2010–2019
Ko Hai ʻOkú Ke Fakafofongaʻí?
ʻOkatopa 2014


Ko Hai ʻOkú Ke Fakafofongaʻí?

ʻOku tau fulihi ʻa e fekau ʻuluaki mo maʻongoʻonga tahá ʻi heʻetau feinga ke ʻuluaki fakafiemālieʻi e niʻihi kehé ʻi he ʻOtuá.

Lolotonga ʻema fononga fakataha mo Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi heʻeku fuofua hoko ko ha Fitungofulú, naʻá ne fakaʻohovaleʻi au ʻi heʻene fehuʻi mai “Ko hai ʻokú ke fakafofongaʻí?”. Ne u puputuʻu he naʻe ʻikai ha fakamatala ke mahino e ʻuhinga ʻo e fehuʻí. Naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “ʻOku ʻikai fakafofongaʻi ʻe he Fitungofulú ʻa e kakaí ki he palōfitá, ka ko e palōfitá ki he kakaí. ʻOua naʻa teitei ngalo ʻa ia ʻokú ke fakafofongaʻí!” Ne hoko ia ko ha lēsoni ongo moʻoni.

ʻOku tau fulihi ʻa e ongo ʻuluaki fekau maʻongoʻonga tahá ʻi heʻetau feinga ke ʻuluaki fakafiemālieʻi e niʻihi kehé kae ʻikai ko e ʻOtuá (vakai, Mātiu 22:37–39). Ko hono fakangaloʻi ia ʻo e tokotaha ʻoku tau fakafofongaʻí. Ka kuo tau fehalaaki kotoa ʻi he meʻá ni ko ʻetau manavahē ki he tangatá. ʻOku fakatokanga mai e ʻEikí kiate kitautolu ʻi he tohi ʻa ʻĪsaiá, “ʻOua te mou manavahē ki he valoki ʻa e kakaí” (ʻĪsaia 51:7; vakai foki, 2 Nīfai 8:7). ʻI he misi ko ia ʻa Līhaí, ne tupu e manavahē ko ʻení mei he louhiʻi nima ʻo e manukí ne tuhu mai mei he fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá, ʻo tupu ai e ngalo ʻi ha tokolahi ʻa ia ʻoku nau fakafofongaʻí pea nau mavahe mei he fuʻu ʻakaú ko ʻenau “maá” (vakai, 1 Nīfai 8:25–28).

ʻOku feinga e mālohi tākiekina ko ʻeni mei he niʻihi kehé ke liliu e tōʻonga fakakaukau pe ʻulungaanga ʻo ha tokotaha, ʻi hono ʻai ke ongoʻi halaia ʻi haʻane fakaʻitaʻi ha taha. ʻI he taimi ʻoku ʻahiʻahiʻi ai kitautolu ʻe he manavahē ko ʻeni ki he tangatá ke tau fakaoleoleʻi e angahalá, ka ʻoku pehe ʻe he tohi Lea Fakatataá ʻoku hoko ia ko ha “tauhele” (vakai, Lea Fakatātā 29:25). ʻE lava ke matuʻaki lelei hono fakapuli e tauhelé ni ke ongo fakaʻofa ke tau tali pe fakaʻatā ha meʻa kuo fakamalaʻiaʻi ʻe he ʻOtuá. ʻE lava ke hoko ʻeni ko ha tūkiaʻanga ki he niʻihi ʻoku vaivai ʻenau tuí. Hangē ko ʻení, ʻoku ʻalu ha niʻihi ʻo e toʻu tupú ki he malaʻe ngāue fakafaifekaú mo e manavahē ko ʻeni ki he tangatá pea ʻikai ke nau lipooti ha talangataʻa ʻa ha hoa ki heʻena palesiteni fakamisioná ko e ʻikai ke nau loto ke fakaʻitaʻi honau hoa talangataʻá. ʻOku fakahoko e ngaahi fili angatonú ʻi hono manatuʻi ʻa e hokohoko totonu ʻo e ongo ʻuluaki fekau maʻongoʻonga tahá (vakai, Mātiu 22:37–38). ʻI he taimi ʻoku fakatokangaʻi ai ʻe he kau faifekau puputuʻú ni ʻoku ʻekea ʻe he ʻOtuá meiate kinautolu ʻenau ngāué kae ʻikai ko honau hoá, ʻoku totonu leva ke nau maʻu ha loto-toʻa ke fai ha liliu.

