2010–2019
Ko e Sākalamēnití mo e Fakaleleí
ʻOkatopa 2014


Ko e Sākalamēnití mo e Fakaleleí

ʻOku fie maʻu e ouau ʻo e sākalamēnití ke toe toputapu mo māʻoniʻoni ange kiate kitautolu takitaha.

ʻI he efiafi kimuʻa he meʻa ne hoko ʻi Ketisemani mo Kalevalé, ne tānaki fakataha fakaʻosi mai ai ʻe Sīsū ʻa ʻEne Kau ʻAposetoló ke nau lotu. Ko e feiituʻú ko ha loki ʻi ʻolunga ʻo e ʻapi ʻi Selusalema ʻo ha ākonga, pea ko e faʻahitaʻu ia ʻo e Kātoanga ʻo e Laka Atú.1

Kimuʻa aí ko e maʻumeʻatokoni tukufakaholo ia ʻo e Laka Atú, ʻa ia ne kau ai ʻa e lami ki he feilaulaú, uainé mo e mā taʻe fakalēvaní, ko e fakataipe ʻo hono fakahaofi ʻo ʻIsileli mei he nofo pōpulá mo e maté2 pea mo ha huhuʻi ʻe fakahoko ʻi he kahaʻú.3 ʻI he fakaʻosiʻosi ʻo e maʻu meʻatokoní, naʻe toʻo ʻe Sīsū ʻa e maá, tāpuakiʻi pea pakipaki ia,4 pea ʻoange ki Heʻene kau ʻAposetoló ʻo pehē, “Toʻo ʻo kai.”5 “Ko hoku sinó ʻeni ʻa ia kuo foaki koeʻuhí ko kimoutolu: fai ʻeni ʻi he fakamanatu kiate au.”6 Naʻá Ne toʻo ʻa e ipu uainé ʻi he founga tatau, tāpuakiʻi ia peá Ne ʻoatu kiate kinautolu, peá Ne folofola: “Ko e ipú ni ko e fuakava foʻou ʻi hoku totó,”7 “ʻa ia ʻoku lilingi … ke fakamolemole ai ʻa e angahalá.”8 “Fai ʻeni ʻi he fakamanatu kiate au.”9

ʻI he founga mahinongofua kae mahuʻingá ni, ne fakahoko ai ʻe Sīsū ha ouau foʻou maʻá e kakai fuakava ʻo e ʻOtuá. He ʻikai toe lilingi ha toto pe tutu ha sino ʻo ha monumanu ko e ʻamanaki ki ha feilaulau huhuʻi ʻo ha Kalaisi ʻe hāʻele mai.10 Ka ʻe maʻu ʻa e fakaʻilonga ʻo e sino kuo maumauʻí mo e toto kuo lilingi ʻo e Kalaisi kuo ʻosi hāʻele maí pea ʻe maʻu ʻo kai ia ʻi he fakamanatu ʻo ʻEne feilaulau huhuʻí.11 ʻE fakaʻilongaʻi ʻe he kau atu ki he ouau foʻoú ni ʻa hono tali ʻi he ʻapasia ʻa Sīsū ko e Kalaisi ne talaʻofa maí pea mo e loto fiemālie kakato ke muimui kiate Ia pea tauhi ʻEne fekaú. Kiate kinautolu ʻoku nau loto ke tali loto fiemālie ʻeni pea moʻui ʻo fakatatau mo iá, ʻe “fakalaka atu” ʻa e mate fakalaumālie ʻiate kinautolu pea fakapapauʻi ʻenau maʻu e moʻui taʻengatá.

ʻI he ngaahi houa mo e ngaahi ʻaho ne hokó, ne hāʻele atuʻa Sīsū ki Ketisemani, pea ʻave ia ki Kalevale pea mavahe ikuna mei he fonualoto ʻAlemateá. Hili ʻene mavahe meiate kinautolú, ne fakataha mai e kau ākonga ʻa Sīsū ʻi Selusalemá ʻi he ʻuluaki ʻaho ʻo e uiké ke “tofitofi mā,”12 pea ne nau fai “tuʻu maʻu” ia.13 Ko e moʻoni ne ʻikai ngata pē heʻenau fai ia ke manatuʻi honau ʻEikí kuo mavahé ka ke fakahaaʻi foki e houngaʻia mo e tui ki Heʻene Huhuʻi fakaofo ʻo kinautolú.

