2010–2019
Fili ʻa e Māmá
ʻOkatopa 2015


Fili ʻa e Māmá

Kuo pau ke tau fili ke tokanga ki he faleʻi fakaepalōfitá, fakatokangaʻi mo ngāue ʻo fakatatau ki he ngaahi ueʻi fakalaumālié, talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo fekumi ki ha fakahā fakatāutaha.

Ne ʻikai fuoloa mei heni, ne u fakakaukau mo hoku uaifí ʻoku totonu ke ma aʻusia kakato ange e fakaʻofoʻofa ʻo ha feituʻu ofi ki homau ʻapí ʻi he fakatokelau-hihifo ʻo Monitaná. Naʻá ma fakapapauʻi ke ʻave ʻema pasikalá ki he Halanga Haiatá, ko ha halanga lēlue ʻoku kolosi atu ʻi he ʻOtu Moʻunga Maka fakaʻofoʻofa ʻi he vahaʻa ʻo Monitana mo ʻAitahoó. Naʻá ma ʻamanaki atu ki ha ʻaho fakafiefia mo homa kaungāmeʻa leleí, ʻo fiefia ʻi he fakaʻofoʻofa fakanatula ʻo e feituʻú.

Naʻá ma ʻilo ʻe kau ʻi heʻema fononga he hala fakaʻofoʻofa maile ʻe 15 (kilomita ʻe 24) ko ʻení, ha ngaahi pou hala (trestle) ʻoku tuʻu he ngaahi teleʻa lolotó pea aʻu atu ki ha ngaahi tānolo (tunnels) tokakoví. Ko ia naʻá ma teuteu pea haʻi ha maama ki homa tataá mo e pasikalá.

ʻĪmisi
Outside of Taft Tunnel

Ne fakatokanga mai e niʻihi ne nau ʻosi ʻi aí ʻoku fakapoʻuli ʻa e halá pea ʻe fie maʻu ha maama ʻoku ulo lahí. ʻI heʻemau fakatahataha atu ki muʻa ʻi he fuʻu maka lahi ʻoku fou atu ai he Taft Tunnel, ne fakamatalaʻi mai ʻe ha tauhi ha niʻihi ʻo e ngaahi fakatuʻutāmaki ʻo e halá, kau ai ha ngaahi luoluo loloto ʻi he tafa moʻungá, ngaahi holisi petepeté mo e fakapoʻuli lōloó. Ne mau hū vēkeveke atu ki he tānoló. Hili ha taimi siʻi ʻo ʻemau heka pasikalá, ne ʻātakaiʻi kimautolu ʻe he fakapoʻuli ne fakamatalaʻi maí. Naʻe ʻikai feʻunga e maama naʻá ku haʻu mo iá, pea naʻe iku lōmekina kimautolu ʻe he fakapoʻulí. Fakafokifā pē kuo kamata ke u ongoʻi hohaʻa, puputuʻu, pea ʻikai ʻilo e feituʻu ne u ʻi aí.

ʻĪmisi
Bicycles in tunnel
ʻĪmisi
Bicycle in tunnel with reflective light

Naʻá ku mā ke tala ki hoku kaungāmeʻá mo e fāmilí ʻa ʻeku loto tailiilí. Neongo ko ha taha heka pasikala taukei au, ka naʻá ku ongoʻi ʻo hangē kuo teʻeki ke u heka ha pasikalá. Ne faingataʻa ke u tuʻu tonu ʻi he fakalalahi ʻeku puputuʻú. Hili e faifai peá u fakahaaʻi ʻeku ongoʻi taʻefiemālié kiate kinautolu ne mau feohí, ne lava ke u ʻunu ke ofi ange ki he maama ulo lahi ʻa ha kaungāmeʻa. Ko hono moʻoní, ne kamata ke fakaofi mai e taha kotoa he kulupú ʻo takatakaiʻi ia. ʻI heʻemau lafi hono tafaʻakí mo fakafalala ʻi ha vahaʻataimi ki heʻene māmá pea mo e maama fakakātoa ʻa e kulupú, ne mau toe ʻunu atu ki loto ki he fakapoʻuli ʻo e tānoló.

