Kaaro

I taetae n te bong aei iaoia kaaro. Kaaro bon aan te babaire ni kakukurei ae tabu, ao I tangiria n tabeka bwaanau ni kaungaia naake a kekeiaki ni kanoa te wewete anne. Ni kamoamoa ao ni kaunga te nakoa ni karo ao kaaro bon tiaki te bwai ni kamaama ke ni kaotia bwa iai aika aki kakawaki. I kabotoa te bong aei iaon te raoiroi bwa mwaane a kona ni karaoi tibwangaia ni mwaane—bwa mwaanenumwa ao kaaro.

David Blankenhorn, te tia korokaraki n Fatherless America, e kunea bwa: “N te bong aei, ao e bwenauaaki kateia kaain Amerika ao ni kaoti namakin n nanououa iai n aron te tangira ao te kairiribai ibukin temanna ke te bwai n te tai ae ti teuana ibukin te nakoa ni karo. Tabeman aomata a bon aki uringnga. Tabeman a un iai. Tabeman, n ikotaki riki ma tabeman ataein te reirei aika a korei rongorongon te utu, aki butimwaia ke te riribai ae korakora. A mwaiti naba aika aki kukurei nako iai, ke ni kabaeaki nako iai. A mwaiti aomata aika a taku n aia iango bwa ti kona ni karaoia, ma a kakoaua ae aikoa kona ara aomata ni karaoia ke n iai aia kantaninga.”¹

N te Ekaretia, ti kakoauaia kaaro. Ti kakoaua “te kantaninga ae tamaroa iroun te mwaane ae e karimoa moa ana utu.”² Ti kakoaua bwa “ibukin te babaire are e roko mai ieta, a riai kaaro n tararuaia aia utu n te tangira ao n te raoiroi ao n tabeakina karekean kainnanon maiuia ao kamanoakiia aia utu.”³ Ti kakoaua n aia mwakuri n utu aika a onoti, “a kabaeaki kaaro ao tiina bwa a na ibuobuoki i bon imarenaia n ae kanga raao aika ti tebo aroia.”⁴ Ti kakoaua bwa a riai kaaro n onoti ao n aki kona n oneakimwiia.

Tabeman a noora te kakabwaia n te nakoa ni karo n taekana ae bwainaki, ae te bwai ae tuangiia mwaane bwa bon tabeia natiia, ni kaumakiia bwa a na bwaina te raoiroi ao n iangoi kainnanoia tabeman, ni bita aron te taratara n te katei are tii tiina ae tabeia ataei ma n te iango are bon tabeia kaaro aia ataei. … Ni kauarerekeana, e kakawaki irouia mwaane bwa a na riki bwa kaaro. E kakawaki irouia ataei bwa a na iai aia karo. E kakawaki n te bootaki bwa a na karekeaki kaaro.”⁵ Ngkai iango aikai a boni koaua ao ni kakawaki, ti ataia bwa te nakoa ni karo e kakawaki riki nakon te iango ae taabangaki ke karekean te rikirake. Taben te karo e roko mai ieta ni moanaki mairoun te Tama are i Karawa ao, n te aonaaba ae mamate aei, ma te Karo ae Atam.

Te kabwarabwara ae eti, n te nakoa ni karo mai ieta bon Tamara are i Karawa. Kateina ma anuana e raonaki ma te raoiroi ae korakora ao te tangira ae kororaoi. Ana mwakuri ao mimitongina bon rikirakeia, kukureia, ao ibukin maiuia natina n aki toki.⁶ Kaaro n te aonaaba ae aki kororaoi aei a kona n akea te bwai ae a na bubuti iai ni kabotauaki ma te Uea i Karawa, ma n aia kabanea n tamaroa, a kekeiaki ni Katotongnga, ao a bon karaoi Ana mwakuri.

Ibukiia mwaane, te nakoa n karo e kaoti mamaarara ao kainnanora aika ti na katamaroai. Te nakoa ni karo e tangira te anganano, ma bon buokan te kukurei ae akea kabotauana, te kimwareirei naba. Teuana riki, te banna ni katooto ae kakawaki bon Tamara are i Karawa, are e rangin n tangiriira, Natina aika tamnei, are E anganiira natina ae te Rikitemanna ibukin kamaiuara ao karietataakira.⁷ E taku Iesu, “Akea te tangira iroun te aomata, ae korakora riki nakon ae te anga maiuna i bukiia raona.”⁸ A kaota te tangira anne kaaro ngkana a kabanea maiuia ni katoabong ni mwakuri ao ni boutokaia aia utu.

