2010–2019
Ko e ʻUhinga ʻo ʻEtau ʻAmanaki Leleí
ʻOkatopa 2014


Ko e ʻUhinga ʻo ʻEtau ʻAmanaki Leleí

Ko e fakamoʻoni ʻo e ʻamanaki lelei ki he huhuʻí ko ha meʻa ia he ʻikai lava ʻo fua pe lau fakalautelau. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e maʻuʻanga ʻo e ʻamanaki lelei ko iá.

ʻI he ngaahi taʻu siʻi kuoʻosí, ne u ʻalu mo Sisitā Peeka ki he ʻUnivēsiti Oxford. Ne ma fekumi ki he ngaahi lekooti ʻo ʻeku kui fitú. Naʻe angaʻofa ʻa e pule ʻi he ʻUnivēsiti Kalaisí ʻi ʻOkisifōtí ko Dr. Popeleuele, ke ʻomai ʻe he tokotaha tauhi lekooti ʻo e ʻunivēsití e ngaahi lekōtí. Ne ma maʻu e hingoa ʻo ʻeku kuí ko Sione Peeka ʻi he taʻu 1583.

Ne ma foki he taʻu hono hokó ki ʻOkisifooti ke foaki ha tatau fakaʻofoʻofa ʻo e folofola kuo fakatahaʻí ki he laipeli ʻi he ʻUnivēsiti Kalaisí. Naʻe hangē ne kiʻi ngali kehe ʻeni kia Dr. Popeleuele. Mahalo naʻá ne fakakaukau ʻoku ʻikai ko ha Kalisitiane moʻoni kimaua. Ko ia naʻá ne kole ki he faifekau ʻo e akó ke ne tali ʻa e tohí.

Kimuʻa pea foaki ʻa e folofolá ki he faifekaú, ne u fakaava ia ki he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá ʻo fakaʻaliʻali kiate ia ha tefito ʻe taha: ko e ʻū peesi ʻe 18, ne mataiiki ʻo vahavaha lelei, ʻoku hiki ai e maʻuʻanga tokoni ki he tefito “Sīsū Kalaisi.” Ko e taha ia ʻo e ngaahi maʻuʻanga tokoni fakafolofola mahinongofua taha kuo fakatahatahaʻi ʻi he tefito ʻo e Fakamoʻuí ʻi he hisitōlia ʻo e māmaní—ko e fakamoʻoni mei he Fuakava Motuʻá mo e Foʻoú, Tohi ʻa Molomoná, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá mo e Mataʻitofe Mahuʻingá.

Ne u talaange, “Muimui ʻi he ngaahi maʻuʻanga tokoni ko ʻení, mei he tafaʻaki ki tafaʻaki, ʻolunga ki lalo, tohi takitaha pea mei he tefito ki he tefito—te ke ʻilo ʻoku nau hoko maʻu pē ko ha fakamoʻoni pea fenāpasi mo e fakamoʻoni ki he fakalangi ʻo e misiona ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí—Hono ʻaloʻí, ʻEne moʻuí, akonakí, Hono Tutukí, Toetuʻú mo ʻEne Fakaleleí.”

Hili ʻeku vahevahe mo e faifekaú e niʻihi ʻo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí, ne liliu ʻene fakakaukaú peá ne takimamataʻi kimaua he falé, kau ai ha ngaahi ʻata mei he kuonga ʻo Lomá ne maʻu ʻi ha keli ne toki fai.

ʻI he ngaahi maʻuʻanga tokoni ʻoku lisi ʻi he Fakahinohino ki he Ngaahi Folofolá, ʻoku ʻi ai e taha mei he Tohi ʻa Molomoná: Ko ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi: “ʻOku mau malanga ʻaki ʻa Kalaisi, ʻoku mau kikite ʻia Kalaisi, pea ʻoku mau tohi ʻo fakatatau mo ʻemau ngaahi kikité, ke ʻilo ʻe heʻemau fānaú ki he tupuʻanga ʻa ia te nau lava ke sio ki ai ke maʻu ai ha fakamolemole ʻo ʻenau ngaahi angahalá” (2 Nīfai 25:26).

