2010–2019
Tauhi Maʻu Ai pē ha Fakamolemole ʻo Hoʻomou Ngaahi Angahalá
ʻEpeleli 2016


Tauhi Maʻu Ai pē ha Fakamolemole ʻo Hoʻomou Ngaahi Angahalá

Te tau lava ke tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá, ʻo fakafou ʻi he ivi fakamaʻa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau takaua maʻu peé.

Kuo hoko maʻu pē ʻa e kupuʻi lea maʻongoʻonga ne ngāue ʻaki ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻi heʻene akonaki fekauʻaki mo e Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí, ko ha kaveinga ʻo ʻeku akó mo e fakalaulaulotó ʻi ha ngaahi taʻu lahi.

Ne fakamatalaʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ʻi heʻene malanga fakalaumālie fakaʻosi ki he kakai naʻá ne tokoniʻi mo ʻofaʻí, ʻa e mahuʻinga ʻo hono ʻiloʻi e nāunau ʻo e ʻOtuá mo ʻahiʻahiʻi ʻEne ʻofá, maʻu ha fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá, mo manatua maʻu pē e mafimafi ʻo e ʻOtuá, pea lotu he ʻaho kotoa pē mo tuʻu maʻu ʻi he tuí.1 Naʻá ne talaʻofa ange ʻi hono fakahoko ʻo e ngaahi meʻá ni, “te mou fiefia maʻu pē, pea fonu ‘i he ‘ofa ‘a e ‘Otuá, ʻo tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo hoʻomou ngaahi angahalá.2

ʻE nofotaha ʻeku pōpoakí ʻi he tefitoʻi moʻoni ko hono tauhi maʻu, maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá. ʻE lava ʻe he foʻi moʻoni ʻoku fakamatalaʻi ʻe he kupuʻi lea ko ʻení ʻo fakamālohia ʻetau tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalasí mo toe fakaloloto ange hotau tūʻunga fakaeākongá. ʻOku ou lotua ke ueʻi fakalaumālie mo fakamaama kitautolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau fakakaukau fakataha ki he ngaahi moʻoni fakalaumālie mahuʻingá.

Fanauʻi Foʻou Fakalaumālié

ʻOku fanauʻi fakatuʻasino kitautolu ki he moʻui fakamatelié pea ʻoku tau maʻu ha faingamālie ke fanauʻi foʻou fakalaumālie kitautolu.3 ʻOku naʻinaʻi mai e kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló ke tau “[ʻā hake] ki he ʻOtuá,”4 pea “fanauʻi foʻou,”5 pea hoko “ko [ha kau] fakatupu foʻou … ʻia Kalaisi”6 ʻaki hano maʻu ʻi heʻetau moʻuí e ngaahi tāpuaki ne makatuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻE lava ke tokoniʻi kitautolu ʻe he “ngaahi ngāue māʻoniʻoni, [mo e] ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní”7 ke tau ikunaʻi e ngaahi fakahehema siokita ʻa e tangata fakaekakanó kae hoko ʻo taʻesiokita, angaʻofa, mo angamāʻoniʻoni ange. ʻOku naʻinaʻi mai ke tau moʻui taau ka tau lava ʻo “tuʻu taʻe-ha-mele ʻi he ʻao [ʻo e ʻEikí] ʻi he ʻaho fakaʻosí.”8

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní mo e Ngaahi Ouau ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí

Naʻe fakamatalaʻi mahino ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fatongia mahuʻinga ʻo e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí: “Ko e fanauʻi foʻoú ʻoku hoko mai ia ʻi he Laumālie ʻo e ʻOtuá ʻo fakafou ʻi he ngaahi ouaú.”9 ʻOku fakatou fakamamafaʻi ʻe he fakamatala mahino ko ʻení e fatongia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní mo e ngaahi ouau toputapú ʻi he fanauʻi foʻou fakalaumālié.

Ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko e mēmipa hono tolu ia ʻo e Toluʻi ʻOtuá. Ko ha Laumālie ia ʻokú ne fakamoʻoniʻi e moʻoni kotoa pē. ʻOku fakamatalaʻi ʻe he folofolá e Laumālie Māʻoniʻoní ko e Fakafiemālié,10 ko ha faiako,11 mo ha tokotaha maʻu fakahā.12 ʻIkai ngata aí, ka ko e Laumālie Māʻoniʻoní ko ha tokotaha fakamāʻoniʻoniʻi13 ʻokú ne fakamaʻa mo tutu ke ʻauha e kinohaʻa mo e kovi ʻi he laumālie hangē ko ia ʻoku fai ʻe he afí.

