2010–2019
ʻI Hení ke Fai ha Ngāue Māʻoniʻoni
ʻOkatopa 2015


ʻI Hení ke Fai ha Ngāue Māʻoniʻoni

ʻOfa ke tau fili ke fai ha ngāue maʻoniʻoni ko e kau fakafofonga ʻo hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.

ʻOku ou fakafetaʻi ʻoku tau lava ʻo fakataha mai ko ha kau fefine, hangē ko Lisá—ʻa e fefine he vitioó—ʻoku loto maʻa mo ʻofa ki he ʻEikí pea tauhi kiate Ia neongo hotau ngaahi faingataʻá. ʻOku fakamanatu mai ʻe he talanoa kia Lisá kuo pau ke tau feʻofoʻofani mo fakasio pē ʻa e fakaʻofoʻofa ʻo e laumālié. Naʻe akonaki e Fakamoʻuí, “Manatu, ʻoku mahuʻinga lahi ʻa e ngaahi laumālié ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”1 Tatau ai pē pe ʻoku tau taʻu 8 pe 108, ʻoku tau “mahuʻinga ʻi [Hono] ʻaó.”2 ʻOkú Ne ʻofeina kitautolu Ko e ngaahi ʻofefine kitautolu ʻo e ʻOtuá. Ko e kau tautehina kitautolu ʻi Saione. ʻOku ʻi ai hotau natula fakalangi, pea mo ha ngāue nāunauʻia ke tau takitaha fai.

Ne u ʻaʻahi he faʻahitaʻu māfaná ki he faʻē kei talavou ʻoku ʻi ai haʻane fānau fefine. Naʻá ne vahevahe mai e ongo hono lotó ʻoku fie maʻu heʻetau kau finemuí ha ngāue, ha meʻa ke nau ongoʻi ʻoku fakamahuʻingaʻi kinautolu. Naʻá ne ʻiloʻi te tau lava ʻo ʻilo ai hotau mahuʻinga fakatāutaha mo taʻengatá kapau te tau ngāue ʻo fakatatau mo ʻetau taumuʻa fakalangi ʻi he moʻui fakamatelié. Naʻe hivaʻi he pooni ʻe he kuaea fakaʻofoʻofá ni ha ngaahi hiva ʻoku nau akoʻi mai ʻetau taumuʻá. ʻOku tau maʻu ha lototoʻa ʻi heʻetau foua ʻa e siví mo e ʻahiʻahí mo e ilifiá pea mo e ongoʻi lotofoʻí. ʻOku tau tukupā ke fai ʻetau tafaʻakí. ʻOku tau ʻi hení ke tokoni ki he ngāue māʻoniʻoní.3 ʻE ngaahi tokoua, ʻoku fakamahuʻingaʻi kotoa kitautolu he ngāué ni. ʻOku fie maʻu kotoa kitautolu.

Ko e ngāue māʻoniʻoni ʻoku tau faí ko e ngāue ia ʻo Kalaisí. Ko e ngāue ia ʻo e fakamoʻuí.4 Naʻe akonaki ʻa e ʻEikí, “Ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”5 Ko kitautolu ʻa e ngāue naʻe mamahi, tautaʻa toto pea foaki haohaoa ai ʻe Sīsū Kalaisi ʻEne moʻuí. Ko ʻEne ngāué ʻa e ongoongo leleí, “ko e ongoongo fakafiefia. … naʻá ne haʻu ki he māmaní, ʻio ʻa Sīsū, ke kalusefai ia koeʻuhi ko e māmaní, pea ke ne fua ʻa e ngaahi angahala ʻa e māmaní, pea ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa e māmaní, pea fakamaʻa ia mei he taʻe-māʻoniʻoni kotoa pē; koeʻuhí ke lava ʻo fakamoʻui ʻiate ia ʻa kinautolu kotoa pē.”6 Kuo hanga ʻe hotau Fakamoʻuí ʻo “[fakaʻilongaʻi mo taki e halá.]”7 ʻOku ou fakamoʻoni ʻi heʻetau muimui ki Heʻene sīpingá, ʻofa ki he ʻOtuá pea mo e fetauhiʻaki ʻi he angaʻofa mo e manavaʻofá, te tau lava ʻo tuʻu haohaoa mo “taʻehalaia ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá ʻi he ʻaho fakaʻosí.”8 ʻOku tau fili ke tauhi ki he ʻEikí ʻi Heʻene ngāué ke tau malava ʻo taha mo e Tamaí pea mo e ʻAló.9

