2010–2019
Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia
ʻEpeleli 2016


Manatu Maʻu Ai Pē Kiate Ia

ʻOku ou fakamoʻoni mo lotua te tau manatu maʻu ai pē kiate Ia—ʻi he taimi kotoa, meʻa kotoa, mo e feituʻu kotoa pē te tau ʻi ai.

Siʻi kāinga ʻofeina, ʻi heʻeku ngāue ʻi ʻĒsiá, ne faʻa fehuʻi mai ʻe he kakaí, “ʻEletā Kongo, ko e toko fiha nai ʻoku nofo ʻi he ʻĒlia ʻĒsia ʻo e Siasí?”

Ne u talaange, “Ko e vaeua ʻo e tokolahi ʻo e māmaní—ko e toko 3.6 piliona.”

Ne fehuʻi mai ʻe ha taha, “ʻOku faingataʻa nai ke manatuʻi honau hingoá kotoa?”

Ko e manatuʻí—mo e fakangaloʻí—ko e konga pē ia ʻo e moʻui fakaʻahó. Hangē ko ʻení, ne fiu kumi ʻe hoku uaifí ʻa ʻene telefoni toʻotoʻo foʻoú pea faifai peá ne pehē ke tā ki ai mei ha telefoni kehe. ʻI he fanongo hoku uaifí ki he tatangi ʻene telefoní, naʻá ne fakakaukau, “Ko hai nai ʻoku tā maí? Kuo teʻeki ke u ʻoange e fika ko iá ki ha taha!”

Ko e manatuʻí—mo e fakangaloʻí—ko e konga pē ia ʻo ʻetau fononga taʻengatá. ʻOku tokoni ʻa e taimí, tauʻatāina ke filí mo e manatú ke tau ako, tupulaki mo fakalakalaka ʻi he tuí.

ʻI he fakalea ʻo ha himi manakoa:

Tau hiva fakamālō kia Sīsū,

[Pea fakaʻapaʻapaʻi mo fakalangilangiʻi ai. …

Kāingalotu, mou maʻu pea fakamoʻoniʻi ia

Mou manatu kiate Ia].1

ʻOku tau fuakava ʻi heʻetau maʻu e sākalamēniti he uike takitaha, ke manatu maʻu ai pē kiate Ia. ʻOku tau maʻu ha ngaahi potufolofola ʻe meimei 400 tupu nai kau ki he foʻi lea ko e manatu, pea ko ha ngaahi founga ʻeni ʻe ono ʻe lava ke tau manatu maʻu ai pē kiate Ia.

ʻUluakí, ʻe lava ke tau manatu maʻu pē kiate Ia ʻi heʻetau loto falala ki Heʻene ngaahi fuakavá, talaʻofá mo e fakapapaú.

ʻOku manatuʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi fuakava taʻengatá—meia ʻĀtama ki he ʻaho ʻe “tali ai [ʻe he hako ʻo ʻĀtamá] ʻa e moʻoní, pea hanga hake kiate au, ʻe vakai hifo ʻa Saione, pea tetetete ʻa e ngaahi langí kotoa ʻi he fiefia.”2

ʻOku manatuʻi ʻe he ʻEikí ʻa ʻEne ngaahi talaʻofá, ʻo kau ai e talaʻofa ke tānaki fakataha ʻa ʻIsileli kuo fakamoveteveté ʻo fakafou he Tohi ʻa Molomoná: Ko Ha Fakamoʻoni ʻe Taha ʻo Sīsū Kalaisi pea mo e talaʻofa ki he kāingalotú mo e faifekau kotoa ʻokú ne manatuʻi e mahuʻinga ʻo e ngaahi laumālié.3

