2010–2019
Sio Kiate Koe ʻi he Loto Temipalé
ʻEpeleli 2016


Sio Kiate Koe ʻi he Loto Temipalé

ʻOku ou fakatauange ke tau takitaha fakaʻapaʻapa ki he Fakamoʻuí mo fai ha liliu pē ʻoku fie maʻu ke tau sio ai kiate kitautolu ʻi Hono ngaahi temipale toputapú.

ʻOku ʻikai faʻa lava ke mākupusi e mafola atu e palani ʻo e Fakamoʻui ʻa e ʻEikí he lolotonga ʻo e kuonga fakakosipelí ni.1 ʻOku hā ʻeni ʻi hono fakahā ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni e temipale foʻou ʻe 4 ʻi he fakataha ko ʻeni ʻo e konifelenisí. Ko e taimi ne ui ai ʻa Palesiteni Monisoni ko e ʻAposetoló he 1963, ko e temipale pē ʻe 12 ne fakaʻaongaʻi ʻi he māmaní.2 ʻI hono fakatapui ko ia ʻo e Temipale Polovo Siti Senitaá, ʻoku ʻi ai he taimí ni ha temipale ʻe 150, pea ʻe ʻi ai ha temipale ʻe 177 ʻi he ʻosi hono fakatapui e ngaahi temipale kotoa kuo fanongonongó. Ko ha meʻa ʻeni ke tau fiefia ai ʻi he loto fakatōkilalo.

ʻI he ʻaho peheni he taʻu ʻe teau valungofulu kuo hilí, ʻi he ʻaho 3 ʻo ʻEpeleli 1836, naʻe hoko ai ha meʻa-hā-mai maʻongoʻonga ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá mo ʻŌliva Kautele ʻi he Temipale Ketilaní. Naʻe hoko ʻeni hili ha uike pē taha mei he fakatapui ʻo e temipalé. Naʻá na mamata ʻi he meʻa-hā-maí ni ʻoku tuʻu ʻa e ʻEikí ʻi he funga tuʻunga malanga ʻo e temipalé. Naʻe kau ʻeni he ngaahi meʻa naʻe fakahā ange ʻe he ʻEikí:

“Tuku ke fiefia mo e loto ʻo hoku kakaí kotoa pē, ʻa ia kuo nau langa ʻaki honau tūkuingatá ʻa e falé ni, ki hoku hingoá.

“He vakai, kuó u tali ʻa e falé ni, pea ʻe ʻi heni ʻa hoku hingoá; pea te u fakahā au ʻe au ki hoku kakaí ʻi he ʻaloʻofa ʻi he falé ni.”3

Naʻe hā ʻi he meʻa toputapu ko iá, ha kau palōfita ʻo e kuonga muʻá, kau ai ʻa ʻIlaisiā, ʻo ne fakafoki mai ʻa e ngaahi kī mahuʻinga ʻo e ngaahi ouau fakatemipalé.

ʻOku tau ongoʻi ʻa e faʻahinga fiefia ʻoku hoko ʻi Kuito, ʻEkuetoa; Halale, Simipāpuē; Pēlemi, Palāsila; pea mo Lima, Pēlū, ʻo fakatou tatau pē ki he kāingalotú mo e kau faifekaú, fakatatau mo e meʻa ne hoko ʻi Pengikoki, Taileni, ʻi he taimi ne fakahā ai e temipale ko iá he taʻu ʻe taha kuo hilí. Naʻe ʻīmeili ʻa Sisitā Seli Sīnia, ko e uaifi ʻo Tēvita Sīnia, ko e palesiteni fakamisiona ʻo Taileni he taimi ko iá, ki he fāmilí mo e kaungāmeʻá hili ʻenau fanongo ki hono fakahā ʻe Palesiteni Monisoni e temipalé, ne “houa ʻe 12 ʻenau taʻe-mamohé pea tō mo e ngaahi loʻimata lahi ʻo e fiefia.” Naʻá na telefoni ki he ongo ʻasisiteni he misioná ʻi he 11:30 efiafi ke fakahā kiate kinaua. Naʻe telefoni leva e ongo ʻasisitení ki he kau faifekaú kotoa. Ne aʻu mai ʻa e lipōtí naʻe “ʻā kotoa e misioná ʻi he tuʻuapoó ʻo hopohopo ʻi honau funga mohengá.” Ne kiʻi tūkuhua ange ʻa Sisitā Sīnia ki he fāmilí mo e kaungāmeʻá, “Kātaki ʻo ʻoua ʻe ʻai ke ʻilo ʻe he Potungāue Ngāue Fakafaifekaú!”4