ʻĪmisi
Light at the end of the tunnel

Hili ha vahaʻataimi ne hangē ne laulau houá, ne u vakai atu ki ha kiʻi maama. ʻI he meimei taimi pē ko iá, ne kamata ke u ongoʻi ha fakapapau ʻe lelei ʻa e meʻa kotoa pē. Ne u vilitaki atu, ʻo fakafalala ki he maama hoku kaungāmeʻá mo e kiʻi maama ne fakaʻau ke lahi angé fakatouʻosi. Ne foki māmalie mai ʻeku loto falalá ʻi he fakaʻau ke ulo lahi mo mālohi ange ʻa e māmá. Kimuʻa peá u aʻu ki he ngataʻanga ʻo e tānoló, ne ʻikai ke u toe fie maʻu ʻa e tokoni hoku ngaahi kaungāmeʻá. Ne pulia ʻa e hohaʻa kotoa pē ʻi heʻemau ʻaka vave atu ki he māmá. Ne u ongoʻi nonga mo fiemālie kimuʻa pea mau ʻaka atu ki he pongipongí ne māfana mo fakaʻofoʻofa moʻoni.

ʻOku tau moʻui ʻi ha māmani te tau aʻusia ai hono poleʻi ʻetau tuí. Mahalo ne tau ongoʻi falala pē ʻoku tau mateuteu ke fehangahangai mo e ngaahi pole ko ʻení—pea tau toki ʻilo kimui kuo ʻikai feʻunga ʻetau ngaahi teuteú. Pea hangē pē ko e fakatokanga mai hoku kaungāmeʻá fekauʻaki mo e fakapoʻulí, kuo fai mai ha fakatokanga kiate kitautolu he ʻahó ni. ʻOku hanga ʻe he ngaahi leʻo fakaeʻaposetoló ʻo poupouʻi kitautolu ke tau mateuteu ʻaki ʻa e maama ulo lahi ʻo e mālohi fakalaumālié.

Ko e meʻa tatau pē, mahalo te tau ongoʻi mā, taʻe fiemālie, pe puputuʻu fakalaumālie ʻi he taimi ʻoku tau fehangahangai mo hano poleʻi ʻetau tuí. Ko e angamahení, ko e mālohi mo e lōloa ʻo e ngaahi ongo ko ʻení, ʻe makatuʻunga ia ʻi he founga ʻo ʻetau tali kiate kinautolu. Kapau he ʻikai ke tau fai ha meʻa, ʻe iku ke hanga ʻe he veiveiuá, loto-hīkisiá, mo e hē mei he moʻoní, ʻo ʻave kitautolu mei he māmá.

Ne u ako ha ngaahi lēsoni mahuʻinga mei he meʻa ne u aʻusia ʻi he tānoló. Te u vahevahe atu ha niʻihi ʻo kinautolu.

ʻUluakí, neongo e fakapoʻuli lōloó ʻo e loto veiveiuá, ʻoku tau fili e fuoloa pea mo e lahi te tau tuku ke nau tākiekina ai kitautolú. Kuo pau ke tau manatuʻi ʻa e lahi e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAló ʻiate kitautolú. He ʻikai te Na liʻaki kitautolu, pe te Na tuku ke ikunaʻi kitautolu kapau te tau fekumi ki Heʻena tokoní. Manatuʻi e meʻa ne hoko kia Pita ʻi he ngaahi peau tā ʻo e Tahi Kālelí. ʻI he ongoʻi ʻe Pita hono ʻātakaiʻi ia ʻe he fakapoʻuli momokó, naʻe vave ʻene fakatokangaʻi ʻa ʻene palopalemá pea fili he taimi pē ko iá ke ui tokoni. Naʻe ʻikai ke ne fehuʻia ʻa e mālohi ʻo e Fakamoʻuí ke fakahaofi iá; naʻá ne ui leva, “ʻEiki, fakamoʻui au.”1

ʻI heʻetau moʻuí, ʻe lava ke hoko mai e toʻukupu tokoni ʻo e Fakamoʻuí mei ha kaungāmeʻa falalaʻanga, taki, pe ko ha mātuʻa ʻofa. Neongo ʻoku tau faingataʻaʻia ʻi he fakapoʻulí, ka ʻoku ʻikai hala ke fakafalala fakataimi ki he maama ʻa kinautolu ʻoku nau ʻofa ʻiate kitautolú mo tokanga ki he meʻa ʻe lelei taha kiate kitautolú.

