2010–2019
Tauhi ʻa e Ngaahi Fekaú
ʻOkatopa 2015


Tauhi ʻa e Ngaahi Fekaú

ʻOku ʻafioʻi ʻe Ia naʻá Ne fakatupu mo ʻofa haohaoa ʻiate kitautolú ʻa e founga ʻoku totonu ke tau moʻui aí ka tau lava ʻo maʻu ʻa e fiefia lahi taha ʻoku malavá.

Siʻoku ngaahi tokoua, hono ʻikai fakaʻofoʻofa ke toe feʻiloaki mo kimoutolu. Kuo ueʻi fakalaumālie kitautolu he efiafí ni ʻe he ngaahi lea kuo tau ongoná. Fakatauange ʻe tataki peheʻi mo au ʻi heʻeku leá.

Ko ʻeku pōpoaki kiate kimoutolu he pōní ʻoku ʻikai toe afe. Ko ʻeni ia: tauhi ʻa e ngaahi fekaú.

ʻOku ʻikai ʻomi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá ke fakakinaʻi kitautolu pe hoko ko ha fakatuta ki heʻetau fiefiá. Ko hono fehangahangaí ia. ʻOku ʻafioʻi ʻe Ia naʻá ne fakatupu mo ʻofa haohaoa ʻiate kitautolú ʻa ʻetau fie maʻu ke moʻui ka tau lava ʻo maʻu ʻa e fiefia lahi taha ʻoku lavá. Kuó ne foaki mai ai ha ngaahi fakahinohino ʻa ia, kapau te tau muimui ki ai, te tau hao ʻi he fononga fakatuʻutāmaki fakamatelié ni. ʻOku tau manatu ki ha fakalea ʻo ha himi ʻiloa: “[Tauhi ʻa e ngaahi fekaú! Te ke maʻu heni ʻa e malú; ʻoku ʻi heni ʻa e nongá.]”1

ʻOku feʻunga e ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ʻiate kitautolú ke Ne pehē: ʻOua naʻá ke loi; ʻoua naʻá ke kaihaʻa; ʻoua naʻá ke tono; ke ke ʻofa ʻi ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé; pea hoko atu ai.2 ʻOku tau ʻiloʻi ʻa e ngaahi fekaú. ʻOku mahino kiate Ia ko e taimi ʻoku tau tauhi ai ʻa e ngaahi fekaú, ʻe fiefia ange ʻetau moʻuí, lavameʻa lahi ange, pea siʻi ange palopalemá. ʻE faingofua ange hotau ngaahi ʻahiʻahí pea faingofua ange ʻa e palopalemá ke fuesia, pea te tau maʻu ʻa e ngaahi talaʻofa kuo palōmesí. Neongo ʻokú ne foaki mai ʻa e ngaahi fonó mo e ngaahi fekaú, ka ʻokú Ne toe fakaʻatā foki ke tau fili pe te tau tali pe fakasītuʻaʻi kinautolu. ʻE makatuʻunga hotau ikuʻangá mei heʻetau fili ʻi he meʻá ni.

ʻOku ou falala ko ʻetau takitaha taumuʻá ko e moʻui taʻengata ʻi he ʻao ʻo ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku mātuʻaki mahuʻinga leva ai kiate kitautolu ke tau fai e ngaahi fili ʻi he moʻuí kotoa, te ne tataki kitautolu ki he taumuʻa ko ʻení. Neongo ia, ʻoku tau ʻiloʻi kuo tukupā ʻa e filí ke ʻoua te tau lava. ʻOku taʻe-ʻunua mo hono kakaí ʻi heʻenau feinga ke taʻofi ʻetau ngaahi holi māʻoniʻoní. ʻOku nau hoko ko ha fakafili kovi pea maʻu ai pē ki hotau fakamoʻui taʻengatá kae ʻoua ke tau taʻe-ʻunua mo kitautolu ʻi heʻetau fakapapau mo feinga ke aʻusia ʻetau taumuʻá. ʻOku fakatokanga mai ʻa e ʻAposetolo ko Paulá, “Faʻa vakai; koeʻuhí ko homou fili ko e tēvoló, ʻoku ʻalu fano, ʻo hangē ha laione ngungulú, ʻo ne kumi pe ko hai te ne faʻapuku haké.”3

