2010–2019
Te Ne Hili Koe ki Hono Umá ʻo Fua Koe ki ʻApi
ʻEpeleli 2016


Te Ne Hili Koe ki Hono Umá ʻo Fua Koe ki ʻApi

Hangē ko e ʻilo ʻe he Tauhi Sipi Leleí ʻa ʻEne Sipi heé, kapau ʻe hiki hake ho lotó ki he Fakamoʻui ʻo māmaní, te Ne ʻilo koe.

Ko e taha ʻeku ngaahi manatu fakaloloma ʻi heʻeku kei siʻí naʻe kamata ʻaki ha tatangi fakaʻaulolongo ʻa e meʻa fakaongofilí ʻo ne fakaʻaaki au mei heʻeku mohé. Naʻe ʻikai fuoloa, kuo toe hoko, ko ha pākakihi mo e ʻalamuhu ʻa e ngaahi tapilí, ʻo fakautuutu kae ʻoua kuó ne luluʻi ʻa e ʻeá. ʻI hono akoʻi lelei kimautolu heʻemau faʻeé, naʻa mau takitaha toʻo ʻemau kato ʻo lele hake ʻi ha foʻi tafungofunga ki he toitoiʻanga mei he fakapā-pomú. Lolotonga ʻemau fakatovave he pō kaupōʻulí, ne ngangana mei he langí ha ngaahi meʻa ulo lanumata mo hinehina ke fakaʻilongaʻi ʻa e feituʻu ki he ngaahi vakapuna laku pomú. Ko e meʻa faikehé, he naʻe ui ʻe he taha kotoa ʻa e ngaahi maama ulo ko ʻení ko e ʻakau Kilisimasi.

Naʻá ku taʻu fā, pea ko e fakamoʻoni au ki he tau ʻa māmaní.

Tulesiteni

Naʻe ʻikai mamaʻo e kolo ko Tulesitení mei he feituʻu naʻe nofo ai hoku fāmilí. Mahalo naʻe lauafe e taimi ne toutou siotonu ai e niʻihi ne nofo aí, ki he meʻa naʻá ku sio ki aí. Naʻe kapu ʻa Tulesiteni ʻe ha ngaahi afi ulo lalahi, ko e fakatupu ʻe he toni ʻone ʻe lauiafe ne pā aí, ʻo ne fakaʻauha ha peseti ʻe 90 ʻo e koló, kae toe pē ha fanga kiʻi fokotuʻunga maka mo e efu.

ʻĪmisi
Dresden in ruins

Naʻe taimi nounou pē, kuo ʻauha e kolo naʻe ui fakatenetene ko e “Puha Siuelí.” Naʻe tohi ʻe ʻĒlisi Kasinea, ko ha faʻutohi Siamane, fekauʻaki mo e fakaʻauhá, “Ne langa hono fakaʻofoʻofá ʻi ha taʻu ʻe afe, ka kuo fakaʻauha ia ʻi ha pō pē ʻe taha.”1 Naʻe ʻikai ke u mafakakaukauʻi ʻi heʻeku kei siʻí pe ʻe toe fakaleleiʻi fēfē ʻa e maumau he tau ne fakatupu ʻe homau kakaí. Naʻe ngali siva kotoa e ʻamanaki ʻa e māmaní pea hangē ka ʻikai hano kahaʻú.

Naʻá ku maʻu ʻi he taʻu kuo ʻosí ha faingamālie ke foki ki Tulesiteni. Hili ha taʻu ʻe fitungofulu mei he taú, kuo toe hoko e koló ko ha “Puha Siueli.” Kuo ʻosi fakamaau e fale holó, pea kuo toe langa mo fakaleleiʻi e koló.

