʻaku toe lau ki ai! ʻI heʻetau omi ki he temipalé ke maʻu e ngaahi tāpuaki taʻengatá, ʻoku ʻikai totonu ke tau ʻohovale hono fie maʻu ha tuʻunga māʻolunga ange ka tau taau mo e ngaahi tāpuaki ko iá. Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā Nalesoni: “Koeʻuhí ko e temipalé ko e fale ia ʻo e ʻEikí, ko Ia ʻokú Ne fokotuʻu ʻa e ngaahi tuʻunga ʻo e hū ki aí. ʻOku hū ha taha ki ai ko ʻEne fakaafe. Ko ʻete maʻu ha lekomeni temipalé ko ha faingamālie mahuʻinga fau mo ha fakaʻilonga mahino ia ʻo e talangofua ki he ʻOtuá mo ʻEne kau palōfitá.”12

ʻOku fakamoleki ʻe he kau sipoti ʻiloa ʻo māmaní mo e kau ako mataʻitohi toketā he ʻunivēsití ha ngaahi houa mo e ʻaho mo e uike mo e māhina pea mo e ngaahi taʻu lahi foki ke nau mateuteu ai. Ko e meʻa tatau pē, ko kinautolu ʻoku fie taau mo e hakeakiʻi ʻi he nāunau fakasilesitialé ʻoku fie maʻu ke nau moʻui ʻi ha tuʻunga māʻolunga ange ʻo e talangofuá ʻa ia ʻoku maʻu ʻi hono fakahoko ʻa e ʻulungaanga ʻo e talangofuá mei he ʻaho ki he ʻaho pea mei he tulutā ki he tulutā.

ʻI he hokohoko atu ʻetau tānaki atu ʻa e loló ʻi he faivelenga, tulutā ki he tulutā, ki heʻetau ngaahi ipu fakalaumālié, ʻaki ʻetau fai ʻa e ngaahi meʻa iiki mo mahinongofua ko ʻení, ʻe lava ke “teuteuʻi mo tutu”13 ʻetau ngaahi ipú ʻaki ha mateuteu ʻoku fakaofo. Naʻe pehē kimuí ni mai ʻe hoku husepānití, ko ha palesiteni fakasiteiki, ʻokú ne faʻa meimei tala ʻa e taimi ʻoku mateuteu mo taau ai ha tokotaha ke ne hū ki he temipalé, koeʻuhi “ʻoku nau fakamaama ʻa e lokí” ʻi he taimi ʻoku nau haʻu ai ko e fie maʻu ha lekomeni temipalé.

Naʻe kole ʻa e Palōfita ko Siosefá ki he ʻEikí ʻi he lotu fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní “ko e kakai kotoa pē ʻe hū ʻi he hūʻanga ʻo e fale ʻo e ʻEikí te nau ongoʻi ʻa ho mālohí, … pea ke nau tupu hake ʻi hoʻo ʻafió, ʻo maʻu ʻa hono kakato ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, … pea teuteuʻi ʻa kinautolu ke maʻu ʻa e ngaahi meʻa ʻaonga kotoa pē.”14

Ko ʻeku fakaʻānaua kiate kitautolú, ke mahulu hake ʻetau ō ki he temipalé ʻi ha meʻa ʻoku fai tā tuʻo taha pē. ʻOfa te tau teuteu ke taau ke maʻu ʻa e ngaahi ouau fakahaofí ko e tulutā ki he tulutā pea mo tauhi ʻaufuatō e ngaahi fuakava fekauʻaki mo iá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku ou ʻiloʻi te tau feʻunga ai ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki kuo talaʻofa maí ke kakato ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní mo e mālohi ʻo e ʻEikí ʻi hotau ʻapí mo e moʻui fakafoʻituituí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.