Naʻe folofola ʻa e Fakamoʻuí, “Ko au ko e hala, mo e moʻoni, pea mo e moʻui: ʻoku ʻikai haʻu ha tangata ʻe taha ki he Tamaí, kae ʻiate au” (Sione 14:6).

Pea mei he Tohi ʻa Molomoná, naʻá Ne pehē, “Vakai, ko au ia ʻa ia naʻe teuteu talu mei hono ʻai ʻa e tuʻunga ʻo e māmaní ke huhuʻi ʻa hoku kakaí. Vakai, ko au Sīsū Kalaisi. ʻE maʻu ʻiate au ʻe he faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻa e moʻuí, pea maʻu ia ʻo taʻengata, ʻio ʻa kinautolu ʻe tui ki hoku hingoá; pea te nau hoko ko hoku ngaahi foha mo hoku ngaahi ʻofefine” (ʻEta 3:14).

ʻOku lahi fau ha ngaahi maʻuʻanga tokoni kehe ʻi he folofolá ʻokú ne fakamatalaʻi ʻa e fatongia fakalangi ʻo Sīsū Kalaisí, ko e Huhuʻi ʻo kinautolu kotoa pē kuo ʻosi pe ʻamanaki ke fāʻeleʻi mai ki he matelié.

ʻOku huhuʻi kotoa kitautolu ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí, mei he Hinga ʻa e tangatá, ʻa ia ne hoko ʻi he kai ʻe ʻĀtama mo ʻIvi ʻa e fua ne tapuí ʻi he Ngoue ʻo ʻĪtení, ʻi heʻene hā ʻi he 1 Kolinitoó: “He ʻoku hangē ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtama, ʻe pehē foki e moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi” (1 Kolinitō 15:22).

ʻOku akoʻi ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “He ʻoku ʻaonga ke fai ha fakalelei …, pe ʻe malaʻia ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá; ʻio, kuo fakafefeka kotoa honau lotó; ʻio, kuo hinga mo mole ʻa e kakai kotoa pē, pea kuo pau ke nau ʻauha tuku kehe pē ʻo kapau ʻe fou ʻi he fakalelei ʻa ia ʻoku ʻaonga ke faí … ko ha feilaulau taʻe fakangatangata mo taʻengata” (ʻAlamā 34:9–10).

Mahalo he ʻikai ke tau moʻui haohaoa, pea ʻi ai e ngaahi tautea ki heʻetau fehalākí, ka kimuʻa pea tau haʻu ki māmaní, ne tau loto ke tauhi ʻEne ngaahi fonó pea tali ʻa e tautea ki hono maumauʻi e ngaahi fono ko iá.

“He kuo faiangahala kotoa pē, pea tōmui ʻi he fakamālō mei he ʻOtuá;

“Pea ʻoku fakatonuhiaʻi koe ʻofa mataʻataʻatā pē ʻi heʻene ʻaloʻofa, koeʻuhí ko e totongi huhuʻi ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisi Sīsū” (Loma 3:23–24).

Naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻuí ʻa e Fakaleleí, ʻa ia ʻokú ne ʻomai ha founga ke tau maʻa aí. Ko Sīsū Kalaisí ko e Kalaisi kuo toetuʻú. ʻOku tau hū mo ʻiloʻi Ia ʻi he mamahi naʻá Ne fuesia maʻatautolu fakalūkufua pea mo e mamahi naʻá Ne kātekina maʻatautolu fakafoʻituitui ʻi he Ngoue ko Ketisemaní pea ʻi he kolosí. Naʻá Ne fai kotoa ia ʻi he loto fakatōkilalo lahi pea mo e mahino taʻengata ki Hono fatongia mo e taumuʻa fakalangí.

ʻE ʻilo ʻe kinautolu ʻoku fakatomala pea siʻaki e angahalá ʻoku kei mafao mai pē Hono toʻukupu ʻaloʻofá.ʻE maʻu ʻe kinautolu ʻoku fakafanongo mo tokanga ki Heʻene kau tamaioʻeiki kuo filí e nonga mo e mahino ʻo aʻu ki he taimi faingataʻá mo e mamahí. Ko e ola ʻo ʻEne feilaulaú ke fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he nunuʻa ʻo e angahalá, ke toʻo e ongoʻi halaiá pea maʻu e ʻamanaki lelei.

