2010–2019
ʻOku Kei Fakaofo Nai Kiate Koe?
ʻEpeleli 2015


ʻOku Kei Fakaofo Nai Kiate Koe?

ʻOku hoko ʻetau ofo he ngaahi meʻa fakaofo ʻo e ongoongoleleí ko ha fakaʻilonga ʻo e tuí. Ko hono ʻiloʻi ia e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí mo e meʻa kotoa pē ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú.

Naʻá ku fiefia mo hoku uaifí ʻi hono ohi hake ʻema fānau ʻe toko nimá ofi ki he kolo tālā ko Pālesí. Ne ma loto he ngaahi taʻu ko iá ke ʻoange kiate kinautolu ha ngaahi faingamālie lelei ke nau ʻiloʻi ai e ngaahi meʻa fakaofo ʻo e māmani ko ʻení. ʻI he faʻahitaʻu māfana takitaha, naʻe folau homa fāmilí ki he ngaahi mātanga mahuʻinga, ngaahi feituʻu fakahisitōlia, pea mo ha ngaahi meʻa fakaofo ʻi ʻIulope. Hili haʻamau nofo he feituʻu Pālesí ʻi he taʻu ʻeni ʻe 22, kuo mau mateuteu ke hiki. ʻOku ou kei manatuʻi e ʻaho naʻe haʻu ai ʻeku fānaú ʻo pehē mai kiate au, “Tangataʻeiki, meʻa ngalivale moʻoni! Talu ʻemau tupu hake heni mo e teʻeki ai pē ke mau ʻalu tuʻo taha ki he Eiffel Tower!”

ʻOku lahi ʻa e ngaahi meʻa fakaofo ʻi he māmani ko ʻení. Kaekehe, koeʻuhí ko ʻene hangē ha kakā tuʻu ofí, ʻoku tau faʻa tukunoaʻi pē ia. ʻOku tau sio, kae ʻikai mamata lelei ki ai; ʻoku tau fanongo, kae ʻikai ongoʻi lelei ia.

Lolotonga e ngāue ʻa Sīsū ʻi he māmaní, naʻá Ne folofola ki Heʻene kau ākongá ʻo pehē:

“ʻOku monūʻia ʻa e mata ʻoku mamata ki he ngaahi meʻa ʻoku mou mamata ki aí:

“He ʻoku ou tala kiate kimoutolu, naʻe tokolahi ʻa e kau palōfita mo e ngaahi tuʻi naʻe holi ke mamata ki he ngaahi meʻa ʻoku mou mamata ki aí, ka naʻe ʻikai te nau mamata; pea fanongo ki he ngaahi meʻa ʻoku mou fanongo ki aí, ka naʻe ʻikai te nau fanongo ai.”1

ʻOku ou faʻa fifili pe naʻe mei fēfē nai kapau naʻá ku moʻui ʻi he kuonga ʻo hotau Fakamoʻuí. Te ke lava ʻo sioloto atu ki haʻo tangutu ʻi Hono veʻe vaʻé? ongoʻi ʻEne fāʻofuá? mātā tonu ʻEne fakamoʻui ʻa e niʻihi kehé? Neongo ne tokolahi ha kakai ia ne nau feʻiloaki, ka naʻe ʻikai ke nau ʻiloʻi—pe “mamata”—ki he nofo tonu e ʻAlo ʻo e ʻOtuá mo kinautolú.

ʻOku tau monūʻia foki ke moʻui ʻi ha kuonga makehe. Naʻe mamata e kau palōfita ʻi onoʻahó ki he ngāue ʻo hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ʻi heʻene hoko ko “ha ngāue fakaofo … , ʻio, ko ha ngāue fakaofo mo fakaʻulia.”2 Kuo teʻeki ai ha kuonga ʻe tokolahi pehē fau ai e kau faifekau kuo uiuiʻí, lahi mo e ngaahi puleʻanga kuo fakaʻatā mai ki he pōpoaki ʻo e ongoongoleleí, pea lahi mo e ngaahi temipale kuo langa ʻi he funga ʻo e māmaní.