ʻĪmisi
Frauenkirche destroyed

Naʻá ku fakatokangaʻi he lolotonga ʻeku ʻaʻahí, ʻa e falelotu Lūtelo Falangikesi (Fraunkerche) fakaʻofoʻofá, ko e Church of Our Lady. Naʻe ʻuluaki langa ia ʻi he 1700, pea ne hoko ko e taha ʻo e ngaahi siueli ngingila ʻo Tulesitení, ka naʻe holoki ia ʻe he taú ki ha kiʻi fokotuʻunga maka pē. Naʻe pehē ai pē ʻi ha ngaahi taʻu lahi, kae ʻoua kuo fakapapauʻi ke toe langa ʻa e Falangikesí.

ʻĪmisi
Frauenkirche rebuilt

Naʻe tauhi mo lekooti pē e maka mei he falelotu ne ʻauhá pea fakamaau ke lava ʻi ha taimi ʻo fakaʻaongaʻi ʻi hono toe langá. Te ke lava he ʻahó ni ke mamata ki he ngaahi maka ʻuliʻuli he velá ʻoku ʻalavalava ʻi he holisi ki tuʻá. ʻOku ʻikai ngata pē he hoko ʻa e “ngaahi fakaʻilongá” ni ko e fakamanatu e hisitōlia ʻo e taú he fale ko ʻení, ka ko ha maka fakamanatu foki ia ʻo e ʻamanaki leleí—ko e fakaʻilonga mahuʻinga ʻo e malava ʻe he tangatá ke faʻu ha moʻui foʻou mei he efú.

ʻĪmisi
Frauenkirche is a monument to hope.

ʻI heʻeku fakalaulauloto ko ia ki he hisitōlia ʻo Tulesitení mo fakatumutumu ʻi he mohu fakakaukau mo e loto fakapapauʻi ʻe kinautolu ne nau toe langa e meʻa ne fakaʻauha kakató, ʻoku ou ongoʻi ai e ivi tākiekina lelei ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Naʻá ku pehē, ko e moʻoni kapau ʻe lava ʻe he tangatá ʻo toe langa e fale holó, fokotuʻunga maka, mo e toenga ʻo e kolo kuo holafá ke hoko ko ha fale mātuʻaki fakaʻofoʻofa ʻoku fakatuputupu langi, ʻikai ʻoku mafeia lahi ange ʻe he Tamai Māfimafí ke toe fakafoki mai ʻEne fānau kuo hinga, faingataʻaʻia, pe molé?

ʻOku ʻikai mahuʻinga pe ko e hā e ngali lahi ʻo e tuʻunga uesia pe hōloa kakato ʻo ʻetau moʻuí. ʻOku ʻikai mahuʻinga pe ko e hā e lahi e kulamūmū ʻetau ngaahi angahalá, ʻa e lahi ʻetau loto ʻitá, ʻetau taʻelatá, liʻekiná, pe ko e mamahi hotau lotó. Naʻa mo kinautolu ʻoku siva moʻoni e ʻamanakí, ʻoku moʻui taumuʻa valeá, kuo nau lavakiʻi e falalá, tukuange honau ngeiá, pe tafoki mei he ʻOtuá, ʻe kei malava pē ke fakaleleiʻi ia. ʻOku ʻikai ha moʻui maumau ia ʻe taʻemalava ke fakaleleiʻi, tukukehe pē ʻa e ngaahi foha ʻo e malaʻiá.

Ko e ongoongo fakafiefia ʻeni ʻo e ongoongoleleí: tuʻunga ʻi he palani taʻengata ʻo e fiefia ne foaki heʻetau Tamai Hēvani ʻofá pea tuʻunga ʻi he feilaulau taʻefakangatangata ʻa Sīsū Kalaisí, he ʻikai ngata pē ʻi he lava ke huhuʻi kitautolu mei he tuʻunga hingá mo fakafoki ki he haohaoá, ka te tau toe lava foki ke fakalakalaka ʻo mahulu hake he fakakaukau fakamatelié ʻo hoko ko e kau ʻea-hoko ʻo e moʻui taʻengatá pea maʻu e nāunau taʻe-mafakamatalaʻi ʻo e ʻOtuá.

