2010–2019
Tuku ke Fakaongo Atu ʻa e Talupité
ʻOkatopa 2015


Tuku ke Fakaongo Atu ʻa e Talupité

ʻOku fie maʻu ʻe he māmaní ha kau ākonga ʻo Kalaisi ʻoku nau lava ʻo fakafetuʻutaki atu e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ke mahino ange mei he lotó.

ʻI he faʻahitaʻu māfana ne toki ʻosí, naʻá ma nofo fakataha mo hoku uaifí mo homa makapuna tangata ʻe ua kae kau atu ʻena ongomātuʻá ki ha fononga paionia honau siteikí. Naʻe fie maʻu ʻe homa ʻofefiné ke fakapapauʻi ʻoku fai ʻe he ongo tamaikí ʻena ako tā pianó lolotonga ʻena mavahe mei ʻapí. Naʻá ne ʻiloʻi ʻe faingofua ke ngalo ʻeni ʻi he hili pē ha ngaahi ʻaho siʻi ʻo ʻena nofo mo ʻena kuí. Naʻá ku fakakaukau ʻi ha hoʻatā ʻe taha ke u tangutu hifo mo hoku mokopuna taʻu 13 ko ʻAniteluú ʻo fanongo ki heʻene taá.

Ko e kiʻi tamasiʻi longomoʻui ʻeni pea ʻokú ne saiʻia he vaʻinga ʻi tuʻá. ʻE faingofua pē ki ai ke fakamoleki hono taimí ʻi he tuli manú mo e taumātaʻú. Lolotonga ʻene ako tā pianó, ne lava ke u tala ʻoku laka ange ke ʻalu ia ʻo taumātaʻu ʻi ha vaitafe ofi mai. Ne u fanongo ki heʻene tā ngaahi nota ʻo ha hiva angamaheni. Ko e foʻi nota kotoa pē naʻá ne tā, naʻe tatau pē ʻene fakamamafaʻí mo ʻene mitá, ʻo faingataʻa leva ke fakamahinoʻi ʻa e fasí. Naʻá ku tangutu ʻi hono tafaʻakí ʻo fakamatalaʻi e mahuʻinga ke lomiʻi mālohi ʻa e ngaahi foʻi kī ʻo e fasí kae lomiʻi siʻisiʻi pē ʻa e ngaahi nota ʻoku tā fakataha mo e fasí. Naʻá ma talanoa fekauʻaki mo e pianó mo ʻene mahulu ange ʻi ha mīsini fakaofo peé. ʻE lava pē ke hoko ia ko ha konga pē ia hono leʻó mo e ngaahi ongó pea ʻe hoko leva ia ko ha founga fetuʻutaki fakaʻofoʻofa. Hangē pē ko e hamolemole e talanoa ʻa ha tahá, ʻoku totonu ke hamolemole pehē mo e ongo e fasí mei he foʻi nota ki he nota.

Naʻá ma kakata fakataha ʻi heʻene toutou feingá. Naʻe toe lahi ange ʻene malimalí ʻi he kamata ke ʻasi mai e foʻi fasi angamaheni ko iá ʻo kehe mei he fasi noaʻia naʻá ne tā kimuʻá. Naʻe mahino ʻa e pōpoaki ko ʻení: “Ko e fānau au ʻa e ʻOtuá, pea kuó Ne fekauʻi mai au.”1 Naʻá ku ʻeke kia ʻAnitelū pe naʻá ne lava ʻo ongoʻi e faikehekehe ʻi he pōpoakí. Naʻá ne tali mai, “ʻIo, Kulenipā, ʻoku ou ongoʻi ia!”

