2010–2019
Ngaahi Filí
ʻEpeleli 2016


Ngaahi Filí

ʻOfa te tau fili maʻu pē totonú ʻoku faingataʻá, kae ʻikai ko e meʻa hala ʻoku faingofuá.

Kāinga, kimuʻa pea kamata ʻeku pōpoaki he ʻaho ní, ʻoku ou fie fakahā ha temipale foʻou ʻe fā ʻa ia, ʻe langa ʻi he ngaahi māhina mo e taʻu ka hokó, ʻi he ngaahi feituʻu ko ʻení: Kuito, ʻEkuetoa; Halale, Simipāpuē; Pēlemi, Palāsila; pea mo ha temipale hono ua ʻi Lima, Pēlū.

Ko e taimi ne u hoko ai ko e mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he 1963, naʻe 12 pē temipale ʻo e Siasí ne lolotonga fakaʻaongaʻí. ʻI he fakatapui ko ia ʻo e Temipale Polovo Siti Senitaá he uike ʻe ua kuo hilí, kuo aʻu ʻeni ki ha temipale ʻe 150 ʻoku ngāueʻaki ʻi he funga ʻo e māmaní. Hono ʻikai ke tau fakamālō ʻi he ngaahi tāpuaki ʻoku tau maʻu ʻi he ngaahi fale toputapú ni.

Ka, ʻe kāinga, ʻoku ou fie fakahaaʻi ʻeku houngaʻia ʻi he faingamālie ke vahevahe ai ha fanga kiʻi fakakaukau mo kimoutolu he pongipongí ni.

Ne u fakakaukau kimuí ni ki he ngaahi fili ʻoku tau faí. Kuo taku ʻoku vilo e matapā ʻo e hisitōliá ʻi ha fanga kiʻi hinisi iiki, pea ʻoku pehē pē mo e moʻui ʻa e kakaí. ʻOku hanga ʻe he ngaahi fili ʻoku tau faí ʻo fakapapauʻi mai hotau ikuʻangá.

Ko e taimi ne tau mavahe ai mei he maama fakalaumālié ʻo hū mai ki he moʻui fakamatelié, naʻa tau omi mo e meʻaʻofa ʻo e tauʻatāina ke filí. Ko ʻetau taumuʻá ke maʻu ʻa e nāunau fakasilesitialé, pea ko e konga lahi ʻo e ngaahi fili ʻoku tau faí, te nau fakapapauʻi ai pe te tau aʻusia pe ʻikai, ʻetau taumuʻá.

ʻOku maheni hamou tokolahi mo e talanoa kia ʻAlisí ʻi he talanoa ʻiloa ʻa Lewis Carroll ko e Alice’s Adventures in Wonderland. Te mou manatuʻi ne aʻu mai ki ha mangahala ʻoku ua e hala ke afe aí, pea naʻe afe ongo halá ni ki ha ongo tafaʻaki kehekehe. ʻI heʻene kei fakakaukauʻi e hala ʻe afe aí, kuo fakafetaulaki atu ha pusi, pea ʻeke ange ʻe ʻĀlisi ki ai, “Ko e fē hala te u muimui aí?”

Ne tali ange ʻe he pusí, “ʻE makatuʻunga pē ia he feituʻu ʻokú ke fie ʻalu ki aí. Kapau ʻoku ʻikai ke ke ʻilo ʻa e feituʻu ʻokú ke fie ʻalu ki aí, ta ʻoku ʻikai mahuʻinga pe ko e fē hala ia te ke ʻalu aí.”1

ʻOku ʻikai ke tau tatau mo ʻĀlisi, he ʻoku tau ʻiloʻi e feituʻu ʻoku tau fie ō ki aí, pea ʻoku mahuʻinga ʻa e hala ke tau fou aí, he ko e hala te tau fou ai ʻi he moʻui ní ʻoku fakatau ia ki hotau ikuʻanga ʻi he moʻui ka hokó.

ʻOfa te tau fili ke langaki ʻi loto ʻiate kitautolu ha tui maʻongoʻonga mo mālohi ke hoko ko hotau maluʻi lelei taha mei he ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa e filí—ha tui ʻoku moʻoni, ʻa e faʻahinga tui te ne pouaki mo fakamālohia ʻetau holi ke fili ʻa e totonú. Ka ʻikai e faʻahinga tui peheé, he ʻikai ke tau lava ha meʻa. Ka te tau lava ai ʻo fakahoko ʻetau ngaahi taumuʻá.

Neongo ʻoku fuʻu mahuʻinga ke tau fili fakapotopoto, ka ʻoku ʻi ai e taimi te tau fai ai ha ngaahi fili fakavalevale. ʻOku hanga ʻe he meʻaʻofa ʻo e fakatomala ne foaki ʻe hotau Fakamoʻuí ʻo ʻai ke tau lava ʻo fakatonutonu ʻetau moʻuí, ka tau lava ʻo foki ki he hala ʻoku fakatau ki he nāunau fakasilesitiale ʻoku tau kumiá.

ʻOfa te tau pukepuke ʻa e lototoʻa ke fakafepakiʻi e loto ʻo e tokolahí. ʻOfa te tau fili maʻu pē totonú ʻoku faingataʻá, kae ʻikai ko e meʻa hala ʻoku faingofuá.

ʻI heʻetau fakalaulauloto ki he ngaahi fili ʻoku tau fai fakaʻaho ʻi heʻetau moʻuí—tatau ai pē pe ko e fili ko ʻení pe ko e fili ko ʻeé—kapau te tau fili ʻa Kalaisi, ta kuo tonu ʻetau filí.

Ko e fakaʻānaua ia hoku lotó ʻi he loto fakatōkilalo moʻoni ke pehē maʻu pē, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Toʻo mei he Lewis Carroll, Alice’s Adventures in Wonderland (1898), 89.