Eb’ li Yuwa’b’ej
Anajwan tin’aatinaq chirix li us naru neke’xb’aanu li winq sa’eb’ li teneb’ahom q’axal xnimaleb’ ru chiru li winq—b’eelomej ut yuwa’b’ej.
Anajwan tin’aatinak chirixeb’ li yuwa’b’ej. Eb’ li yuwa’b’ej jwal aajeleb’ ru sa’ li choxahil k’uub’anb’il na’leb’ re sahil ch’oolejil, ut nawaj xtaqsinkil xyaab’ inkux re xwaklisinkileb’ xch’ool chixjunileb’ li ani neke’xyal xq’e xtz’aqob’resinkil chi chaab’il b’oqom a’an. Roxloq’inkileb’ ut xwaklesinkileb’ xch’ool li yuwa’b’ejil ut eb’ li yuwa’b’ej moko xutaanal ta. Anajwan yal tin’aatinaq chirix li us naru neke’xb’aanu li winq sa’eb’ li teneb’ahom q’axal xnimaleb’ ru chiru li winq—b’eelomej ut yuwa’b’ej.
Laj David Blankenhorn, aj eechal re li tasal hu America chi maak’a’eb’ li yuwa’b’ej, naxye: “Anajwan, li kristiaan aj Estados Unidos jachinb’ileb’ ru sa’ li neke’xk’oxla chirix li yuwa’b’ejil. Junjunqeb’ ink’a’ najultiko’ reheb’. Junjunqeb’ chik ink’a’ neke’wulak chiru. Junjunqeb’, sa’ xyanqeb’ li tzolb’ileb’ chi us chirixeb’ li junkab’al, neke’xtz’eqtaana malaj xik’ neke’ril. Junjunqeb’ chik maak’a’ neke’xye chirix, a’b’an maak’a’ ajwi’ neke’xb’aanu. Naab’aleb’ li kristiaan neke’raj k’anjelak rik’in, a’b’an neke’xk’oxla naq ink’a’ chik naru malaj maa’ani taab’aanunq re.”1
Jo’ Iglees, naqoxloq’iheb’ li yuwa’b’ej. Naqoxloq’i “lix chaab’ilal li winq li naxk’e lix junkab’al sa’ xb’een chixjunil.”2 Naqapaab’ naq “chi taqlanbʼil xbʼaan li Dios, eb’ li yuwa’b’ej tento te’xjolomi lix junkab’al rik’in rahok ut tiikilal, ut tento sa’ xb’eeneb’ xk’eeb’al li k’a’ru na’ajman ru re li yu’am a’in, ut xk’eeb’al xkolb’aleb’ rix lix junkabʼal.”3. Naqapaab’ naq, sa’eb’ xkomon lix k’anjeleb’, “eb’ li na’b’ej ut yuwa’b’ej, jo’ rochb’eeneb’ rib’ chi junaqikeb’ xwankil, tento sa’ xb’eeneb’ xtenq’ankil rib’ chirib’ileb’ rib’.”4 Naqapaab’ naq moko yal wankeb’ ta, eb’ li yuwa’b’ej juneb’ b’an ajwi’ ru ut ink’a’ natawman reeqajeb’.
Junjunqeb’ neke’ril li us re li yuwa’b’ejil sa’ li ruchich’och’, jo’ k’a’ru naxmin ru li winq rik’ineb’ li ralal xk’ajol, li naxmineb’ ru chi wank jo’ chaab’il kristiaan ut chi k’oxlak chirixeb’ li rajomeb’ jalaneb’, xtz’aqob’resinkil ru “lix hoonal li na’b’ej rik’ineb’ li alalb’ej ut lix hoonaleb’ li yuwa’b’ej rik’ineb’ li alalb’ej. … Sa’ kosb’il ru aatin, lix yaalal choq’ reheb’ li winq a’an li yuwa’b’ejil. Lix yaalal choq’ reheb’ li alalb’ej a’an naq wankeb’ xyuwa’. Lix yaalal choq’ re li tenamit a’an xyo’ob’tesinkileb’ li yuwa’b’ej.”5 Yaal naq eb’ li na’leb’ a’in tz’aqal yaal ut aajel ru, naqanaw naq li yuwa’b’ejil moko ka’aj ta wi’ tz’iib’anb’il rix malaj lix k’a’uxleb’aal li winq. Lix k’anjel li yuwa’b’ej wan jun xchoxahil xe’ li natikla rik’in jun Yuwa’b’ej sa’ choxa ut, sa’ li ruchich’och’ a’in, rik’in laj Adan.