Naʻe akoʻi kitautolu ʻe he ʻAposetolo ko Paulá ʻo fekauʻaki mo hono fakafehoanaki ʻetau fetuʻutakí ki he meʻalea ʻo e mūsiá ʻi heʻene tohi ki he kau Kolinitoó:

“Pea ko e ngaahi meʻa taʻemoʻui ka ʻoku ongo, pe ko ha fangufangu, pe ha ha’ape, kapau e ʻikai fai kehekehe ia ʻi he ongó, e ʻilo fēfē pe ko e hā ’oku ifí, pe ko e hā ʻoku taá?

“He kapau ʻoku ongo noa mai ʻa e meʻaleá, ko hai te ne teu ia ki he taú?”2

Kapau naʻe ʻi ai ha taimi ʻe fie maʻu ai ʻe he māmaní ha kau ākonga ʻa Kalaisi ʻoku nau lava ʻo fakafetuʻutaki atu e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí ke mahino ange mei he lotó, ko e taimí ʻeni. ʻOku tau fie maʻu ʻa e leʻo ʻo e talupité.

Ko Kalaisi moʻoni ʻa hotau faʻifaʻitakiʻanga lelei tahá. Naʻá ne fakahaaʻi maʻu pē ʻa e loto-toʻa ke taukaveʻi e meʻa naʻe totonú. Kuo laui senituli e vanavanaiki mai ʻEne folofolá ʻi Heʻene fakaafeʻi kitautolu ke tau manatuʻi ke ʻofa ki he ʻOtuá mo hotau kāingá, pea tauhi kotoa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá pea hoko ko ha maama ki he māmaní. Naʻe ʻikai ke ne ilifia ke lea fakafetau ki he kau taki ʻo e māmaní pe kau pule ʻo Hono ʻahó, neongo ne nau fakafepakiʻi Hono misiona naʻe ʻoange kiate Ia ʻe he Tamaí. Naʻe ʻikai fakataumuʻa ʻEne ngaahi leá ke fakapuputuʻu ka ke tākiekina e loto ʻo e tangatá. Naʻá Ne ʻiloʻi lelei ʻa e finangalo ʻEne Tamaí ʻi he meʻa kotoa pē naʻá Ne lea ʻaki mo faí.

ʻOku ou saiʻia foki he sīpinga ʻa Pitá, ʻi heʻene fehangahangai mo e kau tangata ʻo e māmaní ʻi he loto-toʻa mo e fakamahino ʻi he ʻaho ʻo e Penitekosí. Naʻe fakatahataha mai ʻa e kakaí ʻi he ʻaho ko iá mei he ngaahi fonua lahi ʻo fakaangaʻi ʻa e fuofua Kāingalotú koeʻuhí naʻa nau fanongo ki heʻenau lea ʻi he ngaahi lea kehekehé mo fakakaukau kuo nau konā. Ne tuʻu hake ʻa Pita ʻi hono ueʻi ia ʻe he Laumālié ʻi hono lotó, ke maluʻi ʻa e Siasí mo hono kāingalotú. Naʻá ne fakamoʻoni ʻaki e ngaahi leá ni: “ʻA kimoutolu ʻa e kau tangata ʻo Siuteá, mo kimoutolu kotoa pē ʻoku ʻaunofo ʻi Selusalemá, ke mou ʻilo ʻeni, pea fakafanongo ki heʻeku leá.”3

Naʻá ne lau mei he folofolá ʻa ia ʻoku ʻi ai e ngaahi kikite ʻa Kalaisí peá ne fakamoʻoni fakahangatonu ʻaki ʻeni: “Ko ia ke ʻilo pau ʻe he fale kotoa pē ʻo ʻIsileli, kuo fakanofo ʻe he ʻOtuá ʻa e Sīsū ko ia, ʻa ia naʻa mou tutuki ki he ʻakaú, ko e ʻEiki mo e Kalaisí.”4

Ne fanongo e tokolahi ki heʻene ngaahi leá, mo ongoʻi e Laumālié, pea kau atu ha ngaahi laumālie ʻe toko 3,000 ki hono kamataʻi ʻo e Siasí. Ko ha fakamoʻoni mālohi ia ki ha tangata pe fefine ʻoku loto fiemālie ke fakamoʻoniʻi ha meʻa ʻoku kehekehe mo e vakai ʻa māmaní, ka te ne fakahoko ha liliu.