Tao ae moan te kakawaki riki n ana mwakuri te karo bon rairan nanoia natina nakon Tamaia are i Karawa. Ngkana man ana katooto n raonaki ma ana taeka e kona te karo ni kaota aron aia mwakuri aomata ngkana a karinerine nakon te Atua n te maiu n te bong teuana ma teuana, e na tia te karo anne n angania natina kiingin te rau n te maiu aei ao n te maiu ae e na roko.⁹ Te karo are e wareware ni booki aika a tabu nakoia ao ma natina e kamataata nakoia bwanaan te Uea.¹⁰

Ti kunea ni booki aika tabu kaokiokan kamatataakin iangoan tabeia kaaro bwa a na reireiniia natiia:

“Ngkana iai natiia kaaro i nanon Tion, ke inanon ana titeiki aika a tia ni baireaki, ngkana a aki reireiniia natiia bwa a na ataa reirein te rairannano, te onimaki iroun Kristo natin te Atua ae maiu, ibukin te bwabetito, ao ana bwaintituaraoi te Tamnei ae Raoiroi man te katoka bai, ngkana e koro waniua aia ririki, te bure e na mena iaon atuia kaaro. …

“Ao kaaro ana reireiniia naba natiia n tataro ao n nakonako ma te karineaki imatan te Uea.”¹¹

N te 1833, te Uea e a manga tuangiia kaain te Moan Beretitentii ibukin aki taun aia mwakuri ibukin tabeia n reireiniia aia ataei. E taku nakon temanna n ae onoti “E tuangiia te Uea ae a tuai n reireiniia aia ataei te ota ao te koaua, ni kaineti ma taian tua; ao temanna ae buakaka iai mwaakana iaoia, ao aio bukin rikin aorakiia.”¹²

A riai kaaro n reirei ana tua te Atua ao ni mwakuri riki nakon te roro teuana ma teuana. N aron are e taekinna te tia Areru:

“Ba e kateimatoa te taeka ni kakoaua i buakoia tibun Iakoba, Ao E katea te tua i buakoia Iteraera, Ake E tuangiia ara bakatibu, Ba e na kaoti baikai nakoia nati’a:

“Ba e aonga n atai baikai te roro ae na roko rimwi, Aika nati’a aika nang bungiaki; Aika a na tei rake ma ni manga tuangia nati’a:

“Ao a aonga ni kaki aia kantaninga iroun te Atua, Ma n aki manuoki ana makuri te Atua, ma e na tou mwin ana tua.”¹³

Ni koauana reiakinan te euangkerio bon te mwakuri ae tibwaaki imarenaia kaaro ao tiina, ma E kantaningaia te Uea bwa kaaro a na karaoia bwa te bwai ae moan te kakawaki. (Ao ti na uringnga bwa te marooro n iraorao, te kaai ni mwakuri ao n takakaro, ao te kakauongo bon bwaai aika kakawaki ibukin te reirei.) Te Uea e kantaningaia kaaro bwa a na ibuobuoki n reireiniia natiia, ao ataei a tangira ao ni kainnanoa te banna ni katooto.

I kakabwaiaki ngai ma au karo ae moan te tikiraoi. I uringa anne ngke I a ataeinimwaane tao 12, e riki tamau bwa temanna te tia kauaba ibukin rinean te tia kairiiri n te kawa ae uarereke. E aki karaoa te anainano ae bubura—te bwai ae I uringnga bwa Tamau e tuangai ma tariu bwa ti na tibwatibwai katotoon te beeba n anainano nakon te auti teuana ma teuana, ni kaumakiia aomata bwa a na rinerine ibukin Paul Christofferson. Iai ikawai aika I angania te beeba n anainano aika a taekinna bwa Paul bon te aomata ae tikiraoi ao ni kokoaua ao ana akea ara kaangaanga ngkana a rineia. I namakina te nano ni kamoamoa ae korakora ibukin tamau. E anganai te koaua ao te nano n iri ana katooto. E aki kororaoi—bon akea ae kororaoi—ma e etieti ao n tamaroa ao te katooto ae uaiakinaki ae kona natina te mwaane ni katotoongnga.

Te boaaki ao te kaetieti bon mwakoron te reirei. N aron ae taku Bauro, “Ba ane E tangiria Iehova ao E kamarakia n reireia.”¹⁴ Ma n aron te boaaki te karo e riai ni kamwakura te tararua ae onoti, bwa tokina e na bwanikiriniia ana utu, are e na aki kona ni butimwaeaki. N te kawai naba anne ngke e katauraoi kaetakiia, nanon te tama e riai n tangira ao ana tia kairi te Tamnei ae Raoiroi:

“Ti riai ni kaeta temanna n te tai ae riai, ngkana ti tuangaki iroun te Tamnei ae Raoiroi; ao ni kaota imwiina rikiraken te tangira ibukin te aomata are ti a tia ni kaetia, n te aro bwa ti na aki taraaki bwa a na kairiribai;

“Bwa e na ataia ae ara onimaki e korakora riki nakon ana kabaebae te mate.¹⁵

Te boaaki n te katei n tamnei tiaki ibukin te katuaa bwa ibukin buokan temanna ae tangiraki inanon kawaina ni karekea te tokanikai.