Li qaChoxahil Yuwa’ a’an li reetalil tz’aqal re ru re li choxahil yuwa’b’ejil. Lix k’a’uxl ut xchaab’ilal naxk’am chaq jun xnimal rusilal ut jun xrahom tz’aqal re ru. Lix k’anjel ut lix loq’alil a’an xk’iijik li sahil ch’oolejil ut lix yu’ameb’ chi junelik li ralal xk’ajol.6 Sa’ li t’anenaqil ruchich’och’ a’in eb’ li yuwa’b’ej ink’a’ naru neke’xye naq juntaq’eeteb’ rik’in li Nimajwal wan chi Tzuul, a’b’an neke’xyal xq’e xtaaqenkil, ut neke’k’anjelak sa’ lix k’anjel. Neke’oxloq’iman rik’in li neke’xb’aanu xjuneseb’ rib’.
Choq’ re li winq, li yuwa’b’ejil naxk’ut chiqu lix q’unal li qametz’ew ut li raajelil ru li usaak. Li yuwa’b’ejil naraj li mayej, a’b’an a’an jun xb’ehil li sahil ch’oolejil maak’a’ xjuntaq’eetankil, a’ ajwi’ li tz’aqal sahil ch’oolejil. Ninye wi’chik naq li qaChoxahil Yuwa’ a’an li eetalil choq’ qe, li jwal nokoxra, laa’o li ralal yo’ob’tesinb’ilo sa’ musiq’ej, naq kixk’e li Ralal Junaj Chirib’il re li qakolb’al ut li qataqenaqil loq’al.7 Li Jesus kixye, “Maa’ani q’axal narahok jo’ li naxq’axtesi lix yu’am sa’ xk’ab’a’eb’ li ramiiw.”8 Eb’ li yuwa’b’ej neke’xk’utb’esi li rahok a’an chiru xnumik li yu’am rajlal kutan, naq neke’k’anjelak re xk’eeb’al li k’a’ru aajel ru re lix junkab’aleb’.
Maare li k’a’ru jwal aajel ru sa’ lix k’anjel jun yuwa’b’ej a’an xq’ajsinkil li raameb’ li ralal xk’ajol rik’in lix Choxahil Yuwa’. Rik’in lix chaab’il eetalil, jo’ ajwi’ rik’in li raatin, jun yuwa’b’ej naru naxk’ut k’a’ru li tiikilal sa’ xpaab’ankil li Dios rajlal kutan, li yu’wa’b’ej a’an naxk’e reheb’ li ralal xk’ajol lix b’ehil li tuqtuukilal sa’ li yu’am a’in ut li junelik yu’am sa’ li ruchich’och’ chalel.9 Jun yuwa’b’ej li narileb’ ru li loq’laj hu rik’ineb’ lix kok’al naxk’ut chiruheb’ chanru li xyaab’ xkux li Qaawa’.10
Sa’eb’ li loq’laj hu naqataw chi k’iilasutinb’il li resilal li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ li na’b’ej yuwa’b’ej rik’in xk’amb’aleb’ xb’e li alalb’ej:
“Ut jo’kan wi’chik, a’ yaal jo’ naq eb’ li na’b’ej yuwa’b’ej wankeb’ ralal xk’ajol sa’ Sion, malaj sa’ junaq rehebʼ li roqechal li k’uub’anb’ileb’, li moko neke’xk’ut ta chiruheb’ li tzol’leb’ re jalb’a k’a’uxlej, xpaab’ankil li Kristo li Ralal li yo’yookil Dios, ut li kub’iha’ ut li maatan re li Santil Musiq’ej rik’in xk’eeb’al li uq’ej, naq waqxaqib’ chihab’ xyu’ameb’, chiwanq li maak sa’ xb’een xjolomeb’ li na’b’ej yuwa’b’ej. …
