2010–2019
Ngaahi Tamaí
ʻEpeleli 2016


Ngaahi Tamaí

Te u nofotaha he ʻahó ni ʻi he lelei ʻoku lava ke fakahoko ʻe he kakai tangatá ʻi he fatongia fakaetangata māʻolunga tahá—ko e husepāniti mo e tamai

ʻOku ou lea he ʻahó ni ʻi he ngaahi tamaí. ʻOku mahuʻinga e ngaahi tamaí ʻi he palani fakalangi ʻo e fiefiá, pea ʻoku ou fakalotolahiʻi atu ʻa kinautolu ʻoku feinga ke fakahoko lelei e fatongia ko iá. ʻOku ʻikai ke u fakamaaʻi pe tukuhifo ha taha ʻi hono fakahīkihikiʻi mo fakalotolahiʻi e tuʻunga fakaetamaí mo e ngaahi tamaí. ʻOku ou nofotaha pē au he ʻahó ni ʻi he lelei ʻoku lava ke fakahoko ʻe he kakai tangatá ʻi he fatongia fakaetangata māʻolunga tahá—ʻa ia ko e husepāniti mo e tamaí.

Ne pehē ʻe Tēvita Pelekenihooni, ko e tangata naʻá ne faʻu e tohi Fatherless America, “ʻI he sosaieti ʻAmeliká he ʻahó ni ʻoku fuʻu tō kehekehe mo ʻikai ke mahino ʻenau fakakaukau ki he tuʻunga fakaetamaí. ʻOku matuʻaki fakangaloki ia ʻe ha kakai ʻe niʻihi. ʻOku fakatupu ʻita ia ki ha niʻihi. ʻOku ʻi ai ha niʻihi kehe, kau ai ha ngaahi fāmili poto, ʻoku nau liʻaki pe fehiʻa ai. ʻOku ʻi ai pē mo ha niʻihi tokolahi ʻoku ʻikai ke nau fakafepakiʻi, pe ʻikai ke nau fuʻu tokanga ki ai. ʻOku fakaʻamu e kakai tokolahi te tau lava ʻo fai ha ngāue ki ai, ka ʻoku nau tui kuo ʻikai ke kei malava ʻe hotau sosaietí ʻo fakahoko ia.”1

ʻĪmisi
ʻOku tau tui ki he tuʻunga fakaetamaí.
ʻĪmisi
Ke pule ʻa e tamaí ʻi he ʻofa mo e anga māʻoniʻoni.

ʻI he Siasí, ʻoku tau tui ki he tuʻunga fakaetamaí. ʻOku tau tui ko e “tangata leleí ʻa ē ʻokú ne fakamuʻomuʻa hono fāmilí.”2 ʻOku tau tui ne “tuʻunga ʻi ha palani fakalangi, ʻoku ʻa e ngaahi tamaí ai, ke nau puleʻi honau fāmilí ʻi he ʻofa mo e māʻoniʻoni pea ko honau fatongiá ke tokonaki ʻa e ngaahi fie maʻu ʻo e moʻuí pea mo ha maluʻi maʻa honau ngaahi fāmilí.”3 ʻOku tau tui ki he fatongia makehe fakafāmilí ʻa ia, “ʻoku haʻisia ai ʻa e ngaahi tamaí mo e ngaahi faʻeé ke nau fetokoniʻaki ko ha kaungā-ngāue tuʻunga tatau.”4 ʻOku tau tui ʻoku fuʻu mahuʻinga, he ko e tuʻunga fakaetamaí ʻoku makehe pea ʻikai lava ke tongia.

ʻĪmisi
ʻOku ʻi ai ha ngaahi fatongia makehe ʻo e mātuʻá.
ʻĪmisi
ʻOku ʻikai lava ke tongia e ngaahi tamaí.