Ne ngalo foki ʻi he talavou taʻu 22 ko Siosefa Sāmitá ko hai ʻokú ne fakafofongaʻí ʻi heʻene toutou fakahohaʻasi e ʻEikí ke fakaʻatā ʻa Māteni Hālisi ke ʻalu mo e ʻū lauʻi peesi ʻe 116 ʻo e tohí. Mahalo ne fie maʻu ʻe Siosefa ha kau fakamoʻoni kehe ke poupouʻi ia mo fakahaaʻi kia Māteni ʻa ʻene houngaʻia ʻi heʻene poupoú. ʻOku tau ʻilo ne matuʻaki hohaʻa ʻa Siosefa ke ʻi ai ha kau fakamoʻoni kehe ke nau kau mo ia ʻi hono fakafepakiʻi e ngaahi talanoa taʻetotonu mo loi ne fakamafola kau kiate iá.

Neongo pe ko e hā e ʻuhinga ʻa Siosefá, pe tonu fēfē ʻene ʻasí, naʻe ʻikai fakatonuhiaʻi ia ʻe he ʻEikí peá Ne valokiʻi mālohi ai ia: “Hono ʻikai tuʻo lahi hoʻo maumauʻi … pea mo hoʻo fakavaivaiʻi koe ki he ngaahi fakalotoʻi ʻa e tangatá. He vakai, naʻe ʻikai totonu ke ke manavahē ki he tangatá ʻo lahi ange ʻi he ʻOtuá” (T&F 3:6–7; toki tānaki atu e fakamamafá). Ne tokoniʻi ʻa Siosefa ʻe he aʻusia fakamamahí ni ke ne manatuʻi ʻo taʻengata ʻa e taha ʻokú ne fakafofongaʻí.

ʻI he taimi ʻoku feinga ai ʻa e kakaí ke ngali lelei ki he tangatá, ʻoku ʻikai lava ke nau fakatokangaʻi ʻoku nau ngali vale ki he ʻOtuá. ʻOku ʻikai ko e tuʻu tauʻatāiná ʻa e fakakaukau ko ia ʻe lava ha taha ʻo fakahoifua ki he ʻOtuá pea tali ʻi he taimi tatau e talangataʻa ʻa e tangatá, ka ko e fakangalingali pe [ngutungutu uá] pe feinga ke “tauhi [ha] ʻeiki ʻe toko uá” (Mātiu 6:24; 3 Nīfai 13:24).

Lolotonga e fie maʻu ha loto-toʻa ke fehangahangai mo e faingataʻá, ko e fakaʻilonga ʻo e loto-toʻa moʻoní ko hono ikunaʻi e manavahē ki he tangatá. Tau fakatātā ʻaki ʻeni, ne tokoni e lotu ʻa Tanielá ke ne fehangahangai mo e fanga laioné, ka ko e meʻa naʻá ne ʻai ia ke ne loto-toʻá ko ʻene fehangahangai mo e Tuʻi ko Talaiasí (vakai, Taniela 6). Ko e faʻahinga loto-toʻa ko iá ko ha meʻafoaki ia ʻo e Laumālié ki he kakai manavahē ʻOtua kuo fai ʻenau lotú. Ne hanga ʻe he lotu ʻa Kuini ʻĒsetá ʻo ʻoange kiate ia ʻa e loto-toʻa tatau ke ʻalu ʻo fakatau folofola ki hono husepānití, ʻa e Tuʻi ko ʻAhasiveló, neongo ʻene ʻilo ʻoku ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻa ʻene moʻuí ʻi heʻene fai iá (vakai, Ēseta 4:8–16).

