2010–2019
ʻUhinga ʻo e Siasí
ʻOkatopa 2015


ʻUhinga ʻo e Siasí

ʻOku mahuʻinga ke tau kiʻi tuʻu ʻo fakakaukau ki he ʻuhinga naʻe fili ai ʻe Sīsū Kalaisi ha siasí, ʻa Hono Siasí, ke fakahoko ai ʻEne ngāue mo ʻEne Tamaí.

Talu ʻeku tupu mo e hoko e ngaahi konifelenisi lahi ʻa e Siasí ko ha meʻa fakalaumālie fakafiefia, pea kuo hoko ʻa e Siasí ʻiate ia pē ko ha feituʻu ke ʻilo ai ʻa e ʻEikí. ʻOku ou ʻiloʻi ʻoku ʻi ai ha niʻihi ʻoku nau pehē ʻoku nau lotu pe fakalaumālie ka ʻoku ʻikai ke nau fie kau ki ha siasi pe fie maʻu pē ā ha faʻunga pehē. Ko ha meʻa fakafoʻituitui pē e lotú ia kiate kinautolu. Ka ko e Siasí naʻe fokotuʻu ia ʻe Sīsū Kalaisi—ko e uho Ia ʻetau moʻui fakalaumālié. ʻOku mahuʻinga ke tau kiʻi tuʻu ʻo fakakaukau ki he ʻuhinga naʻá Ne fili ai ke ngāueʻaki ha siasí, ʻa Hono Siasí, ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ke fai ʻEne ngāue mo e Tamaí “ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-maté mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”1

Naʻe kamata meia ʻĀtama ʻa hono malangaʻi ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, mo e ngaahi ouau mahuʻinga ʻo e fakamoʻuí, hangē ko e papitaisó, ʻi he founga tukuʻau fakafāmili ʻo e lakanga fakataulaʻeikí,2 ʻI he fakaʻau ke toe tokolahi ange ʻa e ngaahi sosaietí mei he nofo-ʻa-kāingá, naʻe toe ui ai ʻe he ʻOtuá ha kau palōfita kehe, kau talafekau, mo e kau akonaki. ʻOku tau lau ʻi he taimi ʻo Mōsesé ne ʻi ai ha faʻunga maau ange ne kau ki ai e kaumātuʻá, kau taulaʻeikí, mo e kau fakamāú. ʻI he hisitōlia ʻo e Tohi ʻa Molomoná, naʻe fokotuʻu ʻe ʻAlamā ha siasi ʻaki ha kau taulaʻeiki mo e kau akonaki.

Pea ʻi he vaeuaʻangamālie ʻo taimí, naʻe fokotuʻutuʻu ʻe Sīsū ʻEne ngāué ʻi ha founga ʻe lava ai e ongoongoleleí ʻo fokotuʻu ʻi ha ngaahi puleʻanga lahi mo ha haʻohaʻonga ʻo e kakai kehekehe. Naʻe fokotuʻu ʻa e faʻunga ko iá, ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ki he tuʻunga ʻo e “kau ʻaposetolo mo ha kau palōfita, ko hono [fungani] makatulikí ʻa Sīsū Kalaisi pē.”3 Naʻe kau ki ai mo ha niʻihi ko e kau fitungofulu, kaumātuʻa, kau pīsope, kau taulaʻeiki, kau akonaki, mo e kau tīkoni. Naʻe pehē pē hono fokotuʻu ʻe Sīsū e Siasí ʻi he Hemisifia Hihifó hili ʻEne Toetuʻú.

Hili e hē mei he moʻoní mo e movetevete e Siasi kuó Ne fokotuʻu lolotonga ʻene ʻi he māmaní, naʻe toe fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻo fakafou he Palōfita ko Siosefa Sāmitá. Naʻe kei tuʻu pē ʻa e taumuʻa mei he kuonga muʻá; ke malanga ʻaki ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí mo hono fakahoko ʻo e ngaahi ouau ʻo e fakamoʻuí—ʻi hono fakalea ʻe tahá, ke ʻomi e kakaí kia Kalaisi.4 Pea ʻi he taimí ni, ʻoku fakafou ʻi hono toe fakafoki mai ʻo e Siasí ni ʻa hono fakahoko ko ia e talaʻofa ʻo e huhuʻí ki he ngaahi laumālie ʻo kinautolu kuo pekia ka ne ʻikai haʻanau ʻilo ki he ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí lolotonga ʻenau kei moʻuí.