Naʻe tatau pē mo e ongoʻi fakalaumālie lahi ʻa e kāingalotu ʻi Tailení. ʻOku ou tui kuo ʻosi ʻi ai ha ngaahi teuteu fakalaumālie ʻi he lotó mo e ngaahi ʻapí pea mo ha ngaahi fakahā mei he langí ʻi he teuteu ʻa e Kāingalotu ʻo e feituʻu ʻe tuʻu ai ʻa e ngaahi temipale foʻou ne toki fakahaá.

ʻĪmisi
Thai young women with a mirror that says, “See Yourself in the Temple.”

ʻOku ʻi ai ha fanga kiʻi sioʻata ʻa Sisitā Sīnia ʻi Taileni, naʻe ngaohi makehe ki heʻene talatalaifale fakatāutahá, tautefito ki he kau sisitaá. Naʻe ʻi ai ha temipale ne tā ʻi he sioʻatá mo e fakalea ko ʻení, “Sio Kiate Koe ʻi he Loto Temipalé.” Ko e taimi ʻoku sio ai ʻa e kakaí ki he sioʻatá, ʻoku nau sio kiate kinautolu ʻi he loto temipalé. Naʻe akoʻi ʻe Sisitā Sīnia ʻa e kau fiefanongó mo e kāingalotú ke nau fakakaukau kiate kinautolu ʻi he loto temipalé pea fakahoko ʻa e ngaahi liliu ne fie maʻu ki heʻenau tōʻonga moʻuí mo e ngaahi teuteu fakalaumālié ke aʻusia e taumuʻa ko iá.

Ko ʻeku tukupā he pongipongí ní ke tau takitaha fakakaukau kiate kitautolu ʻi he loto temipalé, ko e fē pē ha potu ʻokú ke nofo ai. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Monisoni: “Kuo teʻeki ai ke ke maʻu kakato e ngaahi tāpuaki ʻoku lava ke ʻoatu ʻe he Siasí kae ʻoua kuó ke hū ʻi he Fale ʻo e ʻEikí. Ko e tāpuaki mahuʻinga mo fungani taha ʻo ʻetau kau ki he Siasí ʻa e ngaahi tāpuaki ko ia ʻoku tau maʻu ʻi he ngaahi temipale ʻo e ʻOtuá.”5

Neongo e tōnounou he angamāʻoniʻoní ʻi he māmaní he ʻaho ni, ka ʻoku tau moʻui ʻi ha taimi toputapu mo māʻoniʻoni. Kuo laui senituli hono fakamatalaʻi hotau kuongá ʻe he kau palōfitá, ʻi he loto ʻofa mo e fakaʻānaua.6

Naʻe fakamoʻoniʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmita ʻaki ʻene fakatou lau e ʻOpataia7 he Fuakava Motuʻá mo e 1 Pita8 ʻi he Fuakava Foʻoú, ʻa e taumuʻa maʻongoʻonga ʻa e ʻOtuá ki hono fakahoko ʻo e papitaiso maʻá e pekiá mo fakaʻatā kitautolu ke tau hoko ko e kau faifakamoʻui ʻi he Moʻunga ko Saioné.9

Kuo fakatuʻumālieʻi ʻe he ʻEikí hotau kakaí mo ʻomi ha ngaahi maʻuʻanga tokoni mo e fakahinohino fakapalōfita ke tau lava ʻo lototoʻa ai ʻi hono fai hotau ngahi fatongia fakatemipalé maʻá e kakai moʻuí mo e pekiá fakatouʻosi.