Ko e loto-toʻá ʻoku ʻikai ko ha taha pē ʻo e ngaahi tuʻunga ʻulungaanga tefitó, ka ʻoku hangē ko e meʻa ne vakai ki ai ʻa C. S. Luisí: “Ko e loto-toʻá … ko hono fakafōtunga ia ʻo e ngaahi ʻulungaanga tefito mahuʻinga kotoa ʻi hono siviʻí. … ne manavaʻofa pē ʻa Pailato kae ʻoua kuo ngali tūkunga fakatuʻutāmakí.”1 Ne loto mamahi ʻa e Tuʻi ko Hēlotá ʻi he kole ko ia ke tuʻusi e ʻulu ʻo Sione Papitaisó ka naʻá ne loto ke fakafiemālieʻi ʻa “kinautolu naʻa nau nofo mo ia ʻi he kaí” (Mātiu 14:9). Naʻe mei tukuange ʻe he Tuʻi ko Noá ʻa ʻApinetai ka naʻá ne tuku ke tāmateʻi ia koeʻuhí ko e ivi takiekina mālohi ʻo ʻene kau tamaioʻeiki angakoví (vakai, Mōsaia 17:11–12). Ne talangataʻa ʻa e Tuʻi ko Saulá ki he folofola ʻa e ʻEikí ʻi heʻene tauhi ʻa e koloa ne maʻu he taú ko ʻene “manavahē ki he kakaí, pea talangofua ki honau leʻó” (1 Samuela 15:24). Naʻe hanga ʻe ʻĒlone ʻo ngaohi ha ʻuhikiʻi pulu koula ke fakafiemālieʻi ʻa ʻIsileli angatuʻu ʻi he Moʻunga ko Sainaí, pea ngalo ai ʻiate ia ʻa e tokotaha ʻokú ne fakafofongaʻí (vakai, ʻEkesōtosi 32). Ko e tokolahi ʻo e kau pule lahi ʻi he Fuakava Foʻoú “naʻe tui [ki he ʻEikí]; ka ko e meʻa ʻi he kau Fālesí, ne ʻikai te nau fakahā ia, telia naʻa kapusi ʻa kinautolu mei he falelotú: he naʻe lahi ʻenau manako ki he fakamālō ʻa e tangatá ʻi he fakamālō ʻa e ʻOtuá” (Sione 12:42–43). ʻOku fonu ʻa e folofolá ʻi he ngaahi sīpinga pehē.

Fanongo mai leva ki ha ngaahi sīpinga fakalaumālie:

  • ʻUluakí, Molomona: “Vakai, ʻoku ou lea ʻi he loto-toʻa, peá u maʻu ʻa e mafai mei he ʻOtuá; pea ʻoku ʻikai te u manavahē ki ha meʻa ʻe fai ʻe he tangatá; he ʻoku hanga ʻe he ʻofa haohaoá ʻo tekeʻi ki tuʻa ʻa e ilifia kotoa pē” (Molonai 8:16; toki tānaki atu e fakamamafá).

  • Nīfai: “Ko ia, ko e ngaahi meʻa ʻoku mālie ki he māmaní ʻoku ʻikai te u tohi, ka ko e ngaahi meʻa ʻoku fakahōifua ki he ʻOtuá pea kiate kinautolu ʻoku ʻikai te nau ʻo e māmaní” (1 Nīfai 6:5).

  • ʻEikitau ko Molonaí: “Vakai, ko au Molonai, ko homou ʻeikitau pulé. ʻOku ʻikai te u kumi ki he mālohi, ka ke holoki hifo ia. ʻOku ʻikai te u kumi ki he fakamālō ʻa e māmaní, ka ki he lāngilangi ʻo hoku ʻOtuá, mo e tauʻatāina mo e lelei ʻa hoku fonuá” (ʻAlamā 60:36).