Neongo ʻoku ʻikai ha taimi ʻi heʻetau moʻuí ʻoku fakaʻatā makehe ai kitautolu mei he ʻahiʻahí, ka ko kimoutolu kau talavoú ʻoku mou ʻi ha toʻu ʻe lava ke mou tuʻu laveangofua ai. ʻOku faʻa hoko ʻa e taimi ʻo e taʻu hongofulu tupú ko ha ngaahi taʻu ʻo e taʻemanonga, ʻo e ongoʻi ʻo hangē ʻoku ʻikai ke mou feʻungá, ʻo e feinga ke ʻilo homou tuʻunga ʻi homou toʻú, pea mo e feinga ke kau atú. Mahalo ʻe fakataueleʻi kimoutolu ke mou holoki hoʻomou tuʻunga moʻuí pea muimui he kakaí kae tali kimoutolu ʻe kinautolu ʻokú ke fie maʻu ke nau hoko ko e kaungāmeʻá. Kātaki ʻo toʻa, mo tokanga ʻi ha faʻahinga meʻa te ne toʻo meia koe ho ngaahi tāpuaki ʻo ʻitānití. ʻOku hoko heni ʻa e ngaahi fili ʻokú ke fai ʻi hení ʻo mahuʻinga maʻu pē.

ʻOku tau lau ʻi he 1 Kolinitoó: “Oku ʻi ai … ʻa e ngaahi lea kehekehe ʻi māmani.”4 ʻOku ʻākilotoa kitautolu ʻe ha ngaahi leʻo olopoto, ngaahi leʻo kākā, ngaahi leʻo manuki, ngaahi leʻo ʻoku fihi, mo ha ngaahi leʻo ʻoku fakapuputuʻu. ʻOku ou fie tānaki atu ko ha ngaahi leʻo longoaʻa ʻeni ʻOku ou naʻinaʻi atu ke mou tuku hifo ia ke leʻo siʻi kae takiekina kimoutolu ʻe he kihiʻi leʻo siʻi mo vanavanaikí ki he malú. Manatuʻi naʻe hilifaki ʻe ha taha maʻu mafai hono himá ki ho ʻulú ʻi he hili ho papitaisó, ʻo fakamaʻu koe ko e mēmipa ʻo e Siasí mo pehē, “Maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.”5 Fakaava ho lotó, ʻa ho laumālié, ki he ongo ʻo e leʻo makehe ko ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi ʻa e moʻoní. Hange ko e palōmesi ʻa e palōfita ko ʻĪsaiá, “ʻE fanongo [ʻa] ho telingá ki ha lea …, ʻo pehē, Ko ʻeni ʻa e hala ke ke ʻalu aí.”6 ʻOfa te tau ongoʻi ngofua maʻu pē, ka tau lava ʻo ongoʻi ʻa e leʻo fakafiemālie, mo fakahinohino ko ʻeni ʻa ia te ne maluʻi kitautolú.

Kuo fakaava ʻe he siʻaki ʻo e ngaahi fekaú ʻa e hala ki he meʻa te u ui ko e mahaki fakaʻauha ʻo hotau kuongá. ʻOku kau ai ʻa e mahaki fakaʻauha ʻo e fakahōhōlotó, ponokalafí, mahaki fakaʻauha ʻo e faitoʻo kona tapú, ʻo e angaʻulí, pea mo e mahaki fakaʻauha ʻo e fakatōtamá, ko hanau niʻihi siʻi pē ia. ʻOku talamai ʻe he folofolá kiate kitautolu ko e filí “ko e [tupuʻanga] ʻo e ngaahi meʻá ni kotoa.”7 ʻOku tau ʻiloʻi ko ia ʻa e “tamai ʻa e ngaahi loi kotoa pē, ke kākaaʻi mo fakakuihi ʻa e tangatá.”8

ʻOku ou kole kiate kimoutolu ke mou fakaʻehiʻehi mei ha meʻa pē te ne taʻofi hoʻomou fiefiá ʻi he moʻui fakamatelié mo e moʻui taʻengata ʻi he maama ka hokó. ʻE taki hifo koe ʻe he filí ʻaki ʻene kākaá mo e loí, ʻi he tahifo hekeheké ki ho fakaʻauhá ʻo kapau te ke tuku ia ke ne fai pehē. ʻOku ngalingali te ke ʻi he tahifo hekeheke ko iá kimuʻa peá ke toki fakatokangaʻi ʻoku ʻikai ha toe founga ke taʻofi ai. Kuo mou ʻosi ongona ʻa e ngaahi pōpoaki ʻa e filí. ʻOkú ne kaila fakakākā pē: He ʻikai kovi ka ʻai tuʻo taha pē; ʻoku fai ia ʻe he taha kotoa; ʻoua te ke tōʻonga fakamoli-Tonga; kuo liliu ʻa e taimí; he ʻikai uesia ai ha taha; ʻoku ʻaʻau hoʻo moʻuí ke ke pule ki ai. ʻOku ʻiloʻi kitautolu ʻe he filí, pea ʻokú ne ʻiloʻi ʻa e ʻahiʻahí, ʻa ia ʻe faingataʻa ke tau tukunoaʻí. Hono ʻikai mātuʻaki mahuʻinga ke tau tokanga faivelenga ka tau lava ʻo hao mei he tukulolo ki he faʻahinga loi mo e ʻahiʻahi peheé.