Kapau naʻe ʻikai ke Ne ikunaʻi ʻa e Fakaleleí, he ʻikai ha huhuʻi. ʻE faingataʻa e moʻui ʻi he māmaní kapau he ʻikai pē ke fakamolemoleʻi ʻetau fehalākí pea ʻikai ke tau lava ʻo fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu pea hoko atu.

ʻOku ʻikai fakangatangata ʻa e angaʻofa mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí kiate kinautolu pē ʻoku faiangahalá ʻi he ʻilo pau pe taʻe ʻilo, ka ʻokú ne fālute ʻa e nonga taʻengata kiate kinautolu kotoa te nau tali pea muimui ʻiate Ia mo ʻEne ngaahi akonakí. Ko ʻEne ʻaloʻofá ʻa e faifakamoʻui lahí, ʻo aʻu ki he niʻihi taʻe halaia kuo fakalaveaʻí.

Ne u toki maʻu ha tohi mei ha fefine ʻo ne lipooti mai ʻene kātekina ha mamahi lahi ʻi heʻene moʻuí. Ne hoko ha fehalaaki lahi kiate ia ka naʻe ʻikai ke ne talamai hangatonu kae fakamahamahalo pē. Naʻá ne pehē ne fefaʻuhi mo e ongoʻi ʻita lahi. ʻI heʻene ʻitá, naʻá ne fakakaukau, “Kuo pau ke totongi huhuʻi ʻe ha taha e fehalaaki lahi ko ʻení.” ʻI he taimi fakamamahi mo fakafehuʻia lahi ko ʻeni, naʻá ne tohi ʻo pehē naʻá ne ongoʻi ha tali ʻi he taimi pē ko iá, “Kuo ʻosi totongi huhuʻi ia.”

Kapau he ʻikai ke tau tokanga ki he meʻa ʻe lava ʻe he feilaulau Fakamoʻuí ʻo fai maʻatautolú, mahalo te tau fakameʻapangoʻia ʻi hono fai ha meʻa taʻe totonu pe fakalotomamahiʻi ha tokotaha. ʻE malava ke toʻo ʻa e loto halaiá ʻi hono fai ha fehalākí. Kapau te tau fekumi ke mahino ʻEne Fakaleleí, te tau maʻu ha loto fakaʻapaʻapa lahi ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻene ngāue ʻi he māmaní pea mo Hono misiona fakalangi ko hotau Fakamoʻuí.

Naʻe fakafoki mai e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ke ʻave holo ʻi he māmaní ʻa e ʻilo ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakamafola ʻa e konifelenisi maʻongoʻonga ko ʻení he satelaité ʻi ha ngaahi lea fakafonua ʻe 94 ki ha ngaahi fonua ʻe 102 pea toe maʻu foki ʻi he ʻInitanetí ki he fonua kotoa ʻoku ʻi ai ʻa e Siasí. ʻOku ʻi ai hatau siteiki ʻe 3,000 tupu. ʻOku tokolahi hake e kau faifekau taimi kakató ʻi he toko 88,000 pea fakalaka ʻi he 15 milioná e memipasipi fakakātoa ʻo e Siasí. ʻOku hoko ʻa e ngaahi fika ko ʻení ko ha fakamoʻoni ʻo e “maka kuo tā mei he moʻungá taʻekau ai ha nimá, kae ʻoua kuo fakafonu ʻe ia ʻa e māmaní kotoa pē” (T&F 65:2).

Neongo pe ko e hā e lahi ʻe aʻu ki ai e Siasí pe lauimiliona ʻo e kāingalotu ʻoku nau kau maí, tatau ai pē pe ko e konitinēniti mo e fonua ʻe fiha ʻoku ʻalu ki ai ʻetau kau faifekaú pe lea fakafonua kehekehe ʻe fiha ʻoku tau lea ʻakí, ʻe fua e lavameʻa moʻoni ʻa e ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí mei he mālohi fakalaumālie ʻo hono kau mēmipa fakafoʻituituí. ʻOku tau fie maʻu ʻa e mālohi ʻo e fakapapau ʻoku maʻu ʻi he loto ʻo e ākonga moʻoni kotoa pē ʻo Kalaisí.