ʻOku hā mahino ʻi he ʻaʻahi ʻa Sīsū ki Heʻene kau ākonga ʻi he ongo ʻAmeliká, naʻá Ne tāpuakiʻi mo tufotufa e sākalamēnití kiate kinautolu.14 ʻI hono fai iá, naʻá Ne pehē: “Pea ke mou manatuʻi ke fai ʻeni maʻu ai pē,”15 pea “ʻe hoko ia ko e fakamoʻoni ki he Tamaí ʻoku mou manatu maʻu ai pē kiate au.”16 Naʻe toe fakahoko ʻa e sākalamēnití ʻe he ʻEikí ʻi he kamataʻanga ʻo Hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, pea ʻomai ha fakahinohino tatau mo ia naʻá Ne ʻoange ki Heʻene kau ākonga he kuonga muʻá.17

Kuo ui e ouau ʻo e sākalamēnití ko e “taha ʻo e ngaahi ouau māʻoniʻoni mo toputapu taha ʻi he Siasí.”18 ʻOku fie maʻu ia ke toe toputapu mo māʻoniʻoni ange kiate kitautolu takitaha. Ne fokotuʻu ʻe Sīsū Kalaisi tonu ʻa e ouaú ke fakamanatu kiate kitautolu ʻa e meʻa naʻá Ne fai ke huhuʻi kitautolú pea akoʻi mai e founga te tau lava ai ʻo maʻu ʻa ʻEne Huhuʻí pea lava ai ʻo toe nofo mo e ʻOtuá.

ʻOku tau fakaʻilongaʻi ʻaki e mā kuo pakí, ʻoku tau manatu ki he sino ʻo Sīsū Kalaisí—ko ha sino ne kātakiʻi e ngaahi mamahi mo e faingataʻa pea mo e ngaahi ʻahiʻahi kehekehe kotoa pē,19 ko ha sino naʻá ne kātakiʻi ʻa e ngaahi mamahi lahi ʻo feʻunga ke tafe hifo ʻa e taʻataʻá mei he ava kotoa pē ʻo Hono kilí,20 ko ha sino ne maumauʻi mo ha loto ne kafo ʻi hono tutukí.21 ʻOku tau fakaʻilongaʻi ʻetau tuí neongo ne telio e sino ko iá ʻi Heʻene pekiá, ka naʻe toe tuʻu Ia mei he faʻitoká, ʻo ʻikai ke toe puke, ʻauha pe pekia.22 Pea ʻi heʻetau maʻu e maá, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻoku hangē hotau sinó ko e sino fakamatelie ʻo Kalaisí pea ʻe vete ange ia mei he haʻi ʻo e maté, ʻo toe tuʻu ʻi he ikuna mei he faʻitoká pea fakafoki ki hotau laumālie taʻengatá.23

ʻOku tau fakaʻilongaʻi ʻaki ha kiʻi ipu vai ʻoku tau manatu ki he taʻataʻa ʻo Sīsū ne lilingí pea mo e fakamamahi fakalaumālie naʻá Ne kātekina maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. ʻOku tau manatu ki he mamahi ne tupu ai ke tafe ʻa e taʻataʻa ʻi Ketisemaní.24 ʻOku tau manatuʻi e tā mo e fakamamahi naʻá Ne kātekina ʻi he nima ʻo Hono kau fakapōpulá.25 ʻOku tau manatuʻi ʻa e taʻataʻa ne tafe mei Hono toʻukupú, toʻukupu kelekelé mo Hono vakavaká ʻi Kalevalé.26 Pea ʻoku tau manatuʻi ʻa ʻEne fakakaukau fakatāutaha ki Heʻene mamahí: “ʻOku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu fakamamahi faú, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono fuʻu lahi fakamanavaheé, ʻio, ʻoku ʻikai te ke ʻiloʻi ʻa hono faingataʻa ke kātakiʻí.”27 ʻI heʻetau maʻu ʻa e vaí, ʻoku tau fakahaaʻi ʻoku hanga ʻe Hono taʻataʻá mo e mamahí ʻo fakalelei maʻa ʻetau angahalá pea te Ne totongi ʻetau angahalá ʻi heʻetau loto fiemālie ke muimui pea tali ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí.