“Ut te’xk’ut ajwi’ chiruheb’ li ralal xk’ajol naq te’tijoq, ut naq te’b’eeq chi tiik chiru li Qaawa’.”11
Sa’ 1833, li Qaawa’ kixch’iila li Xb’eenil Awa’b’ejil xb’aan naq ke’xkanab’ xk’amb’aleb’ xb’e li ralaleb’. Re jun reheb’ A’an kixye, “Ink’a’ kak’ut li saqen ut li yaal chiruheb’ laa walal aak’ajol, jo’ chanruheb’ li taqlahom; ut li maa’us a’an toj wan xwankil sa’ aab’een, ut a’in xyaalalil laa ch’a’ajkilal.”12
Eb’ li yuwa’b’ej tento te’xk’ut li chaq’rab’ ut lix k’anjel li Dios reheb’ li junjunq chi tasal tenamit. Jo’ kixye laj salmiist:
“A’an kixk’ojob’ jun nawom rik’in laj Jakob, kixk’e jun chaq’rab’ re laj Israel ut kixye reheb’ li qana’ qayuwa’ naq te’xk’ut a’an reheb’ li ralal xk’ajoleb’,
“Re naq taanawmanq xb’aaneb’ li tasal tenamit toj chaalel, a’eb’ li maji’ yo’lajenaqeb’; ut eb’ li toj [chirix] a’an te’wakliiq te’xseraq’i reheb’ lix kok’al,
“Re naq kawaqeb’ xch’ool rik’in li Dios; ut ink’a’ chisachq sa’ xch’ooleb’ li xninqal ru xb’aanuhom li Dios ut te’xpaab’ chixjunil li xtaqlahom chi junelik.13
Relik chi yaal, xk’utb’al li evangelio a’an jun li k’anjel chi wotzb’il rik’ineb’ li yuwa’b’ej ut li na’b’ej, a’b’an li Qaawa’ ch’olch’o naxye naq naroyb’eni naq eb’ li yuwa’b’ej a’aneb’ tz’aqal li teneb’anb’ileb’ wi’ li k’anjel a’an. (Chijultiko’q qe naq li seraq’ik, li k’anjelak ut li b’atz’unk sa’ komonil, ut li ab’ink, a’aneb’ hoonal re k’utuk.) Li Qaawa’ naroyb’eni naq eb’ li yuwa’b’ej te’tenq’anq xk’amb’aleb’ xb’e li ralal xk’ajol, ut eb’ li kok’al neke’raj jun li eetalil.
Laa’in ajwi’ osob’tesinb’ilin rik’in jun yuwa’b’ej jwal chaab’il li reetalil. Najultiko’ we naq ch’ina’alin chaq, maare wan chaq we kab’laju chihab’, lin yuwa’ kitz’aqon chi yalok-u sa’ jun li ch’uut re xjolominkil li qach’ina na’aj. Ink’a’ kixb’aanu li yeechi’ink jwal nim—li nanaq sa’ inch’ool a’an naq lin yuwa’ kixtaqlaheb’ li was ut laa’in chi xik chire kab’lal chi jek’ink kok’ esil ut chixb’oqb’aleb’ li kristiaan re te’juch’uq chirix laj Paul Christofferson.Wankeb’ junjunq li kristiaan li kink’e wi’ li ch’ina esil ke’xye naq laj Paul a’an jun li chaab’il winq ut maak’a’ xb’alaq’, ut naq us li juch’uk chirix a’an. Li saaj waam kinujak rik’in sahil ch’oolejil chirix lin yuwa’, li kinxtenq’a xkanab’ankil wib’ sa’ ruq’ ut xtaaqenkil lix yokb’. A’an moko tz’aqal ta re ru—maa’ani tz’aqal re ru—a’b’an maak’a’ xb’alaq’, chaab’il ut jun eetalil li naraj xtaaqenkil li alalb’ej.