ʻOku sio e niʻihi ki hono lelei e tuʻunga fakaetamaí ʻi ha ngaahi ʻuhinga fakasōsiale, ko ha meʻa ke ne haʻi e tangatá ki heʻenau fānaú, ʻo fakamālohia ke nau hoko ko ha tangataʻi fonua lelei mo fakakaukauʻi e fie maʻu ʻa e niʻihi kehé, ke ne liliu “e fakakaukau motuʻa ko e fānaú ko e fatongia pē ia ʻo e faʻeé ki he fakakaukau ko e fatongia foki mo ia ʻo e tamaí. … ʻI hono fakalea ʻe tahá, ʻoku mahuʻinga ke hoko e kakai tangatá ko ha ngaahi tamai. ʻOku mahuʻinga ki he fānaú ke ʻi ai ha ngaahi tamai. ʻOku mahuʻinga ki he sosaietí ke ʻi ai ha ngaahi tamai.”5 Neongo ʻoku moʻoni mo mahuʻinga e ngaahi fakakaukaú ni, ka ʻoku tau ʻilo ʻoku mahulu ange e tuʻunga fakaetamaí ʻi ha fakakaukau fakasōsiale pe ola ʻo ha faʻahinga fakalakalaka. ʻOku fakalangi e tupuʻanga ʻo e fatongia fakaetamaí, ʻo kamata ʻaki ha Tamai ʻi Hēvani, pea ʻi he māmani fakamatelié ni, ne kamata ʻaki e Tamai ko ʻĀtamá.

ʻOku fakahaaʻi heʻetau Tamai Hēvaní e haohaoa mo hono fakalangi e tuʻunga fakaetamaí. ʻOku kau ʻi Hono ʻulungāngá mo e angá ha lelei lahi mo ha ʻofa haohaoa. Ko ʻEne ngāué mo e nāunaú ʻa e fakalakalaka, fiefia, mo e moʻui taʻengata ʻo ʻEne fānaú.6 He ʻikai lava ke fakatataua e ngaahi tamai ʻi he māmani hinga ko ʻení ki he Tuʻi Fungani Māʻolungá, ka ʻoku fai honau lelei tahá, ke faʻifaʻitaki kiate Ia, pea ʻoku nau fakahoko moʻoni ʻEne ngāué. ʻOku fakalāngilangiʻi kinautolu ʻaki ha falala maʻongoʻonga mo fakamātoato.

ʻOku fakahaaʻi ʻe he tuʻunga fakaetamaí kiate kitautolu kakai tangatá hotau vaivaiʻangá mo e fie maʻu ke tau fakalakalaká. ʻOku fie maʻu ʻe he tuʻunga fakaetamaí ha feilaulau, ka ko ha maʻuʻanga nonga mo ha fiefia ʻoku ʻikai fakatataua. Ko ia ai, ko e sīpinga taupotu tahá ʻa ʻetau Tamai Hēvaní, ʻokú ne ʻofeina kitautolu, ko ʻEne fānau fakalaumālie, ʻo Ne foaki mai ai Hono ʻAlo ʻOfaʻanga Tofu pē ʻe Taha ne Fakatupú ke fakamoʻui mo hākeakiʻi kitautolu.7 Ne folofola ʻa Sīsū ʻo pehē, “ʻOku ʻikai ha tangata ʻe lahi hake ʻene ʻofá ʻi he meʻá ni, ke ne foaki ʻene moʻuí koeʻuhi ko hono kāingá.”8 ʻOku fakahā ʻe he ngaahi tamaí e ʻofa ko iá ʻi heʻenau fakaʻaongaʻi ʻenau moʻuí he ʻaho takitaha, ke ngāue ʻo tokoni mo tokonaki maʻa honau ngaahi fāmilí.