ʻOku fuʻu mahuʻinga e ngaahi ouau māʻoniʻoní ʻi he ongoongolelei ʻa e Fakamoʻuí pea pehē ki he founga haʻu kiate Iá mo fekumi ki ha fanauʻi foʻou fakalaumālié. Ko ha ngaahi ngāue toputapu e ngaahi ouaú ʻoku ʻi ai hano taumuʻa fakalaumālie, mahuʻinga taʻengata, pea ʻoku fekauʻaki ia mo e ngaahi fono mo e ngaahi tuʻutuʻuni ʻa e ʻOtuá.14 Kuo pau ke fakamafaiʻi ʻe he tokotaha ʻokú ne maʻu e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku fie maʻú, ʻa e ngaahi ouau fakahaofi kotoa pē kae pehē ki he ouau ʻo e sākalamēnití.

ʻOku mahulu atu e ngaahi ouau fakamoʻui mo hakeakiʻi ʻoku fakahoko ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí ne fakafoki maí, ʻi ha faʻahinga kātoanga pe ngāue fakataipe kotoa pē. Ka ʻoku ʻi ai e ngaahi founga kuo fakamafaiʻi ke tafe mai ai e ngaahi tāpuaki mo e mālohi ʻo e langí ki heʻetau moʻui fakafoʻituituí.

“Pea ko e lakanga fakataulaʻeiki lahi ange ko ʻení ʻoku puleʻi ʻe ia ʻa e ongoongoleleí pea ʻokú ne maʻu ʻa e kī ʻo e ngaahi meʻa lilo ʻo e puleʻangá, ʻio ʻa e kī ʻo e ʻiloʻi ʻo e ʻOtuá.

“Ko ia, ʻoku fakahā ʻi hono ngaahi ouaú ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá.

“Pea ʻi he ʻikai ke ʻi ai hono ngaahi ouaú, mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻoku ʻikai ke fakahā ʻa e mālohi ʻo e anga faka-ʻOtuá ki he tangatá ʻi he kakanó.”15

ʻOku mahuʻinga e ngaahi ouau ne maʻu mo tauhi he angatonú ki hono maʻu e mālohi faka-ʻOtuá mo e ngaahi tāpuaki kotoa pē ʻoku maʻu mei he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí.

Maʻu mo Tauhi ha Fakamolemole ʻo e Ngaahi Angahalá ʻo Fakafou ʻi he Ngaahi Ouaú

Ke mahino lahi ange e founga te tau maʻu mo tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá, ʻoku fie maʻu ke tomuʻa mahino kiate kitautolu e fehokotaki ʻa e ngaahi ouau toputapu ʻe tolú ke maʻu ai e ngaahi mālohi ʻo e langí: papitaiso ʻi he fakaukú, hilifaki ʻo e nimá ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e sākalamēnití.

Ko e papitaiso ʻi he fakauku ke maʻu e fakamolemole ʻo e ngaahi angahalá “ko e ouau kamata ia ʻo e ongoongolelei”16 ʻo Sīsū Kalaisí pea kuo pau ke muʻomuʻa e tui ki he Fakamoʻuí pea ʻi he fakatomala fakamātoato. Ko e ouaú ni “ko ha fakaʻilonga ia mo ha fekau kuo fokotuʻu ʻe he ʻOtuá maʻa [ʻEne fānaú] ke hū ai ki Hono puleʻangá.”17 ʻOku fakahoko e papitaisó ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. ʻI he haʻu ki he Fakamoʻuí mo fanauʻi foʻou fakalaumālié, ʻoku fakahoko ʻe he papitaisó ʻa e ʻuluaki fakamaʻa ʻoku fie maʻu ʻe hotau laumālié mei he angahalá.