ʻOku fakahoko fēfē ʻe he Siasi ʻo e ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi taumuʻá? ʻOku mahuʻinga ke ʻiloʻi ko e taumuʻa taupotu taha ʻa e ʻOtuá ko ʻetau fakalakalaká. Ko Hono finangaló ke tau fai atu “mei he ʻaloʻofa ki he ʻaloʻofa, ʻo aʻu ki [heʻetau] maʻu hono fonu”5 ʻo e meʻa kotoa ʻokú Ne lava ʻo foakí. ʻOku mahulu hake ʻa e meʻa ia ʻoku fie maʻú ʻi he ongoʻi fakalaumālie peé. ʻOku fie maʻu ʻa e tui kia Sīsū Kalaisí, fakatomalá, papitaiso ʻi he vai pea mo e Laumālie, mo e kātaki ʻi he tui ki he ngataʻangá.6 He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo aʻusia ʻeni ʻi he moveteveté, ko hono ʻuhinga ia ʻoku maʻu ai ʻe he ʻEikí ha siasi ke fokotuʻu ha fakatahaʻanga ʻo e Kau Māʻoniʻoní ke nau fepoupouaki ai ʻi he “hala fāsiʻi mo lausiʻi ʻa ia ʻoku fakatau ki he moʻui taʻengatá.”7

“Pea naʻe foaki ʻe [Kalaisi] ha niʻihi, ko e kau ʻaposetolo; mo e niʻihi, ko e kau palōfita; mo e niʻihi, ko e kau ʻevangeliō; mo e niʻihi, ko e kau faifekau mo e kau akonaki;

“… Mo e ngāue fakafaifekaú, ke langa hake ʻa e sino ʻo Kalaisí:

“Kae ʻoua ke tau hoko kotoa pē ki he fakataha ʻi he tuí, pea mo e ʻiloʻi ʻo e ʻAlo ʻo e ʻOtuá, ki he tangata haohaoá, ki he fuofua ʻo hono lahi ʻo e fonu ʻo Kalaisí.”8

Ko Sīsū Kalaisi ʻa e “tupuʻanga mo e fakahaohaoaʻanga ʻo [ʻetau] tuí.”9 Ko ʻetau fakataha ko ia ʻi he sino ʻo Kalaisí—ʻa e Siasí—ko ha konga mahuʻinga ia ʻo hono toʻo kiate kitautolu Hono huafá.10 ʻOku tau ʻilo “naʻe faʻa fakataha ʻa e [Siasí ʻi he kuonga muʻá], ke ʻaukai mo lotu, pea ke fetalanoaʻaki ʻiate kinautolu ʻo kau ki he lelei ʻo honau laumālié”11 “mo fanongo ki he folofola ʻa e ʻEikí.”12 Ko ia ia ʻoku fakahoko ʻi he Siasí he ʻahó ní. ʻI heʻetau fakataha ʻi he tuí, ʻoku tau akoʻi mo fefakamaamaʻaki mo tuiaki ki he tuʻunga taupotu taha ʻo e moʻui fakaākongá “ki he fuofua ʻo hono lahi ʻo e fonu ʻo Kalaisí.” ʻOku tau feinga ke fetokoniʻaki ke tau “ʻiloʻi e ʻAlo ʻo e ʻOtuá,”13 kae ʻoua kuo hoko ʻa e ʻaho “te nau takitaha akoʻi ki hono kaungāʻapí, … ʻo pehē, [ʻIloʻi] ʻa [e ʻEikí]: he te nau ʻilo kotoa pē au mei he iiki ʻo aʻu ki he lalahi ʻiate kinautolu, ʻoku pehē ʻe [he ʻEikí].”14