E a tia te Uea n taekinna bwa iai inaomataia ataei ibukin kawakinakiia ao tararuakiia irouia aia karo ni karokoa ae a kara.”¹⁶ Karekean te mwane ni boutoka te utu bon te tabe ae tabu. Karekeana ibukin teuana te utu, e ngae ngke e tangira te tai ae ko na kitana iai am utu, e boraoi ma te nakoa ni karo—bon te bwai ae nako mairoun te karo ae tamaroa. “Te mwakuri ao te utu bon taabe aika irekereke.”¹⁷ Aio, e aki kakoaua te mwaane ae e na kakea ana utu ibukin ana mwakuri ke, n iterana ae kakamaaku, temanna ae e na aki kabongana ao e tangiria ni kanakoa tabena nakoia tabeman. N ana taeka te Uea Beniamina:

“Kam na aki kariaia bwa a na baki natimi, ke n aki karabania; ao ko na aki naba kariaia bwa a na urui ana tua te Atua, ao n un man uneaki imarenaia, …

“Ma kam na reireiniia bwa a na nakonako ni kawain te koaua ma te iangoraoi; kam na reireiniia bwa a na itangitangiri imarenaia, ao a na ibuobuoki imarenaia.”¹⁸

Ti kinai kainnanoia mwaane aika aki kona ni kakaai kawai ao karekemwane aika tau ni kamaiuia aia utu. Akea te kamaama ibukiia aika a tia ni karaoa aia kabanea ni kona n aki koro nanon tabeia ao aia mwakuri kaaro. “Te mwauku, te mate, ke kaangaanga riki tabeua a karekea karaoakina irouia n tatabemaniia nako. A riai kaain te utu ake tabeman n anga te ibuobuoki ngkana e kainnanoaki.”¹⁹

Tangiran tinaia natina—ao ni kaota te tangira anne—bon uoua bwaai aika tamaroa ae kona ni karaoia te karo ibukiia natina. Aei e a manga kamatoa ao ni kakorakora te mare are bon aan maiuia aia utu ao kamanoakiia.

Tabeman mwaane bon kaaro aika aki iein, n tararua n te tai ae uarereke ke kaaro n tabetabe. A mwaiti aika a mwakuri korakora ni karaoa aia kabanea n tamaroa n tabeia ae moan te kaangaanga. Ti karineia naake a karaoa ae a kona n te tangira, te taotaonaki n nano, ao n anga ngaia ni kaitarai kainnanoia ao te utu. E riai n ataaki ae te Atua e onimakina Natina are te rikitemanna nakon te karo n tabetabe. Ni koauana tabeua kakabwaia a nakon Iotebwa ibukin te koaua are ngke e rikirake Iesu, E “rikirake n rabakau ma n ikawai, ma n akoaki iroun te Atua ma aomata.”²⁰

Ae kananokawaki riki, ni kaineti ma te mate, kitanakiia, ke te raure, tabeman ataei akea tamaia aika a maeka ma ngaia. Tabeman iai tamaia n rabwataia ma a buubua ke a babakaine ke aki ibuobuoki. Ti kaoia kaaro bwa a na karaoa ae raoiroi riki ao n riki n raoiroi. Ti kainnanoia taan kareke rongorongo ao taan kamataku bwa a na kinaia kaaro aika konabwai aika a tangiriia raoi buuia ao ni kairiia natiia ma te wanawana, irarikiia aomata aika a karaoi mwakuri ni kawai aika aki raoiroi ao aomata aika burababa ke n nanobaba aika a kataia ni kangare, ke “mwaane aika a karika te kaangaanga,” n aron ae aki toki n nooraki irouia kaaro.

Nakoia ataei aika iai aia kangaanga n aia utu, ti kangai, ngkoe i bon iroum e aki kakerikaaka arom ibukin anne. A kaotaki kakaewenako n taai aikanne bwa kaotan ana onimaki te Uea iroumi. E kona ni buokiko, rinanoia tabeman, ni karaoa te bwai ae ko kaitara ma ngaia. Ko kona n riki bwa te roro, tao te moan man am utu, ike te kukurei ao katei mai ieta are e a tia te Atua ni katabui ibukiia utu a koro bukiia ao e kakabwaiaiia te roro ake imwiim.