ʻOku kau ʻi he fuakava ʻo e papitaisó ha ngaahi tukupā mahuʻinga ʻe tolu: (1) ko e loto ke toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Sīsū Kalaisí, (2) ke manatu maʻu pē kiate Ia, pea (3) mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. Ko e tāpuaki ʻoku talaʻofa mai ki hono tauhi e fuakava ko ʻení ko e “[ʻiate kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié.”18 Ko ia ai, ko e papitaisó ʻa e teuteu mahuʻinga ki hono maʻu e faingamālie kuo fakamafaiʻi mai ai e takaua ʻo e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá.

“Kuo pau ke muimui mai he papitaiso [ʻaki] e vaí … ʻa e papitaiso ʻi he Laumālié kae toki kakato.”19 Ne akoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa Nikotimasi, “Kapau ʻe ʻikai fanauʻi ʻa e tangatá ʻi he vaí pea mo e Laumālie, ʻe ʻikai ʻaupito faʻa hū ia ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”20

ʻOku fakamamafaʻi ʻe ha fakamatala ʻe tolu ʻa e Palōfita ko Siosefa Sāmitá e fehokotaki mahuʻinga ʻi he ngaahi ouau ʻo e papitaiso ʻi he fakauku ki hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá pea mo e hilifaki ʻo e nimá ki he meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.

Fakamatala 1: “Ko e papitaisó ko ha ouau māʻoniʻoni ia ʻo e teuteu ke maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní; ko e fetuʻutakiʻanga pea mo e kī ia ʻe ngāue mai ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.”21

Fakamatala 2: “ʻE sai ange ke ke papitaiso ha tangai ʻoneʻone ko ha tangata, kapau ʻoku ʻikai fai ia ke maʻu e fakamolemole ʻo e angahalá pea mo maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko e papitaiso ʻaki ʻa e vaí ko ha konga pē ia ʻo e papitaisó, pea ʻoku ʻikai hano ʻaonga ʻo kapau he ʻikai fakahoko ʻa e konga ʻe tahá—ʻa ia, ko e papitaiso ʻi he Laumālie Māʻoniʻoní.”22

Fakamatala 3: “ʻOku ʻikai hano ʻaonga ʻo e papitaiso ʻaki ʻa e vaí, kae ʻikai fakahoko ʻa e papitaiso ʻaki ʻa e afi mo e Laumālie Māʻoniʻoni. ʻOkú na mahuʻinga mo taʻemalava ke fakamavahevaheʻi.”23

ʻOku toutou fakamamafaʻi ʻe he folofolá e fehokotaki maʻu pē ʻa e tefitoʻi moʻoni ʻo e fakatomalá, mo e ngaahi ouau ʻo e papitaisó pea mo hono maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e tāpuaki nāunauʻia hono fakamolemoleʻi ʻo e angahalá.

Ne fakahā ʻe Nīfai, “He ko e matapā ʻoku totonu ke mou hū aí ko e fakatomalá mo e papitaiso ʻi he vaí; pea ʻoku toki hoko ha fakamolemoleʻi ʻo hoʻomou ngaahi angahala ʻi he afi mo e Laumālie Māʻoniʻoní.24

Ne toe fakahā tonu pē ʻe he Fakamoʻuí ʻo pehē, “Ko ʻeni ko e fekaú ʻeni: Fakatomala, ʻa kimoutolu ʻa e ngaahi ngataʻanga kotoa pē ʻo e māmaní, pea haʻu kiate au ʻo papitaiso ʻi hoku hingoá, koeʻuhi ke fakamāʻoniʻoniʻi ʻa kimoutolu ʻi he maʻu ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, koeʻuhi ke mou tuʻu taʻe-ha-mele ʻi hoku ʻaó ʻi he ʻaho fakaʻosí.”25

ʻOku fakahoko e ouau ʻo e hilifakinima ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí. ʻE lava ʻi he haʻu ki he Fakamoʻuí mo e fanauʻi foʻou fakalaumālié, ʻo maʻu e mālohi fakamaʻa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau moʻuí ke ne toutou fakamaʻa hotau laumālié mei he angahalá. ʻOku mahuʻinga e tāpuaki fakafiefia ko ʻení koeʻuhí “ʻoku ʻikai ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ʻe nofo mo e ʻOtuá.”26

ʻOku fakatou tāpuekina kitautolu ʻi heʻetau hoko ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí, ʻaki hono tomuʻa fakamaʻa kitautolu mei he angahalá ʻa ia ne fekauʻaki mo e papitaisó mo e malava ke toutou fakamaʻa mei he angahalá koeʻuhi ko e takaua mo e mālohi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní—ʻa ia ko e mēmipa hono tolu ʻo e Toluʻi ʻOtuá.