ʻI heʻetau fakakaukau lelei ki aí, ko e hā ka taú ka fakafanongo ai ki he leʻo ʻo e kau fakaanga mo hūhūmama ʻi he fale lahi mo ʻataʻatā ʻo hotau kuongá kae tukunoaʻi e kole ʻa kinautolu ʻoku ʻofa moʻoni ʻiate kitautolú? ʻOku saiʻia ange e kau fakaangá ni ke holoki hifo kae ʻikai langaki hake pea laka ange ke nau manukiʻi kae ʻikai hiki hake. ʻE lava ke hū-tonu ʻenau ngaahi lea manukí ki heʻetau moʻuí, ʻi ha founga vave mo olopoto ko e fakataumuʻa pē ke fakaʻauha ʻetau tuí. ʻOku fakapotopoto nai ke tuku ʻetau lelei taʻengatá ki he toʻukupu ʻo ha kakai ʻoku ʻikai ke tau ʻiloʻi? ʻOku fakapotopoto nai ke maʻu ha fakamaama meiate kinautolu ʻoku ʻikai haʻanau maama ke foakí pe ha taha ʻoku ʻi ai haʻane taumuʻa kehe ʻoku fūfū meiate kitautolu? Kapau ʻe fakahaaʻi totonu mai e niʻihi fakafoʻituitui ko ʻení, he ʻikai tuku hatau taimi maʻanautolu, ka koeʻuhí ʻoku nau ngāue ʻaki e mītia fakasōsialé, ʻo ʻikai ʻasi totonu mai ke vakavakaiʻi, pea nau maʻu ai e tuʻunga falalaʻanga ʻoku ʻikai totonu ke nau maʻú.

ʻE hanga ʻe heʻetau fili ke tokanga kiate kinautolu ʻoku manukiʻi e ngaahi meʻa toputapú, ʻo ʻai ke tau mamaʻo ai mei he maama fai-fakamoʻui mo foaki moʻui ʻa e Fakamoʻuí. Naʻe tohi ʻe Sione ʻo pehē: “Pea naʻe folofola ʻa Sīsū kiate kinaua, ʻo pehē, ko au ko e maama ʻo e māmaní: ko ia ʻoku muimui ʻiate aú ʻe ʻikai ʻalu ia ʻi he fakapoʻulí, ka te ne maʻu ʻa e maama ʻo e moʻuí.”2 Manatuʻi, ʻe lava ke tokoni ʻa kinautolu ʻoku ʻofa moʻoni ʻiate kitautolú ke langaki ʻetau tuí.

Hangē ko ʻeku mā ʻi he tānoló, mahalo ʻe tōtuʻa ʻetau ongoʻi maá pea ʻikai ke tau kole tokoni ai he taimi ʻoku tau loto-veiveiua aí. Mahalo kuo tau fakamālohia ha niʻihi kehe, ka ko ʻeni ʻoku tau fie maʻu tokoni he taimí ni. ʻI heʻetau fakatokangaʻi ko e maama mo e fakafiemālie ʻa e Fakamoʻuí ʻoku ʻomi kiate kitautolú ʻoku fuʻu mahuʻinga fau ia ke tō ai hotau matakakaí, ʻe lava leva ke tokoni ʻa e kau taki fakalaumālie ʻo e Siasí, mātuʻá, mo e kaungāmeʻa falalaʻangá. ʻOku nau mateuteu ke tokoniʻi kitautolu ke maʻu ha fakapapau fakalaumālie te ne maluʻi kitautolu mei he ngaahi pole ʻo e tuí.

Uá, kuo pau ke tau falala ki he ʻEikí kae lava ke tau fakatupulaki ʻiate kitautolu ha ivi fakalaumālié. He ʻikai ke tau lava ʻo fakafalala ʻo taʻengata ki he maama ʻa e niʻihi kehé. Naʻá ku ʻiloʻi he ʻikai fuoloa e fakapoʻuli ʻi he tānoló kapau te u ʻaka pē ʻi he tafaʻaki hoku kaungāmeʻá, pea ʻi he tafaʻaki ʻo e kulupú. Ka ne u ʻamanaki te u lava ke hoko atu ʻiate au pē ʻi he taimi te u lava ai ʻo sio ki he māmá. ʻOku akoʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻo pehē, “ʻUnuʻunu mai kiate au pea te u ʻunuʻunu atu kiate kimoutolu; fekumi faivelenga kiate au pea te mou ʻiloʻi au; kole, pea te mou maʻu; tukituki, pea ʻe toʻo ia kiate kimoutolu.”3 Kuo pau ke tau ngāue, mo fakatuʻamelie ʻe fakahoko ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne talaʻofa ke hiki hake kitautolu mei he fakapoʻulí ʻo ka tau ka ofi kiate Ia. Ka neongo ia, ʻe feinga e filí ke fakalotoʻi kitautolu kuo teʻeki ke tau ongoʻi e ivi tākiekina ʻo e Laumālié pea ʻe faingofua ange ke tuku ā e feingá.