Ne maʻu ʻe Molonai ha loto-toʻa moʻoni ʻi hono manatuʻi ʻa e tokotaha ʻokú ne fakafofongaʻí pea naʻe fakamatalaʻi ia ʻo pehē, “Kapau kuo tatau, pe ʻoku tatau, pe ʻe tatau ʻa e kakai kotoa pē mo Molonai, vakai, kuo luluʻi ai ʻo taʻengata ʻa e ngaahi mālohi ʻo helí, ʻio, kuo ʻikai maʻu ʻe he tēvoló ha mālohi ki he loto ʻo e fānau ʻa e tangatá” (ʻAlamā 48:17).

Kuo ʻohofi maʻu pē e kau palōfitá ʻi he kuonga kotoa ʻe he kau manukí. Ko e hā hono ʻuhingá? Fakatatau ki he folofolá, koeʻuhí he “ʻoku lau ʻe he halaiá ʻoku fefeka ʻa e moʻoní, he ʻoku hokaʻi ai honau lotó” (1 Nīfai 16:2), pe ʻoku hangē ko e fakamatala ʻa Palesiteni Hāloti B. Lií, “ʻOku toki loto mamahi pē kapau ʻoku moʻoni!”2 Ko hono moʻoní, ko ʻenau manukí ko e feinga ia honau loto halaiá ke fakafiemālieʻi ia ʻo hangē ko ia ko Koliholá, ʻa ia ne faifai peá ne fakahaaʻi, “Naʻá ku ʻiloʻi maʻu pē foki ʻoku ʻi ai ha ʻOtua” (ʻAlamā 30:52). Naʻe fakaʻaiʻai ʻa Kolihola ʻi heʻene kākaá pea faifai peá ne tui mo ia ki heʻene loí (vakai, ʻAlamā 30:53).

ʻOku faʻa hanga ʻe he kau manukí ʻo tukuakiʻi ʻoku ʻikai moʻui fakaeonopooni e kau palōfitá ʻo tatau mo e senituli 21, pe te nau tali ha fakakaukau ʻoku ʻoatu. ʻOku nau feinga ke fakalotoʻi e Siasí ke tukuhifo e tuʻunga moʻui ʻa e ʻOtuá ki he tuʻunga ʻo honau ʻulungaanga taʻetāú, hangē ko e lau ʻa ʻEletā Niila A. Mekisuelé, ʻo “fakatupu ha fakafiefiemālie, kae ʻikai ko hono fakalakalakaʻi kitá”3 mo fakatomala. Ko e hē mei he moʻoní ʻa hono tuku hifo e tuʻunga moʻui taau ʻa e ʻEikí ki he tuʻunga moʻui taʻetaau ʻa e sosaietí. Hili ha senituli ʻe ua ʻo e ʻaʻahi ʻa e Fakamoʻuí ki he kau Nīfaí, ne lahi ha ngaahi siasi ʻi he kau Nīfaí ne kamata ke nau “liʻaki” ʻa e tokāteliné, ʻo hangē ko e fakalea ʻa ʻEletā Hōlaní.4

ʻI hoʻo fakafanongo ki he potufolofola ko ʻeni mei he 4 Nīfaí, vakai ki ha ngaahi meʻa ʻoku faitatau mo hotau kuongá: “Pea naʻe hoko ʻo pehē ʻi he ʻosi ʻa e taʻu ʻe uangeau mā hongofulú naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi siasi lahi ʻi he fonuá; ʻio, naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi siasi ʻa ia naʻa nau pehē ʻoku nau ʻiloʻi ʻa Kalaisi, ka naʻa nau fakaʻikaiʻi ʻa e ngaahi konga lahi ʻo ʻene ongoongoleleí, ʻo tupu ai ʻenau tali ʻa e faʻahinga faiangahala kotoa pē, ʻo nau ʻoatu ʻa e meʻa ʻoku toputapu kiate ia kuo tapui hono ʻoatu ki aí koeʻuhí ko ʻene taʻefeʻungá” (4 Nīfai 1:27).