Li tz’uum ut li k’utuk a’an xkomon li tzolok. Jo’ kixk’ut laj Pablo, “Xb’aan naq li Qaawa’ li naxra, naxk’e chi tz’uum.”14 A’b’anan sa’ li tz’uum jun li yuwa’b’ej tento tixk’oxla chi us, xb’aan naq moko us ta naq wanq li majewank, li maajo’q’e k’ulub’ej. Sa’ li k’utuk k’eeb’il xb’aan li yuwa’b’ej, li rajom a’anaq li rahok ut laj k’amol xb’e a’anaq li Santil Musiq’ej:
“Rik’in ch’iilank sa’ xq’ehil rik’in kawilal, naq eek’asinb’ilat xb’aan li Santil Musiq’ej, ut rik’in xk’utb’al moqon xk’iijik li rahok choq’ re li ani ch’iilanb’il aab’aan, maare anchal tatxk’oxla jo’ aj xik’ ilol re;
“Re tixnaw naq lix xaqxookil aach’ool choq’ re a’an, q’axal kaw wi’chik chiru xb’ak’leb’ li kamk.”15
Sa’ li choxahil eetalil, li ch’iilank moko a’an ta li tojb’a maak, a’an b’an xtenq’ankil junaq li nakara chi b’eek sa’ li b’e re li ilok-ib’.
Li Qaawa’ naxye naq “chixjunileb’ li kok’al ak xk’ulub’eb’ rik’ineb’ lix na’ xyuwa’ li nak’anjelak reheb’ toj reetal naq te’wulaq chi tz’aqaleb’ xchihab’.”16. Xk’aak’alenkil junaq li junkab’al a’an jun li k’anjel re q’axtesink-ib’. Xk’eeb’al li tz’akemq re li junkab’al, wan ta naq xb’aanunkil a’an naraj li xik chi najt, moko naraj ta naxye naq ink’a’ taqab’aanu—a’an li xsahil li chaab’il yuwa’b’ejil. “Li k’anjel ut li junkab’al a’an li teneb’ahom li naxk’uli rib’.”17 Yaal, moko naraj ta naxye naq jun li winq tixkanab’ lix junkab’al xb’aan li trab’aaj, malaj taaxik toj sa’ xjunpak’alil, ink’a’ tixyal xq’e ut taasaho’q xch’ool xkanab’ankil li k’anjel a’an sa’ xb’eeneb’ jalan chik li kristiaan. Sa’ raatin li rey aj Benjamin:
“Ut moko teekanab’eb’ ta lee kok’al chi wank sa’ xtz’okajik, malaj chi t’ust’u; chi moko teekanab’eb’ chixq’etb’aleb’ lix chaq’rab’ li Dios, ut chixpleetinkil rib’ ut xwech’b’al rib’ chirib’ileb’ rib’. …
“Teetzoleb’ b’an re te’b’eeq sa’ xb’ehil li yaal ut li tiikil k’a’uxlej; teetzoleb’ re te’xra rib’ chirib’ileb’ rib’, ut re te’k’anjelaq li jun chiru li jun chik.”18
Naqanaw li aakank neke’xk’ul li winq ink’a’ neke’xtaw chanru te’xk’am li k’a’ru aajel ru sa’eb’ lix junkab’al. Ink’a’ raj te’xutaanaq li ani, sa’ junaq kutan, us ta neke’xyal xq’e, maare ink’a’ te’ruuq chixb’aanunkil chixjunil li teneb’anb’il sa’ xb’eeneb’ jo’ yuwa’b’ej. “Wan naq xmaak li yajel, li kamk, ut k’a’aq chik ru taak’ulmanq, taa’aje’q xsik’b’al xyaalal chanru taa’uxmanq a’in. Eb’ li ech’alalb’ej tento naq te’tenq’anq jo’q’e na’ajman.”19
Xraab’al li xna’eb’ li ralal xk’ajol—ut xk’utb’al li rahom a’an—a’an wiib’ reheb’ li jwal chaab’il na’leb’ li naru naxb’aanu junaq li yuwa’b’ej choq’ reheb’ li ralal xk’ajol. A’an naxk’ut xyaalal ut naxkawob’resi li sumlaak li wan choq’ lix xe’ li yu’am sa’ junakab’alil ut lix k’aa’kalenkil.