Naʻe talaki mālohi ʻe he palōfita ko Molomoná ʻo pehē, “He ʻoku ʻi ai ha ngāue ke ta fai lolotonga ʻokú ta ʻi he sinó ni ʻo e kelekelé, ke ta ikuna ʻa e fili ʻo e māʻoniʻoni kotoa pē, pea fakafiemālieʻi hota laumālié ʻi he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”10 Naʻe vilitaki atu kimuʻa e kau fuofua taki ʻo e Siasí mo e kau paionia ʻo e kuohilí ʻi he lototoʻa fau mo e faivelenga tuʻuloa ke fokotuʻu ʻa e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí pea langa ha ngaahi temipale ʻe lava ke fakahoko ai e ngaahi ouau hakeakiʻí. ʻOku vilitaki atu foki e kau paionia ʻo e lotolotongá (ʻa kitaua) ʻi he lototui ke “ngāue ʻi heʻene ngoue vainé [ʻa e ʻEikí] ki hono fakamoʻui ʻo e ngaahi laumālie ʻo e tangatá.”11 Pea hangē ko ia ne akoʻi mai ʻe Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī, “Meʻa fakaʻofoʻofa moʻoni ko e kahaʻú ʻi hono tuku mai ʻe he ʻOtua Māfimafí ʻEne ngāue nāunauʻiá … ʻo fakafou ʻi he tokoni taʻesiokita ʻa kinautolu ʻoku loto ʻofa ki he Huhuʻi ʻo e māmaní.”12 ʻOku tau kau fakataha mo e kau fafine faivelenga ʻo e kuohilí, lolotongá pea mo e toʻu tangata kei tupu haké ʻi hono fai e ngāue ʻo e fakamoʻuí!

Kimuʻa pea fanauʻi kitautolú, naʻa tau tali e palani ʻa e Tamai Hēvaní “e lava [ai kitautolu] fānaú ʻo maʻu ha sino fakamāmani pea mo ha taukei ʻi he māmaní ke fakalakalaka hake ki he haohaoá mo ʻiloʻi fakapapau ʻa [hotau] ikuʻanga fakalangí ʻi heʻene tuʻu ko e ʻea-hoko ki he moʻui taʻengatá.”13 Naʻe fakamatala ʻa ʻEletā Sione A. Uitisou ki he fuakava ko ʻeni he maama fakalaumālié ʻo pehē: “Naʻa tau loto fiemālie he taimi pē ko iá, ke ʻikai ngata pē heʻetau hoko ko ha kau faifakamoʻui maʻatautolú ka—ke tau hoko foki ko ha kau faifakamoʻui ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Naʻa tau lototaha ai ke fengāueʻaki mo e ʻEikí. Naʻe ʻikai leva kei hoko hono ngāue ʻo e palaní ko ha ngāue pā ʻe Tamaí mo e Fakamoʻuí, ko ha ngāue foki ia ʻatautolu. Ko e siʻi taha ʻiate kitautolú, ʻa e loto fakatōkilalo tahá, ʻoku fengāueʻaki fakataha ia mo e ʻOtua Māfimafí ʻi hono fakahoko e taumuʻa ʻo e palani taʻengata ʻo e fakamoʻuí.”14

Kuo tau toe fuakava foki heni ʻi he moʻui fakamatelié ke tauhi ki he Fakamoʻuí ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí. ʻI heʻetau fengāueʻaki fakataha ʻi he ngaahi ouau toputapu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku tau tukupā ai te tau fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻaki e kotoa hotau lotó, iví, ʻatamaí mo e mālohí.15 ʻOku tau maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní pea tau fekumi ki Heʻene ngaahi ueʻí ke ne tataki ʻetau ngaahi ngāué. ʻOku mafola atu e anga māʻoniʻoní ki he māmaní he taimi ʻoku mahino ai kiate kitautolu e finangalo ʻo e ʻOtuá pea tau fai iá.

ʻOku ou ʻilo ha kiʻi taʻahine Palaimeli naʻá ne talaange ki hano kaungāmeʻa lolotonga ʻena ʻi he tauʻanga pasí, “Hei! Laka mai ke ta ō ki he lotú ʻo ako kau kia Sīsū!”