Mahalo ko e meʻa mahuʻinga taha he ngāue ʻa e tamaí ko hono liliu e loto ʻo ʻene fānaú ki heʻenau Tamai Hēvaní. ʻE lava ʻe ha tamai ke ne fakahaaʻi ʻene faitōnunga ki he ʻOtuá he ʻaho kotoa pē, ʻi heʻene sīpingá mo e leá pea ko hono foaki atu ia ʻe he tamai ko iá ki heʻene fānaú e kī ʻo e nonga he moʻui ní mo e moʻui taʻengatá he maama ka hoko maí.9 ʻOku hanga ʻe he tamai ʻoku lau folofola ki heʻene fānaú pea toe lau fakataha e folofolá mo kinautolú, ʻo fakataukeiʻi kinautolu ki he leʻo ʻo e ʻEikí.10

ʻĪmisi
Father reading scriptures

ʻOku tau maʻu ʻi he folofolá ʻa hono toutou fakamamafaʻi mai e fatongia ʻo e mātuʻá ki hono akoʻi ʻo e fānaú:

“Pea ko e tahá, kapau ʻoku maʻu ha fānau ʻe ha ongo mātuʻa ʻi Saione, pe ʻi ha taha ʻo hono ngaahi siteiki ʻa ia kuo fokotuʻú, ʻa ia ʻoku ʻikai te nau akoʻi ʻa kinautolu ke nau ʻiloʻi ʻa e tokāteline ʻo e fakatomalá, tui kia Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí, pea mo e papitaiso mo e foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi he hilifaki ʻo e nimá, ʻi he taimi ʻoku nau taʻu valu aí, ʻe ʻi he ʻulu ʻo e mātuʻá ʻa e angahalá. …

“Pea ke nau akoʻi foki ʻenau fānaú ke lotu, pea ke ʻaʻeva ʻi he angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.”11

ʻI he 1833, naʻe valokiʻi ai ʻe he ʻEikí e kau Palesitenisī ʻUluakí ko ʻenau taʻetokanga ki he fatongia ko hono akoʻi ʻo e fānaú. Naʻá Ne tala fakapatonu ki he toko taha, “Kuo ʻikai te ke akoʻi ʻa hoʻo fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní, ʻo fakatatau ki he ngaahi fekaú; pea ʻoku kei maʻu ʻe he tokotaha angakoví na, ʻa e mālohi kiate koe, pea ko e meʻa ʻeni ʻoku tupu ai hoʻo faingataʻaʻiá.”12

ʻOku fie maʻu ke akoʻi ʻe he ngaahi tamaí e fono mo e ngāue ʻa e ʻOtuá ki he toʻu tangata takitaha. Pea hangē ko hono fakahā ʻe he tangata Sāmé:

“He naʻá ne fokotuʻu maʻu ʻa e fonó ʻia Sēkope, ʻo ne tuʻutuʻuni ʻa e akonaki ʻi ʻIsileli, ʻa ia naʻá ne fekauʻi ʻetau ngaahi tamaí, koeʻuhi ke nau fakaʻilo ia ki heʻenau fānaú:

“Koeʻuhi ke ʻilo ia ʻe toʻu tangata ʻe hokó, ʻio ʻa e fānau ʻe fanauʻí; ʻa ia te nau [tupu] hake ʻo fakahā ia ki heʻenau fānaú:

“Koeʻuhi ke nau ʻamanaki lelei maʻu ai pē ki he ʻOtuá, pea ʻoua naʻa fakangalongaloʻi ʻa e ngaahi ngāue ʻa e ʻOtuá, kae tauhi ʻene ngaahi fekaú.”13

ʻĪmisi
Father and daughter dancing

Ko e moʻoni ko ha fatongia fakatouʻosi ia ʻo e tamaí mo e faʻeé ke akoʻi e ongoongoleleí, ka ʻoku fakamahino mai ʻe he ʻEikí ʻEne fie maʻu ke takimuʻa e ngaahi tamaí ʻi hono fakamuʻomuʻa e meʻá ni. (Pea tau manatuʻi muʻa ko e fanga kiʻi fetalanoaʻaki, ngāue mo e vaʻinga fakataha ha faʻahinga taimi peé, ko ha ngaahi ʻelemēniti mahuʻinga ia ʻo e akoʻí.) ʻOku fie maʻu ʻe he ʻEikí ke tākiekina ʻe he ngaahi tamaí e kahaʻu ʻenau fānaú, pea ʻoku fakaʻamua mo fie maʻu ʻe he fānaú ha faʻifaʻitakiʻanga.