ʻOku manatuʻi pea fakapapauʻi ʻe he ʻEikí ʻa e fonuá mo e kakaí. ʻI he kuonga femoʻuekina mo puputuʻú ni,4 ʻoku “falala e niʻihi ki he ngaahi salioté, mo e niʻihi [ki] he fanga hōsí: ka te tau manatuʻi ʻa e huafa ʻo e [ʻEiki] ko hotau ʻOtuá,”5 ʻa ia ʻokú ne tataki ʻa e “kahaʻú ʻo hangē ko ia he kuohilí.”6 ʻI he “kuonga fakatuʻutāmakí,”7 ʻoku tau “manatu ʻoku ʻikai ko e ngāue ʻa e ʻOtuá ʻoku taʻofí, ka ko e ngāue ʻa e tangatá.”8

Uá, ʻe lava ke tau manatu maʻu ai pē kiate Ia ʻi heʻetau fakahaaʻi ʻi he loto houngaʻia ʻa Hono toʻukupú ʻi heʻetau moʻuí.

ʻOku faʻa faingofua ange ke ʻiloʻi e toʻukupu ʻo e ʻEikí ʻi heʻetau moʻuí ʻi he toki manatu ki he meʻa ne hokó. Hangē ko e fakalea ʻa e filōsefa Kalisitiane ko Sōleni Kiekātí: “ʻE mahino e meʻa ne hokó ʻi heʻetau manatu ki aí. Ka … kuo pau ke tau moʻui ke fehangahangai mo e meʻa ʻe hoko atú.”9

Ne toki fakafiefiaʻi ʻe taʻu 90 ʻo ʻeku fineʻeikí. Naʻá ne fakamoʻoni loto houngaʻia ki he ngaahi tāpuaki ʻo e ngaahi meʻa lalahi kuo hoko ʻi heʻene moʻuí. ʻOku tokoni ʻa e hisitōlia fakafāmilí, tukufakaholo fakafāmilí, mo e ngaahi fehokotaki fakafāmilí ke tau manatu ki he kuohilí, pea ʻomi ha sīpinga mo e ʻamanaki lelei ki he kahaʻú. ʻOku fakamoʻoni e laine maʻu mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki fakapēteliaké ki he toʻukupu ʻo e ʻOtuá ʻi he ngaahi toʻu tangatá.

Kuó ke fakakaukau nai ʻokú ke hoko pē ko hoʻo tohi manatu ʻo e moʻuí—ʻo fakahaaʻi e meʻa mo e founga ʻokú ke fili ke manatuʻí?

Hangē ko ʻení,ʻi heʻeku kei siʻí, ne u fie vaʻinga pasiketipolo he akó. Ne u ako vaʻinga maʻu pē. Ne tuhu e faiakó he ʻaho ʻe taha ki heʻemau senitā ʻiloa fakavahefonua fute 6- ʻinisi 4 (mita ʻe 1.93) pea mo ʻemau foueti ʻiloa fute 6-ʻinisi 2 (mita ʻe 1. 88), peá ne pehē mai kiate au, “Te u lava ʻo fakakau koe he timí, kae mahalo he ʻikai te ke vaʻinga.” ʻOku ou manatuʻi ʻene angalelei ʻo poupou maí, “Ko e hā ʻoku ʻikai te ke feinga ai he timi soká? Te ke sai ai.” Ne fiefia hoku fāmilí ʻi heʻeku fuofua fakahuú.

ʻOku lava ke tau manatuʻi ʻa kinautolu ne nau ʻomi hatau faingamālié, pea toe ʻomi ha faingamālie tuʻo ua ʻi he faitotonu, angalelei, faʻa kātaki mo e poupou. Pea tau hoko ko ha taha ʻe manatuʻi ʻe he niʻihi kehé ʻi he taimi te nau fie maʻu tokoni aí. Ko e manatu ʻi he loto houngaʻia ki he tokoni ʻa e niʻihi kehé mo e takiekina ʻa e Laumālié ko ha founga ia ʻoku tau manatu ai kiate Iá. Ko ha founga ia ʻoku tau lau ai hotau ngaahi tāpuakí pea sio ki he meʻa kuo fai ʻe he ʻOtuá.10