Ko e Talanoa Fakatātā ʻo e Sipi Heé

Naʻe ʻikai saiʻia e kau taki fakalotu he lolotonga e ngāue fakafaifekau ʻa e Fakamoʻuí ki he fakamoleki ʻe Sīsū hono taimí he feohi mo e kakai naʻa nau ui ko e “kau angahalá.”

Mahalo naʻe hangē kiate kinautolu ʻokú Ne tali pe fakanainaiʻi ʻa e tōʻonga angahalá. Mahalo naʻa nau tui ko e founga lelei taha ke tokoniʻi ai e kau angahalá ke nau fakatomalá ko hono fakamalaʻiaʻi, manukiʻi, mo fakamaaʻi kinautolu.

ʻI he taimi ne ʻafioʻi ai ʻe he Fakamoʻuí e fakakaukau ʻa e kau Fālesí mo e kau tangata tohí, naʻá Ne fai ha talanoa:

“Ko hai ha tangata ʻiate kimoutolu ʻoku teau ʻene sipí, pea ka mole hanau taha, ʻe ʻikai tuku ʻa e hivangofulu mā hivá ʻi he toafá, kae ʻalu ʻo kumi ʻa ia kuo molé, kae ʻoua ke ne ʻilo ia?

“Pea ka ʻiloʻi ʻe ia, ʻokú ne hili ia ki hono umá, pea fiefia.”2

Kuo fakaʻuhingaʻi ʻi he ngaahi senituli kuo maliu atú ʻa e tala fakatātaá ni ko ha ui ke ngāue, ke tau fakafoki mai ʻa e sipi molé pea mo tokoni kiate kinautolu ʻoku heé. Neongo ʻoku taau ʻeni, ka ʻoku ou fifili pe ʻoku toe lahi ange hono ʻuhingá.

ʻE lava ʻapē, ko e ʻuluaki mo e tefitoʻi taumuʻa mahuʻinga taha ʻa Sīsuú, ke akoʻi mai e ngāue ʻa e Tauhi Sipi Leleí?

ʻE malava nai ko ʻEne fakamoʻoniʻi ʻeni e ʻofa ʻa e ʻOtuá ki Heʻene fānau heé?

ʻOku malava nai ko e pōpoaki ʻa e Fakamoʻuí ʻoku tokaimaʻananga ʻe he ʻOtuá kinautolu ʻoku molé—pea te Ne kumi kinautolu, ala atu ʻo tokoniʻi mo fakahaofi kinautolu?

Kapau ʻoku pehē, ko e hā kuo pau ke fai ʻe he fanga sipí ke taau mo e tokoni fakalangi ko ʻení?

ʻOku fie maʻu nai ke ʻilo ʻe he fanga sipí e founga fakaʻaongaʻi ha meʻa fakaʻata laʻā ke fikaʻi ai honau tuʻunga fakasiokālafí? ʻOku fie maʻu nai ke nau lava ʻo fakaʻaongaʻi ha GPS ke ʻilo e feituʻu ʻoku nau ʻi aí? Ko ha meʻa pau nai ke nau taukei ʻi he faʻu ha polokalama komipiuta ke ui tokoni ai? ʻOku fie maʻu nai ʻe he fanga sipí ha fakamoʻoni ʻa ha taha maluʻi (sponsor) kae toki haʻu ʻa e Tauhi Sipi Leleí ʻo fakahaofi kinautolu?

ʻIkai. ʻOku ʻikai teitei pehē ia! ʻOku taau pē ʻa e fanga sipí ia mo e fakahaofi fakalangí koeʻuhí he ʻoku ʻofaʻi ia ʻe he Tauhi Sipi Leleí.

Kiate au, ko e talanoa fakatātā ʻo e sipi molé, ko e taha ia ʻo e ngaahi fakamatala ʻamanaki lelei taha ʻi he folofolá kotoa.

ʻOku ʻafioʻi mo ʻofeina kitautolu ʻe hotau Fakamoʻuí, ʻa ia ko e Tauhi Sipi Leleí. ʻOkú Ne ʻafioʻi mo ʻofeina koe.