ʻOku mahino kiate kitautolu ʻa e taumuʻa ʻo e moʻuí, palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamaí maʻa ʻEne fānaú, feilaulau huhuʻi ʻa e Fakamoʻuí, pea mo e fatongia mahuʻinga ʻo e fāmilí ʻi he faʻunga ʻo e langí, tuʻunga ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí kuo fakafoki maí.10

ʻOku hanga ʻe hono fakatahaʻi ʻo e lahi ange e ngaahi temipalé mo e fakalakalaka ʻo e tekinolosiá ʻo fakahoko hotau ngaahi fatongia toputapu he hisitōlia fakafāmilí ki heʻetau ngaahi kuí, pea hoko ai e kuongá ni ko e kuonga monūʻia taha ia ʻi he kotoa ʻo e hisitōliá. ʻOku ou fiefia ʻi he faivelenga makehe hotau toʻu tupú ʻi he fakahokohoko fakamotuʻaleá mo e fekumi ki heʻenau ngaahi kuí pea fakahoko e papitaisó mo e hilifakinimá ʻi he temipalé. ʻOkú ke kau moʻoni ʻi he kau faifakamoʻui naʻe kikiteʻi ki he Moʻunga ko Saioné.

Te Tau Teuteu Fēfē ki he Temipalé?

ʻOku tau ʻilo ko e angamāʻoniʻoní mo e fakamāʻoniʻoniʻí ko ha ongo konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he temipalé.

ʻI he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá vahe 97, ʻoku pehē ai, “Pea ʻe fakatatau ki he hanga ʻe hoku kakaí ʻo langa ha fale kiate au ʻi he huafa ʻo e ʻEikí, pea ʻikai tuku ke hū ki ai ha meʻa taʻemaʻa, koeʻuhí ke ʻoua naʻa ʻuliʻi iá, ʻe nofo ai ʻa hoku nāunaú.”11

Naʻe fakamoʻoni hingoa ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí ʻi he lekomeni temipalé ʻo aʻu mai ki he 1891, ke maluʻi e ngeia ʻo e temipalé. Naʻe toki foaki leva ʻa e fatongia ko iá ki he kau pīsopé mo e kau palesiteni fakasiteikí.

ʻOku tau fakaʻamu lahi ke moʻui taau ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ke maʻu ha lekomeni temipale. Mou kātaki ʻo ʻoua te mou pehē ko e temipalé ko ha taumuʻa ia ʻoku tāumamaʻo pe taʻemalava. ʻE lava ke aʻusia ʻe he tokolahi taha ʻo e kāingalotú e ngaahi fie maʻu māʻoniʻoni kotoa pē ʻi ha kiʻi taimi nounou kapau ʻoku nau lotoʻaki ke taau mo fakatomala kakato mei he maumau fonó pea ngāue mo ʻenau pīsopé. ʻOku kau heni ʻa e loto fiemālie ke fakamolemoleʻi kitautolú kae ʻoua ʻe nofotaha ʻetau tokangá ʻi heʻetau ngaahi tōnounoú pe angahalá ke taʻofi ai haʻatau malava ke hū ki he temipale toputapú.

Naʻe fakahoko e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí maʻá e fānau kotoa ʻa e ʻOtuá. ʻOku feau ʻe Heʻene feilaulau huhuʻí e ngaahi fie maʻu ʻa e fakamaau totonú maʻanautolu kotoa ʻoku fakatomala moʻoní. ʻOku fakamatalaʻi ʻeni ʻe he folofolá ʻi ha founga mātuʻaki fakaʻofoʻofa:

“Neongo ʻa e tatau hoʻomou angahalá mo e kula ʻahoʻahó, ʻe hoko ia ke hinehina ʻo hangē ko e ʻuha hina ekiaki.”12