Tolú, te tau lava ʻo manatu maʻu ai pē kiate Ia ʻi heʻetau falala ki he fakapapau mai ʻa e ʻEikí, “Ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, oku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.”11

ʻI he taimi ʻoku tau fakatomala kakato aí, ʻo kau ai ʻetau vetehia pea siʻaki ʻetau angahalá, ʻoku tau fehuʻi ai mo ʻĪnosi ʻi hono toʻo atu e loto halaiá, “ʻEiki, ʻoku fai fēfeeʻi ia?” pea fanongo ki he talí “Ko e meʻa ʻi hoʻo tui kia Kalaisí12 pea mo ʻEne fakaafe ke “fakamanatuʻi aú.”13

ʻI heʻetau fakatomalá pea pehē ʻe he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ʻoku tau tāú, ʻoku ʻikai fie maʻu ia ke hokohoko atu ʻetau toutou vetehia mei heʻetau ngaahi angahala ʻo e kuohilí. ʻOku ʻikai ʻuhinga e tāú ke tau haohaoa. ʻOku fakaafeʻi kitautolu ʻe he palani ʻo e fiefia ʻa e Tamai Hēvaní ke tau loto fakatōkilalo ʻo fiemālie ʻi heʻetau fonongaʻia e moʻuí ke hoko o haoahoa ʻia Kalaisi ha ʻaho,14 ʻo ʻikai hohaʻa, puputuʻu pe loto mamahi maʻu pē ʻi hotau ngaahi vaivai lolotongá. Manatuʻi, ʻokú Ne afioʻi e meʻa kotoa ʻoku ʻikai ke tau loto ke ʻilo ʻe ha tahá—ka ʻokú Ne kei ʻofaʻi pē kitautolu.

ʻOku faʻa siviʻi ʻetau falala ki he ʻaloʻofa, fakamaau totonu, mo e fakamaau ʻa Kalaisí, pea mo ʻEne fakaafe ke fakaʻatā ʻEne Fakaleleí ke fakamoʻui kitautolu ʻi heʻetau fakamolemoleʻi e niʻihi kehé mo kitautolú.

Ne ʻi ai ha finemui ʻi ha fonua kehe ne tohi kole ngāue ko ha faiongoongo, ka naʻe ʻikai angaʻofa e pule naʻá ne vahe e ngāué. Naʻá ne talaange, “ʻE fakapapauʻi ʻe heʻeku fakamoʻoni hingoá he ʻikai te ke hoko ko ha faiongoongo ka te ke keli sua (sewer).” Ko ia pē ʻa e fefine naʻe keli sua ʻi he haʻohaʻonga ʻo ha kau tangata tokolahi.

Hili ha ngaahi taʻu, naʻá ne hoko ko ha ʻōfisa pule. Ne haʻu ha tangata ʻi ha ʻaho ʻe taha ko e fie maʻu ʻene fakamoʻoni hingoá ki ha ngāue.

Naʻe fehuʻi ange ʻe he fefiné, “ʻOkú ke manatuʻi au?” Naʻe ʻikai ke ne manatuʻi.

Naʻe pehē ange ʻe he fefiné, “ʻOku ʻikai ke ke manatuʻi au, ka ʻoku ou manatuʻi koe. Ne hanga ʻe hoʻo fakamoʻoni hingoá ʻo fakamoʻoniʻi he ʻikai ke u hoko ko ha faiongoongo. Naʻe tupu mei hoʻo fakamoʻoni hingoá ʻa ʻeku hoko toko taha pē ko ha fefine keli sua ʻi he lotolotonga ʻo ha kau tangata tokolahi.”

Naʻá ne talamai, “ʻOku ou ongoʻi ʻoku totonu ke u fai lelei ange ki he tangata ko iá ʻi he meʻa naʻá ne fai kiate aú—ka ʻoku ʻikai ke u maʻu e mālohi ko iá.” Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku ʻikai ke tau maʻu e mālohi ko iá, ka ʻe lava ke maʻu ia ʻi hono manatuʻi e Fakalelei ʻa hotau Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí.