Kiate kitautolu Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku lahi foki mo ha ngaahi meʻa fakaofo ʻoku hoko ʻi heʻetau moʻui fakafoʻituituí. ʻOku kau ai ʻetau ului fakatāutahá, tali ki heʻetau ngaahi lotú, pea mo e ngaahi tāpuaki mohu ʻaloʻofa ʻoku ʻomi fakaʻaho ʻe he ʻOtuá.

ʻOku hoko ʻetau ofo he ngaahi meʻa fakaofo ʻo e ongoongoleleí ko ha fakaʻilonga ʻo e tuí. Ko hono ʻiloʻi ia e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí mo e meʻa kotoa pē ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú. ʻOku toe ʻomi foki ʻe heʻetau ofó, ha mālohinga fakalaumālie. ʻOkú ne ʻomi ʻa e ivi ke ke fokotuʻu maʻu ʻetau tuí pea fakafemoʻuekinaʻi kitautolu ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí.

Ka tau tokanga pē. ‘Oku pelepelengesi ‘etau malava ke ofo ‘i ha faʻahinga meʻa. ʻE lava ke hoko mai hono tauhi fakavaʻivaʻinga ʻo e ngaahi fekaú, fakafiefiemālié, pe ko e ongosiá ke ne ngaohi kitautolu ke tau ongonoa ki he ngaahi fakaʻilonga fakaofo taha mo e ngaahi mana fisifisimuʻa taha ʻo e ongoongoleleí, ʻo ka fai ʻi ha vahaʻa taimi lōloa.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha kuonga, hangē pē ko hotau kuongá, ʻi he kimuʻa pea hāʻele mai ʻa e Mīsaiá ki he Ongo ʻAmeliká. Naʻe fakafokifā pē kuo ʻasi he langí e ngaahi fakaʻilonga ʻo Hono ʻaloʻí. Naʻe toʻoa e loto ʻo e kakaí heʻenau ofó ko ia ne nau fakavaivaiʻi ai kinautolu, pea meimei ului e tokotaha kotoa pē. Kae hili ha taʻu nounou ʻe fā mei ai, “naʻe kamata ke ngalo ʻi he kakaí ʻa e ngaahi fakaʻilongá mo e ngaahi meʻa fakaofo ʻa ia kuo nau fanongo ki aí, pea naʻe fakaʻau ke siʻisiʻi ʻenau ofo ʻi ha fakaʻilonga pe ha meʻa fakaofo mei he langí … pea naʻa nau kamata ke taʻetui ki he meʻa kotoa pē kuo nau fanongo mo mamata ki aí.”3

ʻE hoku kāinga, ʻoku kei fakaofo nai ʻa e ongoongoleleí kiate koe? ʻOkú ke kei malava nai ke mamata, fanongo, ongoʻi, pea mo ofo? Pe kuó ke ongonoa fakalaumālie nai koe? Ko e hā pē ho tuʻunga fakatāutahá, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke fai ha ngaahi meʻa ʻe tolu.

Ko e ʻuluakí, ʻoua ʻaupito naʻá ke teitei foʻi hono ʻiloʻi mo toutou feinga ke ʻiloʻi e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. Naʻe pehē ʻe he taha faʻutohi ko Māsela Polosá, “Ko e fononga moʻoni ʻo e fekumí ʻoku ʻikai ko e fekumi ki ha ngaahi fonua foʻoú, ka ko e maʻu ʻo ha vakai ʻoku foʻoú.”4 ʻOkú ke manatuʻi e fuofua taimi naʻá ke lau ai ha potu folofola peá ke ongoʻi ʻo hangē ʻoku folofola fakatāutaha atu pē ʻa e ʻEikí kiate koé? Te ke lava nai ʻo fakamanatuʻi e fuofua taimi naʻá ke ongoʻi ai e ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, mahalo kimuʻa peá ke toki fakatokangaʻi ko e Laumālie Māʻoniʻoní iá? ʻIkai ko ha ngaahi momeniti toputapu mo makehe ʻení?