Ko ia ai ʻoku fakamanatu mai kiate kitautolu ʻe he maá mo e vaí ʻa e Huhuʻi ʻe Kalaisi kitautolu mei he maté mo e angahalá. ʻOku mahuʻinga ʻa e fakahokohoko ʻo e maá pea toki vaí. ʻI heʻetau maʻu e maá, ʻoku fakamanatu mai kuo pau ke tau toetuʻu fakatāutaha, ʻa ia ʻoku mahulu hake ia ʻi hono toe fakafoki ʻo e sinó mo e laumālié. ʻE toe fakafoki kotoa kitautolu ʻe he mālohi ʻo e Toetuʻú ki he ʻao ʻo e ʻOtuá.28 Ko e fehuʻi mahuʻinga taha ʻoku tau fehangahangai mo iá, ʻoku ʻikai ko e pe te tau moʻui, ka ko hai te tau nofo mo ia hili ʻetau pekiá. Neongo te tau foki kotoa ki he ʻao ʻo e ʻOtuá, ka he ʻikai nofo ʻa e taha kotoa mo Ia.

ʻI he matelié, te tau moʻua kotoa ʻi he angahalá mo e maumau fonó.29 Te tau fai ha fakakaukau, lea, mo ha ngāue ʻoku ʻikai angatonu.30 ʻI hono fakanounoú he ʻikai ke tau maʻa. Naʻe fakamahinoʻi ʻe Sīsū e nunuʻa ʻo e taʻemaʻa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá: “ʻOku ʻikai lava ke nofo … ha meʻa taʻemaʻa … ʻi hono ʻaó.”31 Ne fakamoʻoniʻi e moʻoniʻi meʻa ko iá kia ʻAlamā ko e Siʻí, ʻa ia naʻá ne mamahi, ongoʻi moʻoni, pea fakamamahiʻi ʻe heʻene taʻemaʻá ʻi heʻene fehangahangai mo ha ʻāngelo, ʻo ne holi ke “ʻosiʻosingamālie ʻi hoku laumālié mo hoku sinó fakatouʻosi, koeʻuhí ke ʻoua naʻa ʻomi [ia ke] tuʻu ʻi he ʻao ʻo [e] … ʻOtuá.”32

ʻI hono maʻu ʻo e vai sākalamēnití, ʻoku akoʻi ai kitautolu ki he founga ʻo hono fakamaʻa kitautolu mei he angahalá mo e maumaufonó pea tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻI he lilingi Hono taʻataʻa taʻehalaiá, ne fakafiemālieʻi ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fie maʻu ʻa e fakamaau totonú ki he angahalá mo e maumau fonó kotoa. ʻOkú Ne talaʻofa mai leva te Ne lava ʻo fakamaʻa kitautolu ʻo kapau te tau tui kiate Ia ʻo fakatomala; tali kotoa e ngaahi ouau mo e fuakava ʻo e fakamoʻuí, ʻo kamata mei he papitaisó; pea maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻI heʻetau maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku fakamaʻa mo fakamāʻoniʻoniʻi ai kitautolu. Ne fakamahino mai ʻe Sīsū ʻa e tokāteline ko ʻení:

“ʻOku ʻikai faʻa hū ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ki he [puleʻanga ʻo e ʻOtuá]; … ʻoku ʻikai hū ki hono mālōlōʻangá ha taha ka ko kinautolu pē kuo fō honau kofú ʻi hoku totó. …

“Ko ʻeni ko e fekaú ʻeni: Fakatomala, ʻa kimoutolu ʻa e ngaahi ngataʻanga kotoa pē ʻo e māmaní, pea haʻu kiate au ʻo papitaiso ʻi hoku hingoá, koeʻuhí ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu ʻi he maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, koeʻuhí ke mou tuʻu taʻe-ha-mele ʻi hoku ʻaó ʻi he ʻaho fakaʻosí.”33

Ko e tokāteline ʻeni ʻo Kalaisí.34 ʻI heʻetau maʻu e tokāteliné ni pea moʻui ʻo fakatatau mo iá, ʻoku fakamaʻa ai kitautolu ʻe he taʻataʻa ʻo Kalaisí.35