ʻĪmisi
Father and son working together

Ne tāpuekina ʻaki au ha tamai lelei. ʻOku ou manatuʻi heʻeku taʻu 12, ne hoko ʻeku tangataʻeikí ko ha kanititeiti ki he kosilio fakakoló ʻi homau kiʻi koló. Naʻe ʻikai ke ne fai ha fuʻu kemipeini fēfē—ka ko e meʻa pē ne u manatuʻí ko hono fekauʻi au mo hoku ngaahi tokouá ʻe he Tangataʻeikí ke mau ʻalu ʻo tufa ha fanga kiʻi pepa he ʻapi kotoa pē, ʻo kole ki he kakaí ke nau fili ʻia Paula Kulisitofasoni. ʻI hono tufa atu ʻo e kiʻi pepá, ne tokolahi ha kakai lalahi ne nau talamai ko ha tangata lelei mo faitotonu ʻa Paula pea te nau fili ai. Ne u matuʻaki laukauʻaki ʻeku tangataʻeikí. Ne u maʻu ai ha loto falala mo e holi ke molomolomuivaʻe ʻiate ia. Naʻe ʻikai ke ne haohaoa—he ʻoku ʻikai ha taha pehē—ka naʻá ne angatonu mo failelei pea hoko ko ha sīpinga ke fie muimui ki ai hono fohá.

ʻOku hoko e valokiʻí mo e fakatonutonú ko ha konga ʻo e akoʻí. Pea hangē ko e lau ʻa Paulá, “He ko ia ʻoku ʻofa ki ai ʻa e ʻEikí ʻokú ne tautea.”14 Ka kuo pau ke matuʻaki tokanga e tamaí ki he founga fakatonutonú telia naʻa hoko ai ha ngaohi kovia, ʻa ia he ʻikai pē teitei lava ia ke fakatonuhiaʻi. ʻI he taimi ʻoku fai ai ʻe ha tamai ha fakatonutonu, kuo pau ko ʻene fai iá ko e ʻofa pea tataki ia ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní:

“Pea valokiʻi ʻi hono taimi, ʻi he lea māsila, ʻo ka ueʻi ke fai pehē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní; pea hili ia ke toki fakahā ange ʻa e ʻofa lahi ange kiate ia kuó ke valokiʻí, telia naʻá ne lau koe ko hono fili;

“Koeʻuhi ke ne ʻiloʻi ʻoku mālohi ange ʻa ho angatonú ʻi he ngaahi afo ʻo e maté.”15

Ko e fakatonutonu ko ia he sīpinga fakalangí ʻoku ʻikai fai ia ko e tautea ka ʻoku fekauʻaki mo hano tokoniʻi ha taha ʻoku ʻofaʻi ki he hala ʻo e mapuleʻi kitá.

ʻĪmisi
Father at work
ʻĪmisi
Earning a living

Naʻe folofola e ʻEikí ʻo pehē “ʻoku maʻu ʻe he fānaú kotoa pē ʻa e totonu ke ʻekeʻi honau tauhí mei heʻenau ngaahi mātuʻá kae ʻoua ke nau taʻu motuʻa feʻunga.”16 Ko ha meʻa toputapu ʻa hono ngāueʻi ha paʻanga maʻá e fāmilí. Neongo ʻoku ʻikai ke fenāpasi mo e tuʻunga fakaetamaí, ʻa e mavahe mei he fāmilí ke tokonaki maʻá e fāmilí—ka ko e ʻelito ia ʻo ha tamai leleí. “Ko ha fatongia ʻoku faʻa fekolosiʻaki ai e ngāué mo e fāmilí.”17 ʻOku ʻikai ke fakatonuhiaʻi heni ha tangata ʻokú ne liʻaki hono fāmilí koeʻuhi ko ʻene ngāué, ka ko e fakamamahi tahá, ko ha taha ʻoku ʻikai fie ngāue ka ʻoku fiemālie pē ia ke tuku hono fatongia tauhí ki ha niʻihi kehe. ʻOku pehē ʻe he Tuʻi ko Penisimaní:

“Pea ʻe ʻikai te mou tuku hoʻomou fānaú ke fiekaia, pe telefua; pea ʻe ʻikai foki te mou tuku ke nau maumauʻi ʻa e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá, pea kē mo fekeʻikeʻi ʻiate kinautolu. …

“Ka te mou akoʻi ʻa kinautolu ke nau ʻaʻeva ʻi he ngaahi hala ʻo e moʻoní mo e anga fakamoʻomoʻoní; te mou akoʻi ʻa kinautolu ke nau feʻofaʻaki mo fetauhiʻaki ʻiate kinautolu.”18

ʻOku tau ʻiloʻi e faingataʻaʻia e kakai tangata ʻoku ʻikai malava ke maʻu ha founga mo ha koloa feʻunga ke tauhi ʻaki siʻonau ngaahi fāmilí. ʻOku ʻikai ko ha meʻa fakamā ia kiate kinautolu kuo fai honau lelei tahá ʻi ha vahaʻa taimi pea ʻikai pē ke lava ʻo fakakakato honau ngaahi fatongia mo e ngafa fakaetamaí. “Ka ʻe fie maʻu ke fai ha liliu fakafoʻituitui ia ʻo ka hoko ha faingataʻaʻia fakaesino, mate, pe ko ha ngaahi toe tūkunga kehe. ʻOku totonu ke tokoni ʻa e kāinga ofí ʻi hano fie maʻu.”19

ʻĪmisi
Loving parents
ʻĪmisi
Parents dancing

Ko e ongo meʻa lelei taha ʻe lava ʻe ha tamai ke fai maʻa ʻene fānaú—ko ʻene ʻofa he faʻē ʻo ʻene fānaú—mo ʻai ke ʻasi e ʻofa ko iá. ʻOkú ne fakapapauʻi mo fakamālohia e nofomalí ʻa ia ko e fakavaʻe ia ʻo ʻena moʻui mo e malu fakafāmilí.

ʻĪmisi
Father with teenage sons

ʻOku ʻi ai ha kakai tangata ʻoku hoko ko ha tamai tāutaha pe tamai fakataimi pe tamai ki ha fānau honau uaifí. ʻOku matuʻaki ngāue mālohi hanau tokolahi mo fai honau lelei tahá ʻi ha fatongia ʻoku faʻa faingataʻa. ʻOku mau fakaʻapaʻapaʻi kinautolu ʻoku nau fai e meʻa kotoa ʻe malavá ʻi he ʻofa, kātaki, mo e feilaulau fakatāutaha ke feau e ngaahi fie maʻu fakafoʻituitui mo fakafāmilí. ʻOku totonu ke tau fakatokangaʻi naʻe foaki kakato mai ʻe he ʻOtuá Hono ʻAlo Tofu Pē Taha Naʻe Fakatupú, ki ha tamai fakataimi. Ko hono moʻoní ʻe maʻu ʻe Siosefa ha niʻihi ʻo e ngaahi leleí koeʻuhí ʻi he tupu hake ʻa Sīsuú, naʻá Ne “tupulaki ʻi he potó mo e lahí, pea naʻe ʻofeina ia ʻe he ʻOtuá mo e tangatá.”20

ʻOku fakamamahi ʻa e ʻikai ke maʻu ʻe ha fānau ʻe niʻihi ha tamai ke nau nofo ko e tupu mei he maté, liʻekiná, pe vete malí. ʻOku ʻi ai ha fānau ʻoku ʻi ai pē haʻanau tamaí ka ʻoku ʻikai ke ne lotoʻaki pe taʻetokanga pe taʻefiepoupou. ʻOku mau kole atu ki he ngaahi tamaí kotoa pē ke toe fua lelei ange e fatongiá pea hoko ʻo lelei ange. ʻOku mau kole atu ki he mītiá mo e ngaahi meʻa fakafiefiá, ke lahi ange hono fakaʻasi mai e ngaahi tamai lelei ʻoku nau ʻofa moʻoni ʻi honau ngaahi uaifí mo tataki lelei ʻenau fānaú, kae tuku hono toutou fakaʻasi mai e ngaahi tamai taʻemahino mo fakavalevalé pe “ko e kau tangata fakatupu palopalemá.” 