ʻOku totonu ke tau fiekaia mo fieinua fakaʻaho ki he ʻilo fakalaumālié. ʻOku fakavaʻe ʻaki e tōʻonga moʻui fakatāutaha ko ʻení ʻa e akó, fakalaulaulotó, pea mo e lotú. Mahalo ʻe ʻahiʻahiʻi kitautolu he taimi ʻe niʻihi ke tau fakakaukau ʻo pehē, “ʻOku ʻikai fie maʻu ke u ako folofola he ʻahó ni; kuó u ʻosi lau kotoa ia” pe “ʻOku ʻikai fie maʻu ke u ʻalu ki he lotú he ʻahó ni; ʻoku ʻikai ha meʻa foʻou ai.”

Ka ko e ongoongoleleí ko ha matavai mapunopuna ia ʻo e ʻiló ʻoku ʻikai pē teitei maha ia. ʻOku ʻi ai maʻu pē ha meʻa foʻou ke ako mo ongoʻi ʻi he Sāpate taki taha, ʻi he houalotu mo e fakataha kotoa pē, pea ʻi he potu folofola kotoa pē. ʻOku tau pukepuke heʻetau tuí ʻa e talaʻofa ko ia kapau te tau “kumi, … te [tau] maʻu.”5

Ko hono uá, fokotuʻu maʻu hoʻo tuí ʻi he ngaahi moʻoni mahinongofua mo faingofuá ʻo e ongoongoleleí. ʻOku totonu ke fakatefito ʻetau ofó ʻi he ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻoku ʻelito ʻaki ʻetau tuí, ʻi he haohaoa ʻo ʻetau ngaahi fuakavá mo e ngaahi ouaú, pea ʻi heʻetau ngaahi founga mōihū faingofua tahá.

Naʻe fai ʻe ha faifekau fefine ha talanoa ki ha kau tangata ʻe toko tolu naʻá ne fetaulaki mo ia lolotonga ha konifelenisi fakavahefonua ʻi ʻAfilika. Ne nau omi mei ha kolo maomaonganoa mo mamaʻo ʻi ʻuta ne teʻeki ke fokotuʻu ai ʻa e Siasí ka naʻe ʻi ai ha kāingalotu faivelenga ai ʻe toko 15 pea mo ha kau fiefanongo ʻe meimei toko 20 nai. Naʻe laka hake he uike ʻe uá e lue lalo ʻa e kau tangatá ni, ʻo nau fononga ʻi ha maile ʻe 300 tupu (kilomita ʻe 480) ʻi ha ngaahi hala naʻe pelepela mei he faʻahitaʻu ʻuhá, koeʻuhí ke nau lava ʻo maʻu konifelenisi mo ʻave e vahehongofulu ʻa e kāingalotu mei honau kakaí. Naʻa nau palani ke nofo ai ʻi he uike kakato ʻe taha ke nau ʻinasi ʻi he faingamālie ko e maʻu e sākalamēnití ʻi he Sāpate hokó pea ʻamanaki ke nau foki mo ha ʻū puha ʻoku fonu ai e ʻū Tohi ʻa Molomoná ke ʻave ki he kakai ʻi honau koló.

Naʻe fakamoʻoni ʻa e faifekaú ki he ongo kiate ia e ʻulungaanga naʻe hā mei he kau tangatá ni pea mo ʻenau ngaahi feilaulau kakato ke maʻu ʻa e ngaahi meʻa naʻe faingofua pē kiate ia ke ne maʻú.

Naʻá ne fakakaukau: “Kapau naʻá ku ʻā hake ʻi ha pongipongi Sāpate ʻi ʻAlesona peá u ʻiloʻi ʻoku maumau ʻa ʻeku meʻalelé, te u luelue nai ki he lotú ʻa ia ʻoku kiʻi ofi mai pē ki hoku ʻapí? Pe te u nofo pē ʻi ʻapi koeʻuhí ʻoku fuʻu mamaʻo pe ʻoku ʻuha?”6 Ko e ngaahi fehuʻi lelei ʻeni ke tau fakakaukau ki ai.