ʻE fie maʻu ha lototoʻa lahi ʻi heʻetau tuʻu maʻu mo faivelenga he lolotonga ʻo e fakautuutu ʻa e teke mo e ivi takiekina kākā ʻoku nau ʻakilotoa kitautolú mo ne fulihi ʻa e moʻoní, fakangalikoviʻi ʻa e leleí mo e molumalú, mo feinga ke fetongi ʻaki e ngaahi fakakaukau fakapoto ʻa e tangata ʻo e māmaní. Kapau naʻe faʻu ʻa e ngaahi fekaú ʻe he tangatá, ʻe hoko leva ko e totonu ʻa e tangatá ke liliu kinautolu ʻaki e fakakaukaú pe laó pe ʻaki ha toe faʻahinga founga. Ka, ko e ngaahi fekaú, naʻe foaki ʻe he ʻOtuá. ʻI heʻetau fakaʻaongaʻi ʻetau tauʻatāina ke filí, te tau lava ke tuku fakatafaʻaki ia. Ka, he ʻikai ke tau lava ʻo liliu kinautolu, ʻo hangē tofu ko e ʻikai ke tau lava ʻo liliu ʻa e nunuʻa ʻoku hoko ʻi he talangataʻá mo e maumauʻi kinautolú.

ʻOfa te tau ʻiloʻi ʻoku maʻu ʻetau fiefia lahi taha ʻi he moʻui ko ʻení mei heʻetau muimui ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo talangofua ki Heʻene fonó! ʻOku ou manako ʻi he fakalea ʻoku ʻi he ʻĪsaia vahe 32, veesi 17 “Ko e ngāue ʻo e māʻoniʻoní ko e melinó ia; pea ko e fua ʻo e māʻoniʻoní ko e fiemālie mo e nofo lelei ʻo taʻengata.” ʻE toki lava pē ke maʻu ʻa e faʻahinga nonga, mo e faʻahinga fakamahino peheé ʻi he anga māʻoniʻoní.

ʻOku ʻikai totonu ke tau fakaʻatā kitautolu ʻo kihiʻi fakangaloku fekauʻaki mo e angahalá. ʻOku ʻikai totonu ke tau fakaʻatā kitautolu ke tau tui ʻe lava ke tau kau “siʻisiʻi atu pē” ʻo talangataʻa ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá, he ʻe lava ʻe he angahalá ke puke ʻaki kitautolu ha nima mālohi ʻa ia ʻe mātuʻaki fakamamahi ke tau toe hao mei ai. Ko e maʻunimā ʻoku lava ʻo hoko ʻi he faitoʻo kona tapú, ʻolokaholó, ponokalafí, mo e angaʻulí, ʻoku moʻoni pea ʻoku meimei taʻemalava ke taʻofi taʻe fai ha fāinga lahi mo maʻu ha tokoni lahi.

Kapau kuo ʻi ai hamou niʻihi kuo humu ʻi hoʻo fonongá, ʻoku ou fakapapau atu ʻoku ʻi ai ha founga ke foki ai. ʻOku ui ʻa e foungá ko e fakatomala. Neongo ko e halá ʻoku faingataʻa, ka ʻe makatuʻunga ho fakamoʻui taʻengatá ai. Ko e hā ha meʻa ʻe toe mahuʻinga ange ka ko hoʻo feinga? ʻOku ou kole kiate kimoutolu ke ke fakapapauʻi heni mo e taimí ni ke fakahoko ʻa e ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu ke ke fakatomala kakato aí. Ko e vave ange hoʻo fai iá, ko e vave ange ia hoʻo lava ke maʻu ʻa e nonga mo e fiemālie pea mo e fakamahino ne lea ki ai ʻa ʻĪsaiá.