ʻOku lolotonga hoko e meʻa tatau ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní! ʻOku ʻikai fakatokangaʻi ʻe he kāingalotu ʻe niʻihi ʻoku maʻu kinautolu ʻe he tauhele tatau ʻi he taimi ʻoku nau feinga ai ke tali e “[ngaahi] talatukufakaholo [fakalotofonua pe fakamatakali] ʻa ʻenau ngaahi tamaí” (T&F 93:39) ʻoku ʻikai fenāpasi mo e ʻulungaanga ʻo e ongoongoleleí. Ka ʻoku ʻi ai pē ha niʻihi kuo kākaaʻi mo fakaʻikaiʻi pē ʻe kinautolu ʻa kinautolu, ʻoku kole pe tala ki he kau pīsopé ke nau tukuhifo ʻa e tuʻunga moʻui ki he maʻu lekomeni temipalé, fakaongoongolelei ki he akó, pe kole ke ngāue fakafaifekaú. ʻOku ʻikai faingofua e hoko ko ha pīsopé ʻi ha tuʻunga pehē. Ka ʻoku hangē ʻa e kau pīsope ʻo onopōní ko e Fakamoʻuí ʻi Heʻene fakamaʻa e temipalé ke maluʻi ʻa hono toputapú (vakai, Sione 2:15–16), ʻoku ui e kau pīsope ʻo e kuongá ni ke nau maluʻi ʻa e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e temipalé. Naʻe folofola e Fakamoʻuí, “Te u fakahā au ʻe au ki hoku kakai ʻi he ʻaloʻofa … kapau ʻe tauhi ʻe hoku kakaí ʻa ʻeku ngaahi fekaú, ʻo ʻikai te nau ʻuliʻi ʻa e fale toputapú ni” (T&F 110:7–8).

Ne tokanga taha maʻu pē ʻa e Fakamoʻuí, ko hotau Faʻifaʻitakiʻanga Maʻongoʻongá ki Heʻene Tamaí. Naʻá ne ʻofaʻi mo tokoniʻi ʻa Hono kaungā tangatá, ka naʻá Ne folofola, “ʻOku ʻikai te u maʻu ʻa e fakamālō mei he tangatá” (Sione 5:41). Naʻá Ne fie maʻu ke muimui ʻiate Ia ʻa e niʻihi naʻá Ne akoʻí, ka naʻe ʻikai te Ne feinga ke maʻu ʻenau fakamāloó. ʻI hono fakahoko ha ngāue ʻofa faka-Kalaisí, hangē ko hono fakamoʻui ʻo e mahakí, ne faʻa ʻalu fakataha ʻa e meʻaʻofa ko ʻení mo e kole ke “ʻoua naʻa tala ki ha taha” (Mātiu 8:4; Maʻake 7:36; Luke 5:14; 8:56). Ko hono ʻuhingá, ke fakaʻehiʻehi mei he ongoongoa ko ia ne muimui holo ʻiate Ia neongo ʻEne feinga ke fakaʻehiʻehi mei aí (vakai, Mātiu 4:24). Naʻá ne valokiʻi e kau Fālesí ʻi heʻenau fai e ngāue leleí koeʻuhí pē ke mamata ki ai e kakaí (vakai, Mātiu 6:5).