ʻOkú Ne ʻafioʻi e taimi ʻokú ke hē aí, pea ʻokú Ne ʻafioʻi e feituʻu ʻokú ke ʻi aí. ʻOkú Ne ʻafioʻi hoʻo mamahí. Hoʻo kole tāumaʻú. Hoʻo manavasiʻí. Ho ngaahi loʻimatá.

ʻOku ʻikai mahuʻinga e founga ia ne ke hē aí—pe ne tuʻunga ʻi haʻo fili pē ʻaʻau pe ʻi ha ngaahi tūkunga ne ʻikai ke ke lava ʻo mapuleʻi.

Ko e meʻa pē ʻoku mahuʻingá ko ʻEne fānau koe. Pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe. ʻOkú Ne ʻofa Heʻene fānaú.

ʻĪmisi
Fakahaofi ʻo e sipi heé

Te Ne kumi koe he ʻokú Ne ʻofa ʻiate koe. Te Ne hili fiefia koe ki Hono umá. Pea ʻi Heʻene ʻomi koe ki ʻapí, te Ne pehē ki he tokotaha kotoa, “Tau fiefia mo au, he kuó u ʻilo ʻa ʻeku sipi ʻa ia naʻe molé.”3

Ko e Hā Kuo Pau Ke Tau Faí?

Kae mahalo te ke pehē, ko e hā ʻoku fie maʻu meiate aú? Ko e moʻoni kuo pau ke u fai ha meʻa lahi ange kae ʻikai tatali pē ke toki fakahaofi au.

Neongo ʻoku finangalo ʻetau Tamai ʻofá ke foki kotoa ange ʻEne fānaú kiate Ia, he ʻikai ke Ne teitei fakamālohiʻi ha taha ki langi.4 He ʻikai fakahaofi kitautolu ʻe he ʻOtuá kapau ʻoku ʻikai ke tau loto ki ai.

Ko e hā leva e meʻa kuo pau ke tau faí?

ʻOku mahinongofua pē ʻEne fakaafé:

“Tafoki … kiate au.”5

“Haʻu kiate au.”6

“ʻUnuʻunu mai kiate au pea te u ʻunuʻunu atu kiate kimoutolu.”7

Ko e founga ʻeni ʻoku tau fakahā ai kiate Ia ʻetau loto ke fakahaofi kitautolú.

ʻOku fie maʻu ai ha kiʻi tui. Kae ʻoua naʻa siva hoʻo ʻamanakí. Kapau he ʻikai ke ke lava ʻo maʻu ha tui he taimí ni, kamata ʻaki e ʻamanaki leleí.

Kapau ʻoku ʻikai ke ke lava ʻo pehē ʻokú ke ʻilo ʻoku ʻi ai ha ʻOtuá, te ke lava pē ʻo ʻamanaki ʻokú Ne ʻi ai. Te ke lava ʻo fakaʻamu ke ke tui.8 ʻOku feʻunga ia ke kamata ʻaki.

Hili ia, ngāueʻi ʻa e ʻamanakí, fetuʻutaki ki he Tamai Hēvaní. ʻE fakahoko mai ʻe he ʻOtuá ʻEne ʻofá kiate koe, pea ʻe kamata leva ʻEne ngāue ʻo e fakahaofí mo e liliú.

ʻI he fakalau atu e taimí, te ke fakatokangaʻi Hono toʻukupú ʻi hoʻo moʻuí. Te ke ongoʻi ʻEne ʻofá. Pea ʻe tupulekina ʻa e holi ke ʻaʻeva ʻi Heʻene māmá mo muimui ʻi Hono halá ʻi he foʻi laka kotoa ʻo e tuí te ke fakahoko.

ʻOku tau ui ʻa e ngaahi sitepu ko ʻeni ʻo e tuí ko e “talangofua.”