ʻOku mau lea atu ki he fānau ʻoku palopalema e tuʻunga fakafāmilí, ʻoku ʻikai ke hōloa homou mahuʻingá koeʻuhi ko e meʻa ko iá. ʻOku hoko e faingataʻá ʻi ha taimi ʻe niʻihi ko ha fakaʻilonga ia ʻo e falala ʻa e ʻEikí kiate koé. Te Ne lava ʻo tokoniʻi fakahangatonu koe, pe fakafou mai ʻi ha niʻihi kehe, ke ke matuʻuaki ai e meʻa ʻokú ke fehangahangai mo iá. Te ke malava ke hoko ko ha toʻu tangata ʻuluaki ʻi ho fāmilí, ke fakahoko ai e sīpinga fakalangi ʻa e ʻOtuá ne tuʻutuʻuni maʻá e fāmilí pea tāpuekina kotoa ai e ngaahi toʻu tangata ʻe muimui mai ʻiate koé.

Ki he kau talavoú, ʻi hoʻo ʻiloʻi ho fatongia ko ha tokotaha ke tokonaki mo maluʻí, ʻoku mau pehē atu ai, teuteu he taimí ni ʻaki haʻo fakaʻutumauku he akó pea palani ke hoko atu hili e ako māʻolungá. Ko e akó ʻa e kī ki hono fakatupulaki e taukei mo e lavameʻa te ke fie maʻú, ʻo tatau ai pē pe ko ha ʻunivēsiti, ako fakatekinikale, ako ngāue, pe polokalama tatau mo ia. Ngāue ʻaonga ʻaki e ngaahi faingamālie ke feohi mo e kakai he ngaahi toʻu kehekehe, kau ai e fānaú, pea ako e founga ki hono fokotuʻu ha vā fetuʻutaki ʻoku fakafiefia mo fakatupulakí. ʻOku ʻuhinga ʻeni ki he fepōtalanoaki hangatonu mo e kakaí pea fakahoko fakataha ha ngaahi meʻa, ka ʻoku ʻikai ko hono toe fakaleleiʻi pē hoʻo taukei he pōpoaki telefoní. Moʻui angatonu koeʻuhi ʻi hoʻo hoko ʻo tangatá te ke angamaʻa ki ho malí mo hoʻo fānaú.

ʻOku mau lea atu ki he toʻu tangata kei tupu hake kotoa pē, ʻo tatau ai pē ko e hā e tuʻunga ʻoku ʻi ai hoʻo tamaí (pea te u pehē ʻe toe māʻolunga ange e tuʻunga ko iá ʻi hoʻo motuʻa mo toe poto angé), fakapapauʻi ke ke fakaʻapaʻapaʻi ia mo hoʻo faʻeé ʻaki hoʻo tōʻonga moʻuí. Manatu ki he fakaʻanaua ʻamanaki lelei ʻa ha tamai ne fakamatalaʻi ʻe Sioné: “ʻOku ʻikai haʻaku fiefia ʻe lahi hake, ka ko ʻeku fanongo ʻoku ʻaʻeva ʻeku fānaú ʻi he moʻoní.”21 Ko hoʻo angamāʻoniʻoní ʻa e fakalāngilangi fisifisimuʻa taha ʻe lava ke maʻu ʻe ha tamai.