Junjunqeb’ li winq maak’a’ li rixaqil malaj xka’ yuwa’eb’ naq wankeb’. Naab’aleb’ re a’an neke’xyal xq’e ut neke’xk’e chixjunil li neke’ru chixb’aanunkil sa’ li ch’a’aj aj wanjik a’an. Naqoxloq’iheb’ li ani neke’xb’aanu chixjunil li neke’ru rik’in rahok, kuyuk, ut mayejak re xk’eeb’al li k’a’ru aajel ru sa’ junesal ut sa’ junkab’al. K’ehomaq reetal naq li Dios ajwi’ kixkanab’ li Ralal Junaj Chirib’il rik’in jun winq li maawa’ tz’aqal xyuwa’. Yaal ajwi’ naq xyijach li oxloq’ a’an re laj Jose xb’aan naq li Jesus “[xk’i] rik’in xna’leb’ ut rik’in xteram, sa’ chaab’ilal chiru li Dios ut chiruheb’ li winq.”20
Wan ajwi’ naq xb’aan li kamk, li tz’eqtaanaak, malaj li jachok-ib’, naab’aleb’ li kok’al maak’a’eb’ xyuwa’ chi wank rik’ineb’. Wankeb’ ajwi’ li wankeb’ lix yuwa’ rik’ineb’ sa’ tib’elej, a’b’an maak’a’eb’ chi ab’ink malaj chi tenq’ank. Naqak’e jun xb’oqb’aleb’ chixjunil li yuwa’b’ej re naq te’xb’aanu chi us lix k’anjeleb’ ut te’xchaab’ilob’resi rib’. Naqak’e xb’oqb’aleb’ li neke’numsin esil re naq chi kok’ aj xsa’ te’xk’utb’esiheb’ li yuwa’b’ej neke’xq’axtesi rib’ ut neke’xra tz’aqal li rixaqileb’ ut neke’xb’eresiheb’ li ralal xk’ajol rik’in seeb’al ch’oolej ut ink’a’ sa’ josq’il malaj “eb’ li winq ka’ajwi’ neke’sik’ok ch’a’ajkilal” jo’ chanru natawman rajlal.
Choq’ reheb’ li kok’al wankeb’ sa’ junaq li junkab’al b’ar wi’ wan li ch’a’ajkilal, naqaye, laa’ex moko sachsookex ta xb’aan a’an. Wan naq li cha’a’jkilal a’an reetalil naq li Qaawa’ naxnaw eeseeb’al. A’an naru chetenq’ankil, xjunes malaj ut rik’in jalaneb’ chik li kristiaan, chixnumsinkil li ch’a’ajkilal. Laa’ex naru nekexwulak jo’ li tasal tenamit, maare li xb’een sa’ lee junkab’al, b’ar wi’ li choxahil eetalil k’ojob’anb’il xb’aan li Dios taak’utunq li ruuchinihom ut taarosob’tesiheb’ chijxunil lee riyajil.
Choq’ reheb’ li saaj winq, rik’in xk’eeb’al reetal li teneb’ahom taawanq sa’ eeb’een jo’ aj k’ehonel ut aj k’aak’alenel, naqaye naq chekawresi eerib’ chalen anajwan rik’in xyalb’al eeq’e sa’ li tzolok ut chek’uub’aq lix komon lee tzolb’al. Li Tzolok, maare sa’ li nimla tzoleb’aal malaj junaq chik li tzoleb’aal, aajel ru re xk’iresinkil li seeb’al li taa’ajmanq ru. Oksihomaq lee hoonal re xnawb’aleb’ ru naab’al chik li kristiaan a’ yaal jarub’ chihab’ wan re, rik’ineb’ ajwi’ li kok’al, ut tzolomaq chanru xk’ojob’ankil li sumwank chi chaab’il. A’an naraj naq tento tex’aatinaq chi kristiaanil rik’ineb’ ut wan naq tento xb’aanunkil li kok’ k’anjel rik’ineb’, moko ka’aj ta wi’ xtz’aqob’resinkil li seeb’al re xtaqlankil li kok’ esil sa’ ulul ch’iich’. Cheyu’ami li yu’am re naq sa’ jun kutan chalel naq laa’exaq li winq, teek’am li saq ruhil ch’oolej re lee rixaqil ut lee ralal eek’ajol.
Choq’ reheb’ chixjunil li tasal tenamit chalel, naqaye, a’ yaal chanru nekerileb’ lee yuwa’, chaab’ileb’-chaab’ileb’ chi us-k’a’jo’ xchaab’ilaleb’ (ut ninye eere naq li rilb’aleb’ a’an taataqe’q naq yooqex chi ninqank), k’ehomaq eek’a’uxl chiroxloq’inkil a’an jo’wi’ lee na’ rik’in chanru nekeyua’mi lee yu’am. Chijultiko’q eere li royb’enihom jun li yuwa’b’ej jo’ kixye laj Jwan: “A’an a’in li xnimal xsahil lin ch’ool: naq nawab’i naq eb’ li walal ink’ajol yookeb’ chi b’eek sa’ li yaal.”21 Lee tiikilal a’an li oxloq’iik jwal nim naru naxk’ul junaq yuwa’b’ej.