ʻOku ʻikai ngata pē ʻetau ako ki he ngaahi tokāteline fakalangí ʻi he Siasí; ʻoku tau feinga ke moʻui ʻaki. ʻI heʻetau hoko ko e sino ʻo Kalaisí, ʻoku fetokoniʻaki ai e kāingalotu ʻo e Siasí ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo ʻenau moʻuí. ʻOku ʻikai ke tau haohaoa; ʻoku tau fakatupu loto-mamahi mo ongoʻi loto-mamahi. ʻOku tau faʻa siviʻi e niʻihi kehé ʻaki ʻetau tōʻonga moʻui fakatāutahá. ʻI he sino ʻo Kalaisí, kuo pau ke tau ope atu ʻi he ako pē ki he ngaahi fakakaukaú mo e ngaahi lea hākeakiʻí pea maʻu ha aʻusia “totonu” ʻi heʻetau ako ko ia ke “nofo fakataha ʻi he ʻofá.”15

ʻOku ʻikai tokanga pē ʻa e tui fakalotu ko ʻení ki hoto kitá; ka ʻoku ui kotoa kitautolu ke tokoni. Ko kitautolu ʻa e mata, nima, ʻulu, vaʻe, mo e ngaahi kupu kotoa ʻo e sinó, pea naʻa mo e “kāingalotu ko ia … ʻa ia ʻoku matamata vaivaí, ʻoku lahi hake honau ʻaongá.”16 ʻOku tau fie maʻu e ngaahi uiuiʻi ko ʻení pea ʻoku fie maʻu ke tau tokoni.

Naʻe ʻi ai ha tangata ʻe taha ʻi hoku uōtí naʻe ʻikai ngata pē ʻi he ʻikai ke tupu hake ʻi heʻene ongo mātuʻá ka naʻe ʻikai ke na poupou ki heʻene mālohi ʻi he Siasí. Naʻá ne fakakaukau ʻi ha houalotu sākalamēniti: “ʻOku ʻikai lava ke mahino ki heʻeku tamaí ʻa e ʻuhinga ʻoku ʻalu ai ha taha ki he lotú he taimi naʻá ne mei lava ai ʻo ʻalu ʻo sikií, ka ʻoku ou saiʻia ʻaupito ke u ʻalu ki he lotú. ʻOku tau fononga fakataha ʻi he Siasí, pea ʻoku ueʻi fakalaumālie au ʻe he toʻu tupu mālohí, fānau loto-maʻá, mo e meʻa ʻoku ou sio mo ako mei he kakai lalahi kehé. ʻOku fakamālohia au ʻe he siasí peá u nēkeneka ʻi he fiefia hono moʻui ʻaki e ongoongoleleí.”

ʻOku kau atu e ngaahi uōtí mo e ngaahi koló ki ha fakataha fakauike ʻo e mālōlō mo e fakafoʻou, ko ha taimi mo e feituʻu ke tukuange ai ʻa e māmaní kimui—ko e Sāpaté. Ko ha ʻaho ia ke ke “fiefia [ai ʻi he] ʻEikí,”17 ke aʻusia ʻa e fakamoʻui fakalaumālie ʻoku maʻu ʻi he sākalamēnití, pea ke maʻu moʻotautolu ʻa e talaʻofa fakafoʻou ʻo Hono Laumālié.18

Ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga taha ʻo e kau ki he sino ʻo Kalaisí, neongo ʻoku hangē ʻoku ʻikai ko ha tāpuaki ʻi he taimí ni, ko hono valokiʻi ko ia ʻo e angahalá mo e fehālākí. ʻOku tau hehema ngofua ke kumi ʻuhinga maʻa ʻetau ngaahi fehālākí, pea taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau faʻa ʻilo e meʻa ʻoku totonu ke tau fakaleleiʻí pe founga hono fakahoko iá. Ka ʻikai ʻa kinautolu ʻoku nau lava ʻo valokiʻi kitautolu “ʻi hono taimí, ʻi he lea māsila, ʻo ka ueʻi ke fai pehē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní,”19 te tau ala fakatoupīkoi ke liliu kae meʻa tēpuú ke muimui ki he ʻEikí. ʻOku fakafoʻituitui ʻa e fakatomalá, ka ʻoku ʻi he Siasí ʻa e fakafeohi ʻi he vaaʻihala faʻa fakatupu lotomamahi ko iá.20