Ne u sio ki he fetakinima e ongo tamaikí ni he kalasi ʻa e Kau Finemuí peá na tukupā ke na fetokoniʻaki peá na palani ha founga lelei ke tokoni ai ki ha finemui ne siʻi fefaʻuhi mo e maʻunimaá.

Kuó u mātā ha kau faʻē kei talavou ne nau foaki kotoa honau taimí, talēnití mo hotau iví ke akoʻi mo fakahoko e ngaahi tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ke lava ʻenau fānaú, ʻo hangē ko e ngaahi foha ʻo Hilamaní, ʻo tuʻu lototoʻa hake ʻi he faivelenga neongo e faingataʻá, ʻahiʻahí mo e fakatauvelé.

Kae mahalo ko e meʻa ne fakatupu loto fakatōkilalo taha kiate aú, ko ʻeku fanongo ki hano leaʻaki ʻe ha fefine tāutaha ʻi haʻane fakamoʻoni haohaoa ko e ngāue mahuʻinga taha te tau lava ʻo faí ko e teuteu ki he nofomalí mo e fāmilí. Neongo ʻoku ʻikai ke ne aʻusia ia, ka ʻokú ne ʻiloʻi ko e fāmilí ʻa e ʻelito ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí. “ʻOku fakafaingofuaʻi ʻe he palani fakalangi ʻo e fiefiá ʻa e feohi fakafāmilí ke tolonga atu ʻo ʻoua naʻa ngata pē ʻi he faʻitoká.”16 ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi e palani ʻa e Tamaí mo fakalangilangiʻi e ʻOtuá he taimi ʻoku tau fakamālohia mo paotoloaki ai e ngaahi feohi fakafāmili ko iá ʻi he fuakava foʻou mo taʻengata ʻo e malí. ʻOku tau fili ke moʻui haohaoa mo angatonu koeʻuhí ka hoko mai e faingamālié, ʻoku tau mateuteu ke fakahoko e fuakava toputapu ko iá ʻi he fale ʻo e ʻEikí pea tauhi ia ke laui kuonga.

ʻOku tau aʻusia kotoa pē ha ngaahi taimi mo e faʻahitaʻu ʻi heʻetau moʻuí. Pea tatau ai pē pe ʻoku tau ʻi ʻapiako, ʻi he ngāué, ʻi he koló pe tautautefito ki ʻapi, ʻoku tau hoko ko ha kau fakafofonga ʻo e ʻEikí mo fai ʻEne ngāué.

ʻI he ngāue ʻo e fakamoʻuí, ʻoku ʻikai ha feituʻu ia ai moʻó e fakavahavahaʻá, fakaangá pe fakahalaʻiaʻi e niʻihi kehé. ʻOku ʻikai fekauʻaki ia mo e taʻu motuʻá, taukeí pe meʻa ʻoku saiʻia ai e kakaí. ʻOku fekauʻaki e ngāue toputapú ni mo hono fakatupulaki ha loto mafesifesi mo ha laumālie fakatomalá, pea mo ha loto fiemālie ke fakaʻaongaʻi hotau meʻafoaki fakalangí mo e ngahai talēniti makehé ke fai e ngāue ʻa e ʻEikí ʻi Heʻene foungá. Ko e loto fakatōkilalo ia ke tūʻulutui ʻo pehē, “ʻE Tamai, … ʻoua naʻa faʻiteliha pē au, ka ko koe pē.”17

Te tau “lava ʻo fai e meʻa kotoa pē”18 ʻi hono māfimafí. ʻOku hokohoko atu ʻetau fekumi ki Heʻene tatakí ʻi he lotu, ʻi he folofolá pea ʻi he fanafana ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻe ʻi ai ha fefine naʻá ne fehangahangai mo ha ngāue ne mafatukituki peá ne tohi ai ʻo pehē, “ʻOku ou fifili he taimi ʻe niʻihi pe naʻe ʻikai hangē nai e kau fafine he fuofua kamata mai e Siasí ko kitautolú, ʻo hili honau ʻulú ki honau piló he poʻulí pea lotu ʻo pehē, ‘Ko e hā pē ʻe hoko mai ʻa pongipongí, tokoni mai muʻa e ʻAfioná ke u lavaʻi ia?’” Peá ne hiki leva ʻo pehē, “Ko e taha e ngaahi tāpuakí ko ʻetau maʻu e niʻihi kehé pea tau fakahoko fakataha ʻení!”19 Neongo pe ko e hā hotau tūkungá, neongo pe ko e fē feituʻu ʻoku tau ʻi aí ʻi he hala ki he fakamoʻuí, ka ʻoku tau faaitaha ʻi heʻetau tauhi mateaki ki he Fakamoʻuí. ʻOku tau fetokoniʻaki ʻi Heʻene ngāué.