Choq’ reheb’ li was wiitz’in, eb’ li yuwa’b’ej sa’ li Iglees a’in, ninye, naq ninnaw naq nekeraj raj naq tz’aqal eere eeru. Laa’in ajwi’ nawaj a’an. Chi jo’kan, us ta wan li qaramleb’, xikaqo chi ub’ej. Chiqakanab’ chiqak’atq li k’a’ru naqaj qajunes malaj li taqlank ut chiqak’oxla xb’een wa lix sahileb’ xch’ool ut lix chaab’il wanjikeb’ li qas qiitz’in. Yaal, us ta li qamajelal, li qaChoxahil Yuwa’ toxnimob’resi ut tixk’e chi uuchink li qakok’ b’aanuhom. Nawaklesiik inch’ool xb’aan jun li seraq’ sa’ li Liahona wiib’ oxib’ chihab’ chaq anajwan. Laj tz’iib’anel naxseraq’i a’in:
“Naq toj ka’ch’inin chaq, li qach’ina junkab’al kiwan sa’ jun li ch’ina ochoch, jun ajwi’ xwarib’aal sa’ xkab’ tasal. Laa’in nikinwar sa’ li chunleb’aal. …
“Lin yuwa’ nak’anjelak sa’ jun li yiib’al ch’iich’, eq’la naxik wulaj wulaj sa’ lix trab’aaj. Rajlal eq’la a’an … naxk’e li wisb’ chinb’een ut nakana aran chiru jun k’asal. Chi b’ayaq warenaqin nink’e reetal naq wan aran chiwilb’al. Naq nikin’aj chi timil, nikinxutaanak rilb’al aran, jo’kan ut ninpak’ lin wara. … Kink’e reetal, naq nakana aran chink’atq, natijok rik’in chixjunil li rilob’aal, lix wankilal, ut lix metz’ew—choq’ we.
“Rajlal eq’la lin yuwa’ natijok chiwix. Natijok re naq chaab’ilaq lin kutan, maak’a’ tink’ul, ut naq tintzol ut tinkawresi wib’ re li chalel. Ut xb’aan naq ink’a’ chik nikinril toj ewu natijok chirixeb’ laj k’utunel ut eb’ li wamiiw nikine’rochbeeni chiru li kutan. …
“Sa’ xtiklajik ink’a’ kintaw ru k’a’ru li naxb’aanu lin yuwa’ rajlal eq’la naq natijok chiwix. A’b’an naq kink’i, kinwulak xk’eeb’al reetal lix rahom choq’ we ut rik’in chixjunil li ninb’aanu. A’an jun reheb’ lin jultikahom jwal nawulak chiwu. Tojo’ re naq xnume’ k’iila chihab’, naq ak sumsuukin chik ut wankeb’ lin kok’al ut nikinxik sa’eb’ lix warib’aal chi tijok chirixeb’ naq warenaqeb’, kintaw ru li k’a’ru nareek’a lin yuwa’ choq’ we.”22
Laj alma kixjultika re li ralal:
“K’e reetal, ninye aawe, naq [li Kristo] a’an li taachalq… ;relik chi yaal, a’an taachalq re xch’olob’ankil li sahil esilal re li kolb’a-ib’ chiru lix tenamit.
“Ut anajwan, at walal, a’in li k’anjel katb’oqe’ wi’, xch’olob’ankil li sahil esilal a’in chiru li tenamit a’in, re xkawresinkil xk’a’uxleb’; malaj ut … re naq eb’ a’an te’xkawresi xk’a’uxleb’ li ralal xk’ajol re rab’inkil li aatin sa’ xq’ehil lix k’ulunik.”23
A’an lix k’anjeleb’ li yuwa’b’ej anajwan. Li Dios chi’osob’tesinq reheb’ ut chi’tenq’anq reheb’ xb’aanunkil. Sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.