Nakoia ataeinimwaane, ataakin te tabe ae ko na karekea n taben te tia katauraoi ao te tia kawakinna, ti kangai katauraoi ngkai man karekean te wanawana n te reirei ao te baire ibukin te kataneiai ke te reirei are n te karinan n reirei ae rietata. Te reirei, tao n te iuniwetiri, reirei iaon te mwakuri, reirei ni kataneiai, ke burokuraem n aekan aikanne, bon kiingin karikirakean te rabakau ao te konabwai are ko na kainnanoia. Kabonganai taai n reitaki ma aomata n roro ni kabane, n ikotaki ma ataei, ao reirei bwa ko na kanga ni karekea te reitaki ae tamaroa ao ni uaana. E nanonaki raoi n anne bwa te taetae imarenaia uoman aomata ao n tabetai te bootaki ni karaoi bwaai, tiaki tii n te reitaki rinanon te tekiti. Maiuakina maium bwa ngkai te mwaane ngkoe ao ko na uota te itiaki nakon am mare ao nakoia am ataei.

Nakoia kain te roro ae rikirake, ti kangai, bwa e kanga am babaire iroun tamam iaon te raoiroi, raoiroi riki-kabanea n raoiroi (ao I katautaua bwa e na rietata ngkana ko rikirake ni kara ao ni wanawana), baireia bwa ko na karinea ma tinam rinanon maiuakinan oin maium. Uringa te kantaninga ae kainnanoia te karo n aron are e kabwarabwaraaki iroun Ioane, “Akea au kimwareirei ae mwaiti riki nakon aei, ae te ongo ba a nakonako natiu n te koaua.”²¹ Am raoiroi bon te karinerine ae moan te korakora ae e kona ni karekea te karo.

Nakoia tariu, kaaro n te Ekaretia aei, I kangai, I ataia ae ko kan riki bwa te karo ae kororaoi. I ataia ae I kantaninga anne. E ngae n anne, ni kaineti ma tianakira, ti a waaki nako ni uaa te toki ao ni karaoa ae tangiraki. Ti aki onimakin iango ni kakawakin kakukureian nanon temanna ao te mwaaka ni karaoa te bwai ae ti tangiria ni katein taai aikai ao n iangoa moa kukureia ao aroia tabeman. Ni koauana ibukin aki taura, Tamara are i Karawa e kakorakoraira ao ni kariki ara mwakuri aika bebete bwa a na uoti mwiia aika raraoi. I kaungaaki n te karaki are e kaoti inanon te New Era n te tai ae aki maan imwiin are I riki iai bwa te Mataniwi ni Kabuta. E a manga koreia te tia koro rongorongo iaon bwaai aikai:

“Ngke I kairake, ara utu ae uarereke a maeka n teuana te ru ni matu n te kauoua ni burooa. I matu iaon te kaintekateka n te ru ni katangaina. …

“Tamau, e mwakuri n te tabo ni biti, e kitana mweengana ni moantaai ni katoabong. Ni katoa moaningabong e na … bautai n taian rabuna ao n tei teutana te miniti. N na bae ni mena i nukan miiu ngke I kona n namakina tamau n tei irarikin te kaintekateka, n taraai. Ngke I karaurau n uti, I moanna n un ngke e mena ikekei. I kataia ni karaoia ae aongkoa I bon matu. … I moanna n ataia bwa ngke e tei irarikin au kainiwene e tataro ma nanona ni kabane, korakorana, ao ana iango—ibukiu.

“Ni katoa ingabong tamau e tataro ibukiu. E tataro bwa e na tamaroa au bong, bwa N na kawakinaki, bwa N na reirei ao n tauraoi ibukin te tai ae e na roko. Ao ngkai e aki kona ni mena ma ngai ni karokoa te tairiki, e tataro ibukiia taan reirei ao raoraou bwa N na mena ma ngaia n te bong anne. …

“N te moan tai, I aki ota raoi iai bwa tera ae karaoia tamau ni moaningabong aikanne ngke e tataro ibukiu. Ma ngke I a kara riki, I kona n namakina ana tangira ao nanona irou ao bwaai aika I karaoi. Bon teuana au ururing ae mamate nanou iai. E aki koro teuana te ririki imwiina, imwiin are I mareaki, a reke oin natiu, ao n nakon aia ru ngke a matu ao n tataro ibukiia bwa I ataa raoi ana namakin tamau ibukiu.”²²

Aramwa e kaota te koaua nakoia natina:

“Nooria, I taku nakoim, bwa bon [Kristo] are e na bon roko …; eng e na roko n taekina te rongorongo ni kamaiu ae kakukurei nakoia ana aomata.

“Ao ngkai, natiu ae te mwaane, aio bon te mwakuri are ko weteaki nako iai, bwa ko na taekina te rongorongo ae kakukurei aio nakoia te botanaomata aio, bwa ko na katauraoa aia iango; ke bwa … ana katauraoi aia iango natiia bwa a na ongo te taeka n te tai are e roko iai.”²³

Anne aia mwakuri kaaro n te bong aei. Au kantaninga bwa e kakabwaiaiia te Atua ao bwa a na kona ni karaoia, n aran Iesu Kristo, amen.