ʻĪmisi
Fakakakato ʻe ʻEla Hosikini e Fakalakalaka Fakatāutahá

Mahalo ne mou toki lau kimuí ni mai ʻo fekauʻaki mo Sisitā ʻEla Hosikini, naʻe ui ia ʻi hono taʻu 100 ke tokoni ki he kau finemui ʻi hono uōtí mo ʻenau Fakalakalaka Fakatāutahá.20 ʻI ha taʻu ʻe ua mei ai, naʻe maʻu ai ʻe Sisitā Hosikini ʻi hono taʻu 102, ʻa hono pale fakalāngilangi ʻi he Tuʻunga Fakaefinemuí. Naʻe fakataha mai ʻa e kau finemuí, kau palesitenisī ʻo e Kau Finemuí mo e Fineʻofá ʻi he uōtí mo e sitiekí pea mo hono fāmilí ke fakafiefiaʻi ʻene lavameʻá. Kuo mōlia atu e ʻā-vahevahe ʻo e taʻu motuʻá, houalotú mo e tuʻunga fakamalí ʻi he ngāue tokoni faivelengá. Naʻe fakahaaʻi ʻe he kau finemuí ʻenau houngaʻia ʻia Sisitā Hosikiní, ʻi heʻene ngaahi akonakí mo e tā sīpinga māʻoniʻoní. ʻOku nau fakaʻamu ke tatau mo ia. Ne u fehuʻi ange kia Sisitā Hosikini, “Naʻá ke fai fēfē ia?”

Naʻá ne tali mai leva, “Naʻá ku fakatomala he ʻaho kotoa pē.”

Naʻe hanga ʻe he fefine lelei ko ʻeni kuo mahutafea he Laumālie ʻo e ʻEikí pea hoʻata meiate ia ʻa e maama haohaoá, ʻo fakamanatu mai kuo pau ke tau maʻa ka tau ulo atu ʻi he hoihoifua ʻo e anga māʻoniʻoní, ʻo tuʻu fakataha mo e Fakamoʻuí pea faitāpuekina e niʻihi kehé. ʻOku malava ke aʻusia ʻa e haohaoá ʻo fakafou ʻi he ʻaloʻofa ʻa Kalaisí, ʻi heʻetau siʻaki ʻa e anga taʻefakaʻotuá ka tau fili ki he ʻOtua ʻaki hotau iví, lotó mo e mālohí.21 Naʻe akoʻi mai ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ke ke, “Puna mei he ngaahi holi fakatalavoú: … [kae] tuli ki he māʻoniʻoní, mo e angatonú mo e ʻofa mo e melino, [mo] kinautolu ʻoku ui ki he ʻEikí ʻi he loto maʻa.”22 ʻOku ʻikai ha taha ʻiate kitautolu ʻe haohaoa. Kuo tau fai kotoa ha ngaahi fehalaaki. Ka ʻoku tau fakatomalá ke tau hoko ʻo lelei ange pea tau “tauhi maʻu ʻa e huafa [ʻo Kalaisí] ʻi [hotau] lotó.”23 ʻI heʻetau ngāue loto maʻa he huafa ʻo e ʻEikí, ʻoku tau fakafōtunga atu ai e ʻofa ʻa e Fakamoʻuí mo ʻoatu ki he niʻihi kehé ha konga ʻo hēvani.

ʻOfa ke tau fili ke fai ha ngāue maʻoniʻoni ko e kau fakafofonga lototoʻa ʻo hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Tau tuʻu fakataha muʻa “mo ha loto fāitaha pea tau laka atu kimuʻa, ʻo moʻuiʻaki e ongoongoleleí, mo ʻofa ki he ʻEikí pea langa hake [Hono] puleʻangá.”24 ʻOku ou fakamoʻoni te tau lava ʻo ʻiloʻi e ʻofa haohaoa ʻa e ʻOtuá ʻi he ngāue nāunauʻia ko ʻení. Te tau lava ʻo maʻu ha fiefia moʻoni kae pehē ki he ngaahi nāunau kotoa ʻo e taʻengatá. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.”