ʻE lava ke tau manatu maʻu ai pē kiate Ia ʻi he mole ʻa e falalá, siva e ʻamanakí, toutou loto mamahí, pea ʻi heʻetau fie maʻu e fakamaau totonú mo e ʻaloʻofá, ʻi heʻetau ʻita pea tangí, pea mo e taimi ʻoku tau fie ʻilo ai e meʻa ke pukepuke pe tukuangé. ʻOku ʻikai fakamamahi e moʻuí ʻo hangē ko ʻetau fakakaukaú. ʻE lava ke tokoni ʻEne angaʻofa taʻefakangatangatá ke tau ʻilo ʻa e halá, moʻoní mo e moʻuí.15

ʻI heʻetau manatu ki Heʻene folofolá mo e sīpingá, he ʻikai te tau fakaʻitaʻi ha taha pe ʻitangofua.

Ne ngāue fakamakēniki e tangataʻeiki hoku kaungāmeʻá. Ne hā ʻene ngāue faitotonú ʻo aʻu ki he taimi kuo fanofano lelei ai hono nimá. Ne talaange ʻe ha taha ʻi ha temipale ki he tangataʻeiki hoku kaungāmeʻá ʻoku totonu ke ne fanofano ke maʻa hono nimá pea toki haʻu ʻo ngāue ai. Ne ʻikai ke ne ʻita, ka naʻe kamata leva ke ne fufulu ʻenau ʻū peletí ʻi ha vai koa lahi ange kimuʻa pea toki ʻalu ki he temipalé. ʻOkú ne fakatātaaʻi ʻa kinautolu ʻoku “ʻalu hake ki he moʻunga ʻo [e ʻEikí]” pea “tuʻu ʻi hono potu māʻoniʻoní” ʻi he nima maʻa mo e loto māʻoniʻoni.16

Kapau ʻoku tau ongoʻi taʻeʻofa, ʻita fuoloa, fakafisifisi pe ʻi ai ha ʻuhinga ke tau kole fakamolemole ai, ko e taimi ʻeni ke fai ai iá.

Faá, ʻokú Ne fakaafeʻi kitautolu ke tau manatu ʻokú Ne talitali lelei maʻu pē kitautolu ki ʻapi.

ʻOku tau ako ʻaki hono fai ha fehuʻi mo ha fekumi. ʻOua muʻa naʻa tuku e fekumí kae ʻoua kuo mou aʻu—ʻi he fakalea ʻa T. S. ʻEliotí—“[naʻá ke] aʻusia iá ko hoʻo holi ke ʻilo mo tokangá.”17 ʻI hoʻo lau e Tohi ʻa Molomoná, fakaava ho lotó ke hangē pē ko haʻo toki lau iá. Kātaki ʻo toe lotu fakamātoato o hangē ko e fuofua taimí.

Falala ki he manatu ko ia ki he kuohilí. Tuku ke ne fakalahi hoʻo tuí. ʻOku ʻikai ha meʻa he ʻikai lava ke fakamolemoleʻi ʻe he ʻOtuá.

ʻOku kole mai e kau palōfita e kuonga muʻá mo onopōní ke ʻoua ʻe tuku ke hanga ʻe he tōnounoú, fehalākí, pe vaivai fakaetangatá—ʻa e niʻihi kehé pe ʻa kitautolú—ʻo ʻai ke mole meiate kitautolu e ngaahi moʻoni, fuakava, mo e mālohi huhuʻi ʻo ʻEne ongoongolelei kuo fakafoki maí.18 ʻOku mahuʻinga ʻeni ʻi ha siasi ʻoku tupulaki ʻi heʻetau kau ki aí, neongo e ʻikai ke tau haohaoá. Ne pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá, “Kuo teʻeki ke u fakahā atu kiate kimoutolu ʻoku ou haohaoa; ka ʻoku ʻikai hala e ngaahi fakahā kuó u akoʻi atú.”19