ʻI heʻetau talanoa ko eni ki he Siasí ko e sino ʻo Kalaisí, kuo pau ke tau fakakaukau maʻu pē ki ha meʻa ʻe ua. ʻUluakí, ʻoku ʻikai ke tau feinga ke ului ki he Siasí ka kia Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí, ko ha ului ʻoku fai ʻe he Siasí.21 ʻOku fakahā patonu ʻe he Tohi ʻa Molomoná, “naʻe fakaului ʻa e [kakaí] ki he ʻEikí, pea nau [fakataha] ki he siasi ʻo Kalaisí.22 Uá, kuo pau ke tau manatuʻi, naʻe hoko ʻa e fāmilí ʻi he kamataʻangá, ko e Siasí, pea naʻa mo e ʻahó ni, ʻi hona takitaha faʻungá ʻoku fetokoniʻaki mo fepoupouaki mo fefakamālohiaʻaki ʻa e fāmilí mo e Siasí. He ʻikai ke na lava ʻo fetongi tuʻunga, pea ʻe ʻikai ʻaupito ke lava ʻe he Siasí ʻo tongia e tuʻunga ʻo e mātuʻá. Ko e taumuʻa ʻo e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi hono fakahoko ʻi he Siasí ke feʻunga ʻa e ngaahi fāmilí ke maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.

ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga lahi hono ua ʻoku ngāue ai ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakafou ʻi ha siasi, ʻa Hono Siasí, ʻa ia ko hono aʻusia ha ngaahi meʻa ʻoku fie maʻu vivili ka ʻoku ʻikai lava ʻo fakahoko ia ʻe he fakafoʻituituí pe ko ha kulupu tokosiʻi ange. Ko e fakatātā mahino ʻe taha ko hono tokangaekina ko ia ʻo e masivá. ʻOku moʻoni ʻoku tau tokangaʻi fakafoʻituitui mo fakafāmili e ngaahi fie maʻu fakatuʻasino ʻa e niʻihi kehé “ʻo fefoakiʻaki ʻa e meʻa fakatuʻasinó mo e meʻa fakalaumālié fakatouʻosi, ʻo fakatatau ki heʻenau ngaahi fie maʻu vivilí mo e fie maʻú23 Ka ʻi he Siasí, ʻoku toe tokolahi ange ʻa e niʻihi ʻoku malava ke tokoni ki he masivá mo e faingataʻaʻiá, ke feau e fie maʻu lalahi angé mo ʻamanaki ʻe hoko ʻo moʻoni ki ha tokolahi ʻa e fakaʻamu ke nau moʻui-fakafalala-pē-kiate-kinautolú.24 ʻIkai ko ia pē, ʻoku tokoni ʻa e Siasí, ʻa e Fineʻofá, ngaahi kōlomu ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ki he kakai tokolahi ʻi he ngaahi feituʻu kehekehe ʻoku uesia ʻe he ngaahi fakatamaki fakaenatulá, taú mo e fakatangá.