Fakakaukau ki he anga e fakafalala ʻa ha tokotaha ngoue ki he sīpinga taʻe feliliuaki ʻo e kelí mo e utú. Ko e mahino ko ia e fehokotaki ʻa e toó mo e ututaʻú ko ha maʻuʻanga tokoni pau ia ʻo ha taumuʻa te ne takiekina kotoa e ngaahi tuʻutuʻuni mo e ngāue ʻe fakahoko ʻe he tokotaha ngoué ʻi hono kotoa e ngaahi faʻahitaʻú. ʻOku tatau ia mo e fehokotaki tuʻumaʻu he ngaahi ouau ʻo e papitaiso ʻi he fakauku ke fakamolemoleʻi e angahalá mo e hilifakinima ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻa ia ʻoku totonu ke ne takiekina e tapa kotoa pē ʻo hotau tuʻunga fakaākongá ʻi he kotoa ʻo ʻetau moʻuí.

Ko e ouau hono tolu ʻoku mahuʻinga ki hono maʻu e mālohi faka-ʻOtuá ko e sākalamēnití. ʻOku fekauʻi ke tau ʻalu ki he fale ʻo e lotú ʻo ʻohake ai ʻetau ngaahi ouau toputapú ʻi he ʻaho tapu ʻo e ʻEikí, koeʻuhi ke tau maʻa ange ai mei he māmaní.27 Kātaki ʻo fakakaukau ki he fakataipe e sino mo e taʻataʻa ʻo e ʻEikí, ʻa e maá mo e vaí, kuo fakatou tāpuakiʻi mo fakamāʻoniʻoniʻí. “ʻE ʻOtua, ko e Tamai Taʻengatá, ʻoku mau kole ki hoʻo ʻafió ʻi he huafa ʻo ho ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ke tāpuakiʻi mo fakatapui ʻa e maá ni [pe vaí ni] ki he ngaahi laumālie ʻo kinautolu kotoa pē ʻe ʻilo [pe inu] aí.”28 Ko e fakamāʻoniʻoniʻí ko hono ʻai ke maʻa mo toputapu. ʻOku fakamāʻoniʻoniʻi e ongo fakataipe ʻo e sākalamēnití ʻi hono manatua e haohaoa ʻa Kalaisí, mo ʻetau fakafalala kakato ki Heʻene Fakaleleí, mo hotau fatongia ke tauhi ʻetau ngaahi ouaú mo e fuakavá ka tau lava ʻo “tuʻu taʻe-ha-mele ʻi [Hono] ʻaó ʻi he ʻaho fakaʻosí.”29

Ko e ouau ʻo e sākalamēnití ko ha fakaafe māʻoniʻoni ia ʻoku toutou fakahoko ke fakatomala fakamātoato mo fakafoʻou fakalaumālie ai. ʻOku ʻikai ke fakamolemoleʻi e angahalá ia ʻi hono maʻu pē ʻo e sākalamēnití. Ka ʻi heʻetau mateuteu moʻoni mo kau atu ki he ouau toputapú ni ʻaki ha loto mafesifesi mo ha Laumālie fakatomala, pea ko e talaʻofá leva te tau maʻu maʻu pē ʻa e Laumālie ʻo e ʻEikí. Pea ʻi he ivi fakamaʻa ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau takaua maʻu peé, te tau lava ai ke tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá.