Nimá, te tau lava ʻo manatu maʻu pē kiate Ia ʻi he Sāpaté ʻi he sākalamēnití. ʻI he fakaʻosinga e ngāue ʻa e Fakamoʻuí ʻi he matelié pea ʻi he kamataʻanga ʻEne ngāue hili e toetuʻú—fakatouʻosi—naʻá Ne hanga ʻo toʻo ʻa e maá mo e uainé pea kole ke tau manatu ki Hono sinó mo e taʻataʻá,20 “he ʻi hoʻomou fai ia maʻu peé te mou manatu ai ki he houa ko ʻeni naʻá ku ʻiate kimoutolu aí.”21

ʻI he ouau ko ia ʻo e sākalamēnití, ʻoku tau fakamoʻoniʻi ki he ʻOtua ko e Tamaí ʻoku tau loto fiemālie ke toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Hono ʻAló pea manatu maʻu ai pē kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, ʻa ia kuó Ne tuku kiate kitautolú, ke ʻiate kitautolu maʻu ai pē Hono Laumālié.22

Hangē ko ia ʻoku akoʻi ʻe ʻAmulekí, ʻoku tau manatu kiate Ia ʻi heʻetau lotua ʻetau ngoué, fanga monumanú, pea mo hotau fāmilí, pea ʻi heʻetau manatuʻi ʻa e faingataʻaʻiá, telefuá, mahakí mo e faingataʻaʻiá.23

Fakaʻosí, ko hono onó, ʻoku fakaafeʻi kitautolu ʻe hotau Fakamoʻuí ke tau manatu maʻu ai pē kiate Ia ʻo hangē ko ʻEne manatu maʻu pē kiate kitautolú.

ʻI he Maama Foʻoú, ne fakaafeʻi ʻe hotau Fakamoʻui kuo toetuʻú ʻa e niʻihi ne ʻi aí ke omi tahataha pea ala ki Hono vakavaká pea ki he mataʻi faʻo ʻi Hono toʻukupú mo e toʻukupu kelekelé.24

ʻOku fakamatalaʻi ʻe he folofolá ʻa e toetuʻú ko hono “fakafoki e kupu kotoa mo e hokotanga huí ki … honau anga totonu mo haohaoá,” pea “naʻa mo ha tuʻoni louʻulu mei he ʻulú he ʻikai mole ia.”25 ʻI heʻene peheé, fakakaukau angé pe ko e hā ʻoku kei ʻasi ai ʻa e ngaahi matakafó ʻi he sino haohaoa mo toetuʻu hotau Fakamoʻuí.26

Kuo tutuki ha kau tangata ʻi ha ngaahi taimi he hisitōliá. Ko hotau Fakamoʻuí pē ko Sīsū Kalaisí ʻokú Ne kei ʻofa mo maʻu e fakaʻilonga ʻo ʻEne ʻofa haohaoá. Ko Ia pē ʻokú Ne fakahoko ʻa e kikite ʻo Hono hiki hake ʻi he kolosí ka Ne ʻoatu kotoa kitautolu kiate Ia.27

ʻOku folofola hotau Fakamoʻuí:

“ʻIo, te nau faʻa fakangaloʻi, ka ʻe ʻikai te u fakangaloʻi koe.

“Vakai, kuó u tohi tongi koe ʻi hoku ongo ʻaofinimá.”28

ʻOkú Ne fakamoʻoni: “Ko au ia ʻa ia naʻe hiki haké. Ko Sīsū au ʻa ia naʻe kalusefaí. Ko au ko e ʻAlo ʻo e ʻOtuá.”29

ʻOku ou fakamoʻoni ʻi he loto fakatōkilalo mo lotua te tau manatu maʻu ai pē kiate Ia—ʻi he taimi kotoa, meʻa kotoa, mo e feituʻu kotoa pē te tau ʻi ai.30 ʻI he huafa toputapu mo māʻoniʻoni ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.