ʻI he taimi ʻoku fili ai ʻa kitautolu kāingalotú ke tuʻu ʻo fakamoʻoni mālohi ki he tokāteline ʻa e ʻOtuá mo Hono Siasí, ʻoku liliu ai ha meʻa ʻi loto ʻiate kitautolu. ʻOku tau ʻai kiate kitautolu ʻa Hono fofongá. ʻOku tau toe ofi ange ki Hono Laumālié. Te Ne muʻomuʻa leva ʻiate kitautolu ʻi “[hotau] nima toʻomataʻú pea ʻi [hotau] toʻohemá, pea ʻe ʻi [hotau] lotó ʻa [Hono] Laumālié, pea ʻe takatakai ʻa [kitautolu] ʻe [Heʻene] kau ʻāngeló, ke poupouʻi hake ʻa [kitautolu].”5

ʻOku ʻikai feinga ʻa e kau ākonga moʻoni ʻo Kalaisí ke kumi ʻuhinga koeʻuhí ko e tokāteliné, ʻi he taimi ʻoku ʻikai feʻunga ai mo e ngaahi fakakaukau lolotonga ʻa e māmaní. Ko Paulá ko ha ākonga loto-toʻa ia naʻá ne malanga ʻoku “ʻikai te u mā ʻi he ongoongolelei ʻo Kalaisí; he ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí kiate kinautolu kotoa pē ʻoku tuí;”6 Ko e ākonga moʻoní ʻokú ne fakafofongaʻi ʻa e ʻEikí ʻi he taimi ʻe ngali faingataʻa aí. ʻOku holi ʻa e kau ākonga moʻoní ke nau ueʻi e loto ʻo e tangatá, kae ʻikai ʻai ke nau mālieʻia pē.

Taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai faingofua pe fakafiemālie ke taukaveʻi ʻa e Kalaisí. ʻOku ou tui naʻe hoko ia kia Paula ʻi he taimi naʻe ui ia ki he ʻao ʻo e Tuʻi ko ʻAkilipá pea naʻe fehuʻi ange ke ne fakatonuhiaʻi ia pea fai ange ʻene talanoá. Naʻe ʻikai toe momou ʻa Paula ʻi heʻene fakahā mālohi ʻene tuí pea naʻe fakalotosiʻi ia ki he tuʻí ʻo ne “meimei” fakalotoʻi ia ke ne hoko ko ha Kalisitiane.

Ne fakamoʻoniʻi ʻe he tali ʻa Paulá ʻene fakaʻamu ke mahino moʻoni ki he kakaí e meʻa naʻá ne lea ʻakí. Naʻá ne fakahā ki he Tuʻi ko ʻAkilipá ko ʻene fakaʻamú ke ʻoua ʻe “meimei” hoko pē ko ha kau Kalisitiane, ka ke “hoko kotoa” ko ha kau ākonga ʻa Kalaisi.7 ʻE lava ʻe kinautolu ʻoku nau lea ʻaki e mahinó ʻo fakahoko ʻeni.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuó u ako ai ʻa e talanoa ʻo e misi ʻa Līhaí ʻi he Tohi ʻa Molomoná,8 ʻoku ou fakakaukau maʻu pē ki he fuʻu fale lahi mo ʻataʻataá ko ha feituʻu ia ʻoku nofo ai e kakai angatuʻu tahá. Naʻe fonu e falé ʻi he kakai manuki ne nau tuhu ki he kakai faivelenga ne piki ki he vaʻa ukamea ʻokú ne fakafofongaʻi e folofola ʻa e ʻOtuá, pea ne nau feinga ki he ʻakau ʻo e moʻuí, ʻokú ne fakafofongaʻi e ʻofa ʻa e ʻOtuá. Ne ʻi ai hanau niʻihi ne ʻikai ke nau makātakiʻi hono manukiʻi kinautolú pea nau hē atu leva. Naʻe fakakaukau ha niʻihi kehe ke kau fakataha mo e kau manuki ʻi he falé. Ne ʻikai nai ke nau loto-toʻa ke lea taʻeufi ʻo fakafepakiʻi e fakaangá pe pōpoaki ʻa e māmaní?