ʻOku ʻikai ko ha lea manakoa ʻeni he ngaahi ʻahó ni. Ka ko e talangofuá ko ha foʻi fakakaukau ʻoku mataʻikoloa ʻaki ʻe he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, he ʻoku tau ʻilo “ʻe lava ʻo fakamoʻui ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kotoa pē, ʻi he Fakalelei ʻa Kalaisí, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e Ongoongoleleí.”9

ʻI heʻetau tupulaki ʻi he tuí, kuo pau ke tau toe tupulaki foki ʻi he faivelengá. Naʻá ku lau mei ha taha faʻu tohi Siamane kimuʻa ange naʻe tangilaulau ʻi he fakaʻauha ʻo Tulesitení. Naʻá ne toe tohi foki mo e kupuʻi lea “Es gibt nichts Gutes, ausser: Man tut es.” Ko kimoutolu ʻoku ʻikai ke mou lea ʻi he lea fakasilesitialé, ko hono liliú ʻeni “ʻOku hala ha meʻa ia ʻe lelei kae ʻoua ke ke fai ia.”10

Mahalo te ta lāulea lelei pē ki he ngaahi meʻa fakalaumālié. Mahalo te ta ala ueʻi e loto ʻo e kakaí ʻaki ʻeta fakaʻuhingaʻi fakapoto e ngaahi tefito fakalotú. Te tau ala vikia ʻetau tui fakalotú mo “fakaʻānaua ki [hotau] nofoʻanga ʻi langí.”11 Ka, kapau he ʻikai ke liliu heʻetau tuí ʻetau tōʻonga moʻuí—kapau he ʻikai tākiekina heʻetau tuí ʻetau ngaahi fili pe tuʻutuʻuni fakaʻahó—ta ʻoku muna pē ʻetau tui fakalotú, pea ta ʻoku ʻikai lelei ʻetau tuí, kapau ʻoku ʻikai mate, pea ʻoku tuʻu ia ʻi he tuʻunga fakatuʻutāmaki ke mate.12

Ko e talangofuá ko e toto moʻui ia ʻo e tuí. ʻOku tuʻunga ʻi he talangofuá ʻetau maʻu e maama ki hotau laumālié.

Ka ʻoku ou tui ʻoku tau maʻuhala e talangofuá he taimi ʻe niʻihi. Mahalo te tau lau ko ʻetau taumuʻá e talangofuá kae ʻikai ko e founga ia ke aʻusia ai ʻetau taumuʻá. Pe te tau toutou fakamālohiʻi ha taha ke talangofua pea fekauʻi fefeka ʻi heʻetau oʻi kinautolu ʻoku tau ʻofa aí, ʻo toutou tenge mo tā ke hoko ko ha taha māʻoniʻoni mo fakalangi angé.

ʻOku ʻikai ha toe veiveiua, ʻoku ʻi ai e taimi ʻoku fie maʻu ai ke fakahaaʻi fefeka mai ke tau fakatomala. ʻIo, ʻoku ʻi ai ha niʻihi mahalo ʻe toki ongo pē ki ai ʻi he founga ko ʻení.

Kae mahalo ʻoku ʻi ai ha tala fakatātā ʻe taha te ne lava ʻo fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻoku tau talangofua ai ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. Mahalo ko e talangofuá ia ʻoku ʻikai ko e founga hono tuki mo oʻi mo tenge hotau laumālié ki ha meʻa ʻoku ʻikai ko ʻetau moʻuí ia. Ka, ko e founga ia ʻoku tau ʻiloʻi ai hotau tuʻunga moʻoní mo hotau anga totonú.

Kuo fakatupu kitautolu ʻe he ʻOtua Māfimafí. Ko Ia ʻa ʻetau Tamai Hēvaní. Ko ʻEne fānau fakalaumālie moʻoni kitautolu. ʻOku ngaohi kitautolu ʻaki ha ngaahi meʻa fakalangi ʻoku mātuʻaki mahuʻinga mo pelepelengesi fau, pea ʻoku ʻiate kitautolu ha ʻulungaanga fakalangi.