ʻOku akonaki mai ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ke “fakafehuʻia hoʻo veiveiuá ka ke toki fakafehuʻia hoʻo tuí.”4 Ne pehē ʻe ha talavou ʻi hoku uooti totonú, “ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa kuó u ongoʻi he ʻikai lava ke fakamatalaʻi ʻi ha toe founga tukukehe ko e ngaahi meʻa kinautolu ʻa e ʻOtuá.” Ko e angatonu fakalaumālié ʻeni.

ʻI he taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo ha ngaahi fehuʻi pe fakataueleʻi ke veiveiua, ʻoku totonu ke tau manatuʻi e ngaahi tāpuaki fakalaumālie ʻoku mo e ngaahi ongo ʻoku nofoʻia hotau lotó mo ʻetau moʻuí ʻi he kuohilí pea tekaki ʻetau tuí ki he Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisi. ʻOku ou manatu ai ki he faleʻi ʻi ha himi angamaheni: “ʻOua ʻe taʻetui ki he ʻEikí mo ʻene ʻofá [he] kuo tau fakamoʻoniʻi ia ʻi he kuo hilí.”5 Te tau mamaʻo ange mei he ʻOtuá ʻi heʻetau tukunoaʻi, mo taʻetokaʻi e ngaahi aʻusia fakalaumālie ʻo e kuohilí.

ʻE lelei ange ʻetau fekumi ki he māmá ʻi heʻetau loto fiemālie ke ʻiloʻi e taimi ʻoku ulo atu ia ʻi heʻetau moʻuí. ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe he folofola ʻo onopōní ʻa e māmá mo ne ʻomi ha talaʻofa kiate kinautolu ʻoku tali iá: “Koe meʻa ko ia ʻoku mei he ’Otuá, ko e māmá ia; pea ko ia ia ʻokú ne maʻu ʻa e māmá, pea fai atu ai pē ʻi he ʻOtuá, te ne maʻu ʻa e maama ko iá ʻo ngingila ange kae ʻoua ke aʻu ki he ʻaho haohaoá.”6 Hangē pē ko e taimi ʻoku tau vilitaki atu ai ki he māmá, ko e lahi ange ʻetau vilitakí, ko e maama ange ia ʻa ʻEne tākiekina ʻetau moʻuí. Hangē ko e maama ʻi he ngataʻanga e tānoló, ʻe ʻomi ʻe Heʻene takiekiná ʻa e loto falalá, loto vilitakí, fakafiemālié, pea—mahuʻinga tahá—ʻa e mālohi ke ʻilo ʻokú Ne moʻui.

Tolú, ʻoku ʻikai ha fakapoʻuli ʻe fuʻu matolu, fuʻu fakailifia, pe fuʻu faingataʻa ke ʻikai lava ʻo ikunaʻi ʻaki e māmá. Naʻe toki akoʻi ʻe ʻEletā Niila L. ʻEnitaseni ʻo pehē: “ʻI he fakautuutu ʻa e koví ʻi he māmaní, ʻoku ʻi ai ha mālohi fakalaumālie ke totongi huhuʻi maʻá e māʻoniʻoní. ʻI he fakaʻau ke mamaʻo ange e māmaní mei hono fakavaʻe fakalaumālié, ʻoku teuteuʻi ʻe he ʻEikí ha founga maʻanautolu ʻoku fekumi kiate Iá, ʻo foaki kiate kinautolu ha ongoʻi fakapapauʻi lahi ange, ongoʻi fakamahino ange pea mo ha loto falala ange ki he tataki fakalaumālie ʻoku nau fonongaʻiá. ʻOku hoko e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha maama lahi ange ʻi he hake mai e ʻiló.”7

Kāinga ʻofeina, kuo ʻikai tukunoaʻi kitautolu ke takiekina ʻe he ngaahi fakakaukau mo e liliu ʻi he tōʻonga fakakaukau kotoa pē ʻa e māmaní, ka ʻoku tau maʻu e mālohi ke fili ke tui pe veiveiua. Ke tau lava ʻo maʻu ʻa e mālohi fakalaumālie kuo talaʻofa maí, kuo pau ke tau fili ke tokanga ki he faleʻi fakaepalōfitá, ʻiloʻi pea ngāueʻi e ueʻi fakalaumālié, talangofua ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo feinga ke maʻu ha fakahā fakatāutaha. Kuo pau ke tau fili. ʻOfa ke tau fili e maama ʻa e Fakamoʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.