ʻI he lotu tāpuakiʻi ʻo e sākalamēnití, ʻoku tau fakahaaʻi ai ʻetau tali e tokāteline ʻo Kalaisí mo ʻetau tukupā ke moʻui ʻo fakatatau mo iá. ʻI heʻetau tautapa ki he ʻOtua ko ʻetau Tamai Taʻengatá, ʻoku tau fakahaaʻi te tau “manatu maʻu pē” ki Hono ʻAló. ʻUluakí, ʻoku tau fakamoʻoniʻi ʻetau “loto fiemālie” ke manatuʻí. Pea ʻoku tau fakamoʻoni leva ʻoku “tau” manatuʻi. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau fai ha ngaahi tukupā mamalu ke fakahaaʻi ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí pea mo ʻEne Huhuʻi kitautolu mei he maté mo e angahalá.

ʻOku tau toe fakahaaʻi te tau “tauhi ʻene ngaahi fekaú.” Ko ha tukupā mamalu ia ke fakatomala. Kapau ne ʻikai angatonu ʻa ʻetau fakakaukaú, leá, pe ngāué he kuohilí, ʻoku tau tukupā ke toe ofi ange ʻetau moʻuí kiate Ia he ngaahi ʻaho ka hokó.

Hokó, ʻoku tau fakahaaʻi ʻoku tau “loto-fiemālie ke toʻo kiate [kitautolu] ʻa e huafa ʻo [e] ʻAló.”36 Ko ha tukupa mamalu ʻeni ke tukulolo ki Hono mafaí pea fai ʻEne ngāué, ʻa ia ʻoku kau ai ʻetau maʻu kotoa e ngaahi ouau fakamoʻuí mo e fuakavá.37

ʻI heʻetau tukupā ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení, kuo talaʻofa mai ʻi hono tāpuakiʻi e sākalamēnití ʻe “ʻiate [kitautolu] ʻa hono Laumālié.”38 ʻOku hoko hono toe maʻu ʻo e Laumālié ko ha tāpuaki māʻolunga he ko e Laumālié ʻokú Ne fakamaʻa mo fakamāʻoniʻoniʻi kitautolu mei he angahalá mo e maumaufonó.39

Kāinga, ko e meʻa mahuʻinga taha ne hoko ʻi taimi mo ʻitānití ko e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. Kuo foaki mai ʻe Ia naʻá Ne fakahoko e Fakaleleí ʻa e ouau ʻo e sākalamēnití ke tokoni ke ʻoua naʻa ngata ʻi heʻetau manatú ka ke tau maʻu ʻa e tāpuaki kotoa ʻo e ngāue fisifisimuʻa ko ʻeni ʻo e ʻaloʻofá. ʻOku tokoni ʻa ʻetau kau atu maʻu pē ʻi he loto vēkeveke ki he ouau toputapú ni ke hokohoko atu ʻetau pikitai pea moʻui ʻaki e tokāteline ʻa Kalaisí hili e papitaisó pea tulifua mo fakakakato e ngāue ʻo e fakamāʻoniʻoniʻí. Ko e moʻoni ʻoku tokoniʻi kitautolu ʻe he ouau ʻo e sākalamēnití ke tau kātaki ʻi he faivelenga ki he ngataʻangá pea maʻu e fonu ʻa e Tamaí ʻi he founga ne maʻu ai ia ʻe Kalaisí, ko e ʻaloʻofa ki he ʻaloʻofa.40

ʻOku ou fakamoʻoni ki he mālohi ʻo Sīsū Kalaisi ke huhuʻi kitautolu kotoa mei he maté mo e angahalá pea mo e mālohi ʻo e ngaahi ouau ʻo Hono lakanga fakataulaʻeikí, kau ai e sākalamēnití, ke teuteuʻi kitautolu ke “mamata ki he fofonga ʻo e ʻOtuá, ʻio ʻa e Tamaí, pea moʻui.”41 Tuku muʻa ke tau maʻu e sākalamēnití he uike kahaʻú, pea ʻi he ngaahi uike takitaha ka hokó, ʻaki e holi lahi ange mo e taumuʻa fakamātoato ange, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.