Ka neongo iá, ʻi heni he māmaní, ʻoku uluisino heʻetau fakakaukaú mo ʻetau tōʻongá ʻa e meʻa ʻoku kovi, taʻemāʻoniʻoni, mo taʻemaʻá. ʻOku fakameleʻi hotau laumālié ʻe he efu mo e ʻuli ʻo e māmaní, ʻo faingataʻa ai ke fakatokangaʻi mo manatuʻi hotau ʻinasi tukufakaholó mo ʻetau taumuʻa fakalangí.

Ka heʻikai lava ʻe he ngaahi meʻá ni kotoa ʻo liliu hotau tuʻunga totonú. ʻOku kei tuʻu pē mahuʻinga fakalangi hotau natulá. Ko e taimi ʻoku tau fili ai ke tafoki hotau lotó mei hotau Fakamoʻui ʻofeiná pea tuʻu ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá, ʻoku hoko ai ha faʻahinga meʻa fakaofo. ʻOku fakafonu hotau lotó ʻe he ʻofa ʻa e ʻOtuá; ʻoku fakafonu ʻe he maama ʻo e moʻoní ʻetau fakakaukaú; ʻoku kamata leva ke mole ʻiate kitautolu ʻa e holi ke faiangahalá; pea ʻoku ʻikai ke tau toe fie ʻaʻeva lōloa ange ʻi he fakapoʻulí.13

ʻOku ʻikai leva ke tau toe lau ʻa e talangofuá ko ha tautea ka ko ha hala vetekina ki hotau ikuʻanga fakalangí. Pea ʻoku kamata ke mole māmālie atu leva ʻa e ʻuli, efu, mo e ngaahi fakangatangata ʻo e māmani ko ʻení. Pea iku leva ke ʻasi mai meiate kitautolu ʻa e laumālie pelepelengesi mo taʻengata ʻo e fakalangí, pea tau natula ʻaki e anga ʻoku leleí.

ʻOkú ke Taau ke Fakahaofi

Kāinga, ʻoku ou fakamoʻoni ʻoku ʻafio mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolu ʻi hotau tuʻunga totonú—pea ʻokú Ne ʻafioʻi ʻoku taau ke fakahaofi kitautolu.

Mahalo te ke ongoʻi kuo taʻeʻaonga hoʻo moʻuí. Mahalo ne ke faiangahala. Mahalo ʻokú ke ilifia, ʻita, loto mamahi, pe fakamamahiʻi ʻe he veiveiuá. Kae hangē ko hono ʻilo ʻe he Tauhi Sipi Leleí ʻEne sipi molé, kapau ʻe hiki hake ho lotó ki he Fakamoʻui ʻo e māmaní, te Ne ʻiloʻi koe.

Te Ne fakahaofi koe.

Te Ne hiki hake koe ʻo hili ki Hono umá.

Te Ne fua mai koe ki ʻapi.

Kapau ʻoku lava ʻe he nima fakamatelié ke liliu ʻa e fokotuʻunga maká mo e faleholó ʻo hoko ko ha fale fakaʻofoʻofa ʻo e lotu, ta te tau lava ʻo falala ʻe malava pea ʻe hanga heʻetau Tamai Hēvani ʻofá ʻo fakafoʻou mo fakaleleiʻi kitautolu. Ko ʻEne palaní ke langa hake kitautolu ke tau hoko ko ha meʻa ʻoku maʻongoʻonga ange mei hotau tuʻunga he kuo hilí—ʻo lelei ange ʻi he meʻa te tau lava ʻo fakakaukauá. ʻI heʻetau foʻi laka kotoa pē ʻo e tuí he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá, ʻoku tau tupu ai ʻo hoko ko e kakai nāunauʻia taʻengata mo fiefia taʻe-hano-ngataʻanga naʻe fakataumuʻa kitautolu ki aí.

Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni, mo ʻeku tāpuakí pea mo ʻeku lotú ʻi he loto fakatōkilalo moʻoni pea ʻi he huafa toputapu ʻo hotau ʻEikí, ʻa ia ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.