ʻI heʻeku sio ki he ngaʻunu e māmaní ʻo mavahe mei he ʻOtuá, ʻoku ou tui ʻoku fakautuutu ange lahi ʻo e fale ko ʻení. ʻOku ʻaʻeva ha tokolahi he ʻahó ni ʻi he holo ʻo e fuʻu fale lahi mo ʻataʻatā ko ʻení ka ʻoku ʻikai ke nau fakatokangaʻi ʻoku nau fai e tōʻonga moʻui tatau pē. ʻOku nau faʻa fakavaivai ki he ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi pōpoakí. ʻOku tau faʻa maʻu kinautolu ʻoku nau manuki pe kau fakataha he fakaangá pe manukí.

Kuo taʻu lahi ʻeku fakakaukau ko e fai e manukí ke fakaʻaluma ʻaki e tōʻonga moʻui ʻa e kau faivelengá, ka ʻoku hanga ʻe he leʻo mei he fuʻu falé he ʻahó ni ʻo liliu ʻenau foungá. ʻOku faʻa feinga ʻa kinautolu ʻoku faʻa manukí ke lolomi e pōpoaki faingofua ʻo e ongoongoleleí ʻaki ʻenau ʻohofi ha konga e hisitōlia ʻo e Siasí pe fakaangaʻi ha palōfita pe takimuʻa kehe. ʻOku nau ʻohofi foki e uho mo e ʻelito ʻetau tokāteliné mo e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, ʻa ia naʻe foaki mai talu mei he Fakatupu ʻo e māmaní. ʻI heʻetau hoko ko ha kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisi mo kau ki Hono Siasí, kuo pau ke ʻoua naʻa tau teitei tukuange ʻa e vaʻa ukameá. Kuo pau ke tau tuku ke ongo atu ʻa e talupité mei hotau laumālié.

Ko ʻetau pōpoaki faingofuá ko e ʻOtuá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní pea ko Hono ʻAló ʻa Sīsū Kalaisi. Kuo toe fakafoki mai ʻa e ongoongoleleí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní ʻo fakafou ʻi he kau palōfita moʻuí pea ʻoku fakamoʻoni ki ai e Tohi ʻa Molomoná. Ko e hala ʻo e fiefiá ʻoku fou ia he tefitoʻi ʻiuniti ʻo e fāmilí ʻo hangē ko e fuofua faʻunga ne fokotuʻu mo fakahā mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní. Ko e ongo angamaheni ʻeni ʻo e pōpoaki ʻe lava ke ʻiloʻi ʻe ha tokolahi, he kuo nau fanongo ai talu mei he maama fakalaumālié.

ʻI heʻetau hoko ko e Kāingalotu ʻo e Siasí, ko e taimi ʻeni ke tau tuʻu hake ai ʻo fakamoʻoni. Kuo taimi ke toe leʻo lahi ange ʻa e ngaahi fasi ʻo e ongoongoleleí ʻo hiliō ia ʻi he longoaʻa ʻa e māmaní. ʻOku ou tānaki atu ʻeku fakamoʻoní ki he pōpoaki ʻa e Fakamoʻuí mo e Huhuʻi ʻo e māmaní. ʻOkú Ne Moʻui! Kuo toe fakafoki mai ʻEne ongoongoleleí pea lava ke maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e fiefiá mo e melinó ʻi he moʻuí ni ʻi hono moʻuiʻaki ʻEne ngaahi fekaú mo ʻaʻeva ʻi Hono halá. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.