Ka ne ʻikai e ngaahi meʻa ʻoku mafeia ʻe Hono Siasí, ʻe ʻikai lava ʻo fakahoko ʻa e fekau ʻa e Fakamoʻuí ke fakaaʻu ʻa e ongoongoleleí ki he tapa kotoa pē ʻo e māmaní.25 ʻE ʻikai leva ke ʻi ai e ngaahi kī fakaeʻaposetoló, hono faʻungá, ko e ngaahi founga fakapaʻangá, mo e mateaki mo e feilaulau ʻa e kau faifekau ʻe lau kilu ne fie maʻu ke fakahoko ʻa e ngāué. Manatuʻi, “ko e Ongoongoleleí ni ʻo e Puleʻangá [kuo pau ke] malanga ʻaki ia ʻi he māmaní fulipē, ko ha fakamoʻoni ki he ngaahi puleʻangá kotoa pē, pea ʻe toki hoko mai ʻa e ngataʻangá.”26

ʻOku lava ʻe he Siasí ʻo langa mo fakalele ha ngaahi temipale, ʻa e fale ʻo e ʻEikí, ʻa ia ʻoku fakahoko ai ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava mahuʻingá. Naʻe pehē ʻe Siosefa Sāmita ko e taumuʻa ʻa e ʻOtuá ʻi hono fakatahatahaʻi Hono kakaí ʻi ha faʻahinga taʻu pē “ke langa ha fale ʻe lava ke Ne fakahā mai ai ki hono kakaí ʻa e ngaahi ouau ʻo Hono falé pea mo e ngaahi nāunau ʻo Hono puleʻangá pea akoʻi ki he kakaí e hala ki he fakamoʻuí; he ʻoku ʻi ai ha ngaahi ouau mo e tefitoʻi moʻoni tukupau ko e taimi ʻoku akoʻi mo fakahoko aí, kuo pau ke fai ia ʻi ha feituʻu pe fale ne langa ki he foʻi taumuʻa pē ko iá.”27

Kapau ʻoku tui ha taha ʻoku iku ʻa e hala kotoa pē ki hēvani pe ʻoku ʻikai ke ʻi ai ha ngaahi fie maʻu tukupau ia ki he fakamoʻuí, ʻe ʻikai leva ke ne fie maʻu ʻe ia ke malangaʻi ange e ongoongoleleí pe fie maʻu e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ke huhuʻi ʻa e kakai moʻuí pe kau pekiá. Ka ʻoku ʻikai ke tau talanoa pē ki he moʻui taʻe-faʻa-maté ka ki he moʻui taʻengatá foki, pea koeʻuhí ko ia, ʻoku mahuʻinga leva ʻa e ʻalunga mo e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí. Pea ʻoku fie maʻu ʻe he Fakamoʻuí ha siasi ke ʻatā ia ki he fānau kotoa ʻa e ʻOtuá—ʻo tatau pē ki he kakai moʻuí mo e kau pekiá.

Ko e ʻuhinga fakaʻosi ki hono toe fokotuʻu ʻe he ʻEikí Hono Siasí ʻa e ʻuhinga fisifisimuʻa taha te u lave ki aí—ko e Siasí ko e puleʻanga ia ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.

ʻI hono fokotuʻu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he 1830, naʻe folofola ʻa e ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Hiki hake homou lotó ʻo fiefia, he kuo foaki kiate kimoutolu ʻa e puleʻangá, pe ʻi hono ʻai ʻe tahá, ko e ngaahi kī ʻo e siasí.”28 ʻI he mafai ʻo e ngaahi kī ko ʻení, ʻoku paotoloaki ʻe he kau ʻōfisa ʻo e Siasí ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ʻa hono haohaoa ʻo e tokāteliné mo hono totonu ʻo ʻEne ngaahi ouau fakahaofí.29 ʻOku nau tokoni ke teuteuʻi ʻa kinautolu ʻoku nau fakaʻamu ke maʻu iá, fakamāuʻi e tuʻunga feʻunga mo moʻui taau ʻa kinautolu ʻoku nau koleá, pea fakahoko leva.