Ko ha meʻa he ʻikai lava ʻo fua pe fakalautelau e fakamoʻoni ʻo e ʻamanaki lelei ki he huhuʻí. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e maʻuʻanga tokoni ʻo e ʻamanaki ko iá.

ʻOku tau fekumi ke fakamālohia e ngaahi fakamoʻoni ʻa e talavoú mo e matuʻotuʻá, malí mo e tāutahá. ʻOku fie maʻu ke tau akoʻi e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he kakai tangata, fefine, mo e fānau, ʻi he faʻahinga mo e matakali, tuʻumālie mo e masiva. ʻOku tau fie maʻu e niʻihi ne toki papi uluí mo kinautolu ko e hako ʻo e kau paioniá. ʻOku fie maʻu ke tau fekumi kiate kinautolu kuo heé pea tokoniʻi ke foki mai ki he tākangá. ʻOku tau fie maʻu e poto mo e fakakaukau mo e mālohi fakalaumālie e tokotaha kotoa. Ko e mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ni ko ha ʻelemēniti mahuʻinga ia ʻo e sino ʻo e Siasí.

“He ʻoku hangē ʻoku taha pē ʻa e sinó, ka ʻoku lahi hono ngaahi kupú, pea ko e ngaahi kupu kotoa pē ʻo e sinó pe taha ko ia ʻoku lahí, ka ko e sino pē taha. ʻOku pehē pē foki ʻa Kalaisi.

“He kuo tau papitaiso kotoa pē ʻi he Laumālie pē taha ki he sino pē taha. …

“He ʻoku ʻikai ko e kupu pē taha ʻa e sinó, ka ʻoku lahi” (1 Kolinitō 12:12–14).

Ko e mēmipa kotoa pē ko ha fakamoʻoni ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa Sīsū Kalaisí. ʻOku tau ʻi ha feinga tau mo e ngaahi mālohi ʻo e filí, pea ʻoku tau fie maʻu e tokotaha kotoa kapau ʻoku tau ʻamanaki ke lavameʻa ʻi he ngāue ʻa e Fakamoʻuí ke tau faí.

Mahalo te ke fakakaukau, “Ko e hā te u lava ʻo faí? Ko e toko taha pē au.”

Ko e moʻoni ne ongoʻi tuenoa ʻa Siosefa Sāmita he taimi ʻe niʻihi. Naʻá ne hoko ʻo maʻongoʻonga, ka naʻá ne kamata ko ha kiʻi tamasiʻi taʻu 14 ne ʻi ai haʻane fehuʻi: “Ko e fē ʻi he ngaahi Siasí kotoa pē te u kau ki aí?” (vakai, Siosefa Sāmita–Hisitōlia 1:10). Naʻe tupulaki ʻa e tui mo e fakamoʻoni ʻa Siosefa ki he Fakamoʻuí ʻo hangē ko e pau ke tau tupulaki peheé, ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki; ko e siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena” (2 Nīfai 28:30; vakai foki T&F 128:21). Ne tuʻulutui ʻa Siosefa ʻo lotu, pea naʻe hoko ha meʻa fakaofo ko e ola ʻo e lotu mo e ʻUluaki Mata Meʻa-hā-mai ko iá.

ʻI heʻeku hoko ko ha taha ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá, ʻoku ou fakamoʻoni ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOkú Ne moʻui. Ko Hotau Huhuʻí mo e Fakamoʻuí Ia. “ʻE lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisi” (Ngaahi Tefito ʻe Tuí 1:3). ʻOkú Ne puleʻi ʻa e Siasí ni. ʻOku ʻikai ko ha sola Ia ki Heʻene kau tamaioʻeikí. ʻI heʻetau hanganaki atu ki he kahaʻú ʻi he lotofalala, te tau maʻu ai Hono Laumālié. ʻOku ʻikai ha ngataʻanga ʻo Hono mālohi ke tāpuekina mo tataki e moʻui ʻa kinautolu ʻoku fekumi ki he moʻoní mo e māʻoniʻoní. ʻOku ou fakamoʻoni kiate Ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.