Ko e Fakamoʻuí tokotaha pē ne moʻui haohaoa, mo taʻeilifia tahá. Naʻá Ne fehangahangai mo ha tokolahi ne tukuakiʻi Ia ka naʻe ʻikai ʻaupito ke Ne teitei tukulolo ki he fakaangá. Ko Ia tokotaha pē ne ʻikai ngalo tuʻo taha ʻiate Ia ko hai naʻá Ne fakafofongaʻí: “ʻOku ou fai maʻu ai pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei ai [ʻa e Tamaí]” (Sione 8:29; toki tānaki atu e fakamamafá) pea “ʻOku ʻikai te u fai ia ki hoku loto ʻoʻokú, ka ko e finangalo ʻo e Tamai naʻá ne fekau aú” (Sione 5:30).

ʻI he vahaʻa ʻo e vahe 11 ʻo e 3 Nīfaí mo e vahe 28 ʻo e 3 Nīfaí, ne ngāue ʻaki tuʻo 163 ʻe he Fakamoʻuí ʻa e huafa ko e Tamaí, ʻo fakamahinoʻi ki he kau Nīfaí ʻokú Ne ʻi aí ko e fakafofonga ʻo ʻEne Tamaí. Pea mei he vahe 14 ʻo e tohi ʻa Sioné ki he 17, ʻoku folofola tuʻo 50 e Fakamoʻuí ʻo kau ki he Tamaí. Naʻá Ne hoko ʻi he meʻa kotoa pē ko ha ākonga haohaoa ʻo ʻEne Tamaí. Naʻá ne matuʻaki haohaoa ʻi hono fakafofongaʻi ʻo ʻEne Tamaí, ʻo aʻu ki ha tuʻunga ko hoʻo ʻiloʻi pē ʻa e Fakamoʻuí ʻokú ke ʻiloʻi ai ʻa e Tamaí. Ko e mamata pē ki he ʻAló, ko hoʻo mamata ai pē ki he Tamaí (vakai, Sione 14:9). Ke fanongo ki he ʻAló ko e fanongo ai pē ia ki he Tamaír (vakai, Sione 5:36). Ko hono moʻoní, ne ʻikai lava ke fakamavahevaheʻi ia mei Heʻene Tamaí. Naʻá Ne taha mo ʻEne Tamaí (vakai, Sione 17:21–22). Naʻá Ne ʻafioʻi lelei ʻa ia ʻokú Ne fakafofongaʻí.

ʻOfa ke hanga ʻe Heʻene sīpinga fakalaumālié ʻo fakamālohia kitautolu mei he ngaahi tauhele ʻo e fakahekeheke mei tuʻá pe hikisiá ʻi hotau loto. ʻOfa ke ne ʻomi kiate kitautolu ha loto-toʻa ke ʻoua naʻa tau teitei manavahē pe moʻulaloa ki he kau fakamālohí. ʻOfa ke hanga ʻe Heʻene sīpingá ʻo ueʻi kitautolu ke tau ʻalu fūfūnaki atu pea ʻikai “holi ki he fakaʻapaʻapa ʻa e kakaí” (T&F 121:35). Pea fakatauange ʻe tokoniʻi kitautolu ʻe Heʻene sīpinga taʻefakatatauá ke tau manatuʻi maʻu pē ʻa e fekau ʻoku “ʻuluaki pea ko e lahi ia ʻo e fekaú” (Mātiu 22:38). ʻI he taimi ʻoku holi ai e niʻihi kehé ke tali lelei ʻenau fakafetau ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, fakatauange ke tau manatuʻi maʻu pe ko e kau ākonga kitautolu ʻa hai, mo Ia ʻoku tau fakafofongaʻí, ko ʻeku lotú ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatala

  1. C. S. Lewis, The Screwtape Letters, rev. ed. (1982), 137–38.

  2. Harold B. Lee, Mine Errand from the Lord: Selections from the Sermons and Writings of Boyd K. Packer (2008), 356.

  3. Neal A. Maxwell, “Repentance,” Ensign, Nov. 1991, 32.

  4. Jeffrey R. Holland, “The Call to Be Christlike,” Liahona, June 2014, 35.