Ko hono fakaʻosí, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou fekumi mo mahuʻingaʻia he feohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku lahi ha ngaahi meʻa fakaofo ʻi he ongoongoleleí ʻoku ʻikai lava ia ke tau mātā ʻaki hotau ngaahi ongoʻanga fakanatulá. Ko e ngaahi meʻa ia “ʻoku teʻeki ai mamata ʻe ha mata, pe fanongo ʻe ha telinga, … ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku teuteu ʻe he ʻOtuá maʻanautolu ʻoku ʻofa kiate Iá.”7

ʻI he taimi ʻoku tau maʻu ai ʻa e Laumālié, ʻoku toe māsila ange hotau ngaahi ongoʻanga fakalaumālié pea ʻoku fakaake ʻetau manatú ke ʻoua naʻa ngalo ʻiate kitautolu e ngaahi mana mo e ngaahi fakaʻilonga kuo tau mātā tonú. Mahalo ko e ʻuhinga ia ʻi hono ʻilo ʻe he kau ākonga Nīfaí ʻe mavahe ʻa Sīsū meiate kinautolú, ne nau lotua fakamātoato ai “e ngaahi meʻa naʻa nau holi lahi taha ki aí; pea naʻa nau holi ke foaki ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní kiate kinautolu.”8

Neongo ne nau ʻosi mamata tonu ki he Fakamoʻuí pea nau ala ki he ngaahi kafo ʻi Hono toʻukupú, ka naʻa nau ʻilo ʻe fakaʻau ke hōloa ʻenau fakamoʻoní kapau he ʻikai toutou fakafoʻou ia ʻi he mālohi ʻo e Laumālie ʻo e ʻOtuá. ʻE hoku kāinga, ʻoua naʻa mou fai ha meʻa ke mole ai e meʻafoaki maʻongoʻonga mo fakaofo ko ʻení—ʻa e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Fekumi ki ai ʻi he lotu tāumaʻu mo e moʻui angatonu.

ʻOku ou fakamoʻoni ko e ngāue ʻoku tau faí “ko ha ngāue lahi mo fakaofo” ia. ʻI heʻetau muimui ʻia Sīsū Kalaisí, ʻoku fakamoʻoni ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu, “ʻaki ʻa e ngaahi fakaʻilonga, mo e ngaahi meʻa fakaofo, mo e ngaahi mana kehekehe, pea mo e ngaahi foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo fakatatau ki Hono finangalo ʻOʻoná.”9 ʻI he ʻaho makehe ko ʻení, ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku fakamaʻunga e ngaahi meʻa fakaofo mo maʻongoʻonga ʻo e ongoongoleleí ʻi he meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá—ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. Ko e meʻaʻofa haohaoa ʻeni ʻo e ʻofá, ʻa ia naʻe foaki fakataha mai ʻe he Tamaí mo e ʻAló kiate kitautolu takitaha. ʻOku ou kau fakataha mo kimoutolu ʻi hono talaki “ʻoku fakaofo ʻa e ʻofa ʻa Sīsū [kuó Ne foaki maʻakú]. … ʻOku fakaofo, [fakaofo ia] kiate au!”10

ʻOku ou lotua ke tau maʻu maʻu pē ha mata ʻoku mamata, ha telinga ʻoku fanongo, pea mo ha loto ʻokú ne ʻiloʻi e ngaahi meʻa fakaofo ʻo e ongoongolelei fakaofo ko ʻení, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Luke 10:23–24.

  2. 2 Nīfai 27:26.

  3. 3 Nīfai 2:1.

  4. “Marcel Proust,” Guardian, July 22, 2008, theguardian.com/books/2008/jun/11/marcelproust.

  5. Mātiu 7:7.

  6. Toʻo mei he Lorraine Bird Jameson, “The Giants of Kinkondja” (article on Africa Southeast Area website, 2009); web.archive.org/web/20101210013757/http:/www.lds.co.za/index.php/news-a-events/news/aseanews/91-the-giants-of-kinkondja.

  7. 1 Kolinitō 2:9.

  8. 3 Nīfai 19:9.

  9. Hepelū 2:4.

  10. “ʻOku Fakaofo,” Ngaahi Himí, fika 102.