ʻOku tāpuekina moʻoni maʻu pē kitautolu he uike takitaha ʻaki e faingamālie ke vakaiʻi ʻetau moʻuí ʻi he ouau ʻo e sākalamēnití, ke fakafoʻou ʻetau ngaahi fuakavá, mo maʻu e talaʻofa ko ʻeni ʻo e fuakavá.30

Toe Papitaiso

Taimi ʻe niʻihi ʻoku faʻa fakahaaʻi ʻe ha Kāingalotu ʻenau loto ke toe papitaiso kinautolu—ke nau maʻa mo taau ʻo hangē ko e ʻaho ne nau maʻu ai e ʻuluaki ouau fakahaofi ʻo e ongoongoleleí. Tuku ke u fakahā atu ʻoku ʻikai ke taumuʻa ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻangá ke tau aʻusia tuʻo taha pē heʻetau moʻuí ha faʻahinga ongo ʻo ha fakafoʻou fakalaumālie, fakaakeake, mo e toe fakafoki maí. ʻOku tokoni e ngaahi tāpuaki ʻo hono maʻu mo tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau angahalá ʻi he ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí ke mahino kiate kitautolu ko e papitaisó ko ha feituʻu ʻoku kamata mei ai hoʻo fononga fakamatelie fakalaumālié; pea ʻoku ʻikai ko ha feituʻu ia ʻoku totonu ke tau fakaʻamua ke toutou ʻahia.

ʻOku ʻikai ke mavahevahe mo taʻe fehokotaki e ngaahi ouau ʻo e papitaiso ʻi he fakaukú, hilifakinima ke maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea mo e sākalamēnití; ka, ko ha ngaahi ʻelemēniti ʻo ha sīpinga ʻoku fehokotaki mo fakatupulaki ke fakalakalakaʻi ʻi ha founga e maʻu ai e huhuʻí. ʻOku hikiʻi mo fakalahi ʻe he ouau takitaha ʻetau taumuʻa fakalaumālié, fakaʻamú, mo e ngāué. ʻOku ʻomi ʻe he palani ʻa e Tamaí, Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, pea mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí e ʻaloʻofa ʻoku tau fie maʻu ke vilitaki atu ai mo fakalakalaka mei he ʻotu lea ki he ʻotu lea mo e akonaki ki he akonaki ki hotau ikuʻanga taʻengatá.

Talaʻofá mo e Fakamoʻoní

Ko ha kakai kitautolu ʻoku ʻikai haohaoa ka ʻoku tau feinga ʻi he moʻui fakamatelié ke moʻui ʻo fakatatau mo e palani haohaoa ʻa e Tamai Hēvaní ki he fakalakalaka taʻengatá. ʻOku nāunauʻia, angaʻofa, mo lahi e ngaahi fie maʻu ki Heʻene palaní. ʻE ʻi ai e taimi te tau maʻu e loto vilitaki pea taimi ʻe niʻihi te tau matuʻaki ongoʻi taʻefeʻunga. Mahalo, te tau fifili pe te tau lava fakalaumālie ʻo fakahoko e fekau ke tuʻu taʻe-ha-mele ʻi Hono ʻaó he ʻaho fakaʻosí.

Ka ʻi he tokoni ʻa e ʻEikí ʻo fakafou ʻi he mālohi ʻo Hono Laumālié ke “akoʻi [kitautolu] ʻi he meʻa kotoa pē,”31 ʻe tāpuekina moʻoni kitautolu ke tau ʻiloʻi e ngaahi meʻa fakalaumālie te tau malavá. ʻOku fakaafeʻi mai ʻe he ngaahi ouaú ha taumuʻa fakalaumālie mo ha mālohi ki heʻetau moʻuí ʻi heʻetau feinga ke fanauʻi foʻoú pea hoko ko e tangata mo e fefine ʻa Kalaisi.32 ʻE lava ke fakamālohia hotau ngaahi vaivaí, pea ikunaʻi hotau ngaahi fakangatangatá.

Neongo he ʻikai ha taha ʻiate kitautolu ʻe haohaoa ʻi he moʻuí ni, ka te tau lava ʻo moʻui taau lahi ange mo taʻe-ha-mele ʻi hono “fakamaʻa [kitautolu] ʻaki ʻa e taʻataʻa ʻo e Lamí.”33 ʻI heʻetau fekumi ke tauhi maʻu ai pē ha fakamolemole ʻo ʻetau ngaahi angahalá, ʻoku ou palōmesi mo fakamoʻoni atu ʻe tāpuekina kitautolu ʻaki ha tupulaki ʻo e tui ki he Fakamoʻuí mo hano fakapapauʻi fakalaumālie lahi ange, pea ko hono tumutumú, ke tuʻu taʻehalaia ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí ʻi he ʻaho fakaʻosí. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.