Naʻá ku fanongo ki ha fakamoʻoni ʻa fefine ʻi ha kiʻi taimi fuoloa siʻi atu, naʻá na hē mo hono husepānití mei he hala ʻo e malú, ʻo maumauʻi ʻa e ngaahi fekaú pea, ʻi heʻena fai iá, naʻá na meimei fakaʻauha ai hona fāmilí. Ko e taimi naʻá na takitaha sio ai ʻi he kakapu tuʻu ʻo e maʻunimaá mo fakatokangaʻi ʻa e lahi ʻo e mamahi kuo aʻu ki ai ʻena moʻuí, pea pehē ki he lahi ʻo ʻena fakamamahiʻi ʻena fānau ʻokú na ʻofa aí, naʻá na kamata leva ke liliu. Naʻe ngali tuai ʻa e fakatomalá pea, ʻi he taimi ʻe niʻihi, naʻe fakamamahi, ka ʻi he tokoni ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeikí, fakataha mo e tokoni mei he fāmilí mo e ngaahi kaungāmeʻa ʻofá, naʻá na feinga ʻo foki.

Te u vahevahe mo kimoutolu ha konga ʻo e fakamoʻoni ʻa e fefiné ni ki he mālohi faifakamoʻui ʻo e fakatomalá: “ʻOku founga fēfē fononga ʻa ha taha mei he hoko ko e sipi molé mo e pukenimā ʻe he [angahalá], ki he nonga mo e fiefia ʻoku mau ongoʻi he taimi ní? ʻOku founga fēfē ʻene hokó? Ko e talí … koeʻuhí ko e ongoongolelei haohaoá, he ʻAlo haohaoá mo ʻEne feilaulau maʻakú. … Ko ia naʻe ʻi ai ʻa e fakapoʻulí, ʻoku ʻi ai e māmá he taimí ni. Ko ia naʻe ʻi ai ʻa e loto foʻí mo e mamahí, ʻoku ʻi ai ʻa e fiefiá mo e ʻamanaki leleí. Kuo tāpuekina taʻe-fakangatangata kimautolu ʻe he liliu koē ʻoku toki hoko tuʻunga ʻi he fakatomala naʻe fakaʻatā ʻe he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”

Naʻe pekia hotau Fakamoʻuí ke ta maʻu ʻa e meʻaʻofa monūʻiá. Neongo ʻoku moʻoni, ʻoku faingataʻa ʻa e halá, ka ʻoku moʻoni ʻa e talaʻofá. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kiate kinautolu ʻoku fakatomalá:

“Neongo ʻa e tatau hoʻomou angahalá mo e kula ʻahoʻahó, ʻe hoko ia ke hinehina ʻo hangē ko e ʻuha hina ekiaki.”9

“Pea ʻe ʻikai te u toe manatu [ki ai].”10

Te tau fie maʻu ʻi heʻetau moʻuí kotoa ke tanumaki ha fakamoʻoni mālohi ʻaki hono ako ʻa e folofolá mo lau pea mo fakalaulauloto ki he ngaahi moʻoni ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. Ko e taimi ʻoku fokotuʻu maʻu ai ʻetau fakamoʻoni ki he ongoongoleleí, ki he Fakamoʻuí, ʻe faitokonia heʻetau Tamai Hēvaní ʻa e meʻa kotoa ʻoku tau faí.

ʻOku ou fakamoʻoni ko e ngaahi foha ʻofeina kitautolu ʻo ʻetau Tamai Hēvaní, naʻe fekauʻi mai ki māmani ʻi he ʻahó ni mo e kuongá ni ʻi ha taumuʻa, pea kuo foaki mai ʻa e lakanga fakataualaʻeiki ʻo e ʻOtuá ke tau lava ʻo tokoniʻi ʻa e niʻihi kehé mo fakahoko e ngāue ʻa e ʻOtuá he funga ʻo e māmaní. Kuo fekauʻi kitautolu ke tau moʻui ke tau lava ʻo moʻui taau ke maʻu ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ko iá.

ʻE ngaahi tokoua, ʻofa ke tau tauhi ʻa e ngaahi fekaú! ʻOku ʻi ai ha ngaahi meʻa fakaofo mo nāunauʻia kuo tokonaki maʻatautolu kapau te tau fai ʻeni. ʻOfa ʻe hoko ʻeni ko hotau tāpuaki, pea ʻoku ou fai ʻeni ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisi, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻí, ʻēmeni.