ʻOku malava ʻe he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ʻo ʻiloʻi ʻa e moʻoní mo e loí fakatouʻosi, pea ʻi hono mafaí ʻokú Ne folofola mai, “ʻOku pehē ʻe he ʻEikí.” Meʻapango pē ʻoku fehiʻa mai ha niʻihi ki he Siasí koeʻuhí ko ʻenau fie maʻu ke nau fakaʻuhingaʻi ʻenau moʻoni pē ʻanautolú, ka ko hono moʻoní ko ha tāpuaki maʻongoʻonga ia ke maʻu ai ha “[ʻilo] ki he ngaahi meʻá ʻo hangē ko honau anga [moʻoní], pea naʻa nau ʻi aí pea te nau hoko ki aí”30 kae ʻoua kuo finangalo ʻa e ʻEikí ke fakahā mai. ʻOku maluʻi mo pulusi ʻe he Siasí ʻa e ngaahi fakahā ʻa e ʻOtuá—ʻa e folofolá.

ʻI he taimi naʻe fakaʻuhingaʻi ai ʻe Taniela e misi ʻa e Tuʻi Pāpilone ko Nepukanesá, ʻo fakahā ki he tuʻí “ʻa ia ʻe hoko ʻi he ngaahi ʻaho ʻamuí,”31 naʻá ne fakahā “ʻe fokotuʻu ʻe he ʻOtua ʻo e langí ha puleʻanga, ʻa ia ʻe ʻikai ʻauha ʻo lauikuonga: pea ʻe ʻikai tuku ʻa e puleʻangá ki ha kakai kehe, ka te ne laiki mo fakaʻauha ʻa e ngaahi puleʻanga [kehé], pea ʻe tuʻu maʻu ia ʻo taʻengata.”32 Ko e Siasí ʻa e puleʻanga ko ia he ʻaho fakaʻosí naʻe kikiteʻí, pea naʻe ʻikai fokotuʻu ia ʻe he tangatá, ka ko e ʻOtua ʻo e langí pea ʻoku teka atu ia ko e maka “naʻe tā mei he moʻungá taʻe kau ai ha nima” ke ne ʻufiʻufi ʻa e māmaní.33

Ko hono taumuʻá ke fokotuʻu ʻa Saione ke teuteu atu ki he hāʻele mai mo e nofo tuʻi ʻa Sīsū Kalaisí. Kimuʻa ʻi he ʻaho ko iá, ʻe ʻikai ko ha faʻahinga puleʻanga fakapolitikale—ʻo hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí, “ʻOku ʻikai ʻo māmani hoku puleʻangá.”34 Ka ko ha maʻuʻanga ʻo Hono mafaí ʻi he māmaní, ko e fakahokoʻanga ʻo ʻEne ngaahi fuakava māʻoniʻoní, ko e tauhi ʻo Hono ngaahi tempalé, ke taukapoʻi mo talaki ʻEne moʻoní, ko e feituʻu tānakiʻanga maʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveté, pea mo ha “maluʻanga, mo ha … ungaʻanga mei he afaá, pea mei he houhaú ʻo ka lilingi kakato atu ia ki he māmaní hono kotoa.”35

ʻOku ou fakaʻosi ʻaki ʻa e tautapa mo e lotu ʻa e Palōfitá:

“Ui ki he ʻEikí, koeʻuhí ke ʻalu atu ʻa hono puleʻangá ʻi he funga ʻo e māmaní, koeʻuhí ke tali ia ʻe hono kakaí pea mateuteu ki he ngaahi ʻaho ʻe hoko maí, ʻa ia ʻe hāʻele hifo ai ʻa e Foha ʻo e Tangatá ʻi he langí, kuo kofu ia ʻaki ʻa e ngingila ʻo hono nāunaú, ke fetaulaki mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻa ia kuo fokotuʻu ʻi he māmaní.

“Ko ia, [ʻofa] ke ʻalu atu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, koeʻuhí ke hoko mai ʻa e puleʻanga ʻo e langí, koeʻuhí ke fakaongoongoleleiʻi ʻa hoʻo ʻafió, ʻe ʻOtua, ʻi he langí ʻo hangē ko ia ʻi he māmaní, koeʻuhí ke ikunaʻi ʻa ho ngaahi filí; he ʻoku ʻoʻou ʻa e lāngilangí, mo e mālohí mo e nāunaú, ʻo taʻengata pea taʻengata.”36

ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.