Te u pehē ki hoku ngaahi tokouá, ʻa e ngaahi tamai ʻi he Siasí ni, ʻoku ou ʻiloʻi hoʻo fakaʻamu ke hoko ko ha tamai lelei angé. Ne u fakaʻamu pehē pē mo au. Ka neongo hotau ngaahi fakangatangatá, tau vilitaki atu pē muʻa. Tau liʻaki e moʻui fakatāutahá mo e tōʻonga tauʻatāina ʻoku talaki ʻe he kuonga ní ka tau tomuʻa fakakaukauʻi e fiefia mo e lelei ʻa e niʻihi kehé. Ko e moʻoni ʻe hanga heʻetau Tamai Hēvaní ʻo fakatupulaki kitautolu pea ʻai ke ola lelei ʻetau ngaahi feingá, neongo ʻetau taʻefeʻungá. ʻOku fakalotolahiʻi au ʻe ha talanoa ne hā ʻi he New Era he ngaahi taʻu kuo maliu atú. Ne fakamatalaʻi ʻe he tokotaha faʻu tohí e meʻá ni:

“ʻI heʻeku kei talavoú, ne nofo homau fāmilí ʻi ha fale loki taha pē ʻi he fungavaka uá. Ne u mohe he sea ʻi loto falé. …

“Ne ngāue ʻeku tangataʻeikí he ngaohiʻanga ukameá pea naʻá ne ʻalu hengihengia ki he ngāué he ʻaho takitaha. ʻI he pongipongi kotoa pē naʻá ne … taʻotaʻo hifo hoku kafú pea tuʻu taimi siʻi. Ne hangē haʻaku misí ʻeku ongoʻi e tuʻu ʻa e tangataʻeikí he tafaʻaki seá, ʻo siofi au. ʻI heʻeku ʻā māmālie haké, ne u ongoʻi mā heʻene tuʻu aí. Ne u mohe loi pē. … ʻI heʻene tuʻu ʻi hoku veʻe mohengá ne u fakatokangaʻi ʻokú ne lotu ʻaki e kotoa ʻene tokangá, iví, ʻo tukutaha kotoa pē—ʻiate au.

“Ne lotua au heʻeku tangataʻeikí he pongipongi kotoa pē. Naʻá ne lotua ke u maʻu ha ʻaho lelei, ke u malu, ke u ako mo teuteu ki he kahaʻú. Koeʻuhi ʻe toki feʻiloaki pē mo au he efiafí, naʻá ne lotua e kau faiako mo hoku kaungāmeʻa te u feohi mo ia he ʻaho ko iá. …

“Ne ʻikai ke mahino lelei kiate au e meʻa naʻe fai heʻeku tangataʻeikí he ngaahi pongipongi ko iá heʻene lotua aú. Ka ʻi heʻeku motuʻa angé, ne u ongoʻi ʻene ʻofa mo e tokanga ki he meʻa kotoa pē ne u faí. Ko e taha ia ʻeku ngaahi manatu melie fakaʻofoʻofa tahá. Ne toki mahino kakato kiate au e ongo ne maʻu maʻaku heʻeku tamaí, ʻi ha ʻosi ha ngaahi taʻu kimui, hili ʻeku mali, pea ʻi ai haʻaku fānaú, ne u hū honau ngaahi lokí ʻo lotua kinautolu lolotonga ʻoku nau kei mohé.”22

Ne fakamoʻoni a ʻAlamā ki hono fohá:

“Vakai, ʻoku ou pehē kiate koe, ko ia [ʻa Kalaisi] kuo pau ke hāʻele maí … ; ʻio, te ne hāʻele mai ʻo fakahā ʻa e ongoongo fakafiefia ʻo e fakamoʻuí ki hono kakaí.

“Pea ko ʻeni, ʻe hoku foha, ko ʻeni ʻa e ngāue fakafaifekau naʻe ui koe ki aí, ke fakahā ʻa e ngaahi ongoongo fakafiefiá ni ki he kakaí ni, ke teuteu honau ʻatamaí; pe ke … nau teuteu ʻa e ʻatamai ʻo ʻenau fānaú ke fanongo ki he folofolá ʻi he taimi ʻo ʻene hāʻele maí.”23

Ko e ngāue ia ʻa e ngaahi tamaí he ʻaho ní. ʻOku ou fakatauange pē ʻe tāpuekina kinautolu ʻe he ʻOtuá pea ke nau feʻunga mo ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.