“Pea ʻe ʻikai te u toe manatu [ki ai].”13

ʻOku mau fakapapauʻi atu ʻe hanga ʻe hono moʻuiʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni māʻoniʻoní ʻo ʻoatu ʻa e fiefiá, lavameʻá, mo e nongá kiate koe mo ho fāmilí.14 ʻOku fakapapauʻi ʻe he kāingalotú, ʻo tatau pē kakai lalahí mo e toʻu tupú,15 ʻa honau tuʻunga tāú ʻi heʻenau tali e ngaahi fehuʻi ki he lekomeni temipalé. Ko e fie maʻu mahuʻingá ke fakatupulaki hoʻo fakamoʻoni ki he ʻOtua ko e Tamaí; Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí; mo e fakafoki mai ʻo ʻEne ongoongoleleí pea aʻusia e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

ʻOku Hulufau e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Temipalé

Ko e ngaahi tefitoʻi tāpuaki ʻo e temipalé ʻa e ngaahi ouau ko ia ʻo e hakeakiʻí. ʻOku fekauʻaki e palani ʻo e ongoongoleleí mo e hākeakiʻí pea ʻokú ne fālute ʻa hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu mo e ʻOtuá. ʻOku fakahoko ʻa e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakavá ni maʻá e kakai moʻuí ʻi he temipalé, tukukehe ʻa e papitaisó mo e hilifakinimá. ʻOku maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻuí mo e ngaahi fuakava kotoa maʻá e kakai pekiá ʻi he temipalé.

Naʻe akoʻi ʻe Pilikihami ʻIongi, “Kuo ʻikai ha meʻa ʻe taha naʻe malava ke fai ʻe he ʻEikí maʻa hono fakamoʻui ʻo e faʻahinga ʻo e tangatá, ʻoku pehē naʻe teʻeki ai ke ne fakahoko; … kuo ʻosi fakakakato ʻa e meʻa kotoa pē naʻe malava ke fakahoko maʻa honau fakamoʻuí, ʻo fakafou mai pea ʻi he Fakamoʻuí tonu pē.”16

ʻOku fokotuʻu ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi siteiki, uooti, ngaahi kōlomu, ngaahi houalotu ʻo e Siasí, ngaahi misiona, mo e ngaahi alā meʻa pehē, ʻi hotau ngaahi falelotú mo ha ngaahi fale kehe pē. Ka ʻoku fokotuʻutuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e ngaahi fāmili taʻengatá ʻi he temipalé pē taha.

ʻOku mahino ʻoku tali kakato ʻe he ʻEikí ʻi Hono fale māʻoniʻoní ʻa kinautolu ʻoku loto fakatomala mo laumālie mafesifesí he kuo nau fakatomala moʻoni mei heʻenau ngaahi angahalá.17 ʻOku tau ʻilo “ʻOku ʻikai filifilimānako ʻa e ʻOtuá.”18 Ko e taha e ngaahi meʻa mahuʻinga taha ʻoku ou saiʻia ai ʻi he temipalé he ʻoku ʻikai fakafaikehekeheʻi ʻa kinautolu ʻoku ō ki aí ʻe he koloá, tuʻungá, pe faʻahinga fatongia pē. ʻOku tau tuʻunga tatau kotoa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku teunga hinehina ʻa e tokotaha kotoa ke fakahaaʻi ko e kakai maʻa mo angatonu kitautolu.19 ʻOku tau tangutu fakataha kotoa mo ha fakaʻānaua ʻi he lotó ke hoko ko e ngaahi foha mo e ngaahi ʻofefine taau ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa.

ʻĪmisi
Temple sealing room

Kiʻi fakakaukau angé ki he malava ʻa e houʻeiki fafine mo tangata ʻi he māmaní kotoa, tuʻunga ʻi he “ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻoku maʻu ʻi he ngaahi temipale toputapú, … ke foki ki he ʻao ʻo e ʻOtuá pea … ke fakatahaʻi ʻo taʻengata.”20 ʻOku nau fakahoko ʻeni ʻi ha loki sila fakaʻofoʻofa mo toputapu ʻoku ʻatā ki he kāingalotu moʻui taau kotoa ke hū ki he temipalé. Ka hili ʻenau fakahoko e ngaahi fuakava ko ʻení, te nau lava “ke sio kiate kinautolu ʻi he ngaahi [sioʻata] ʻoku tuʻu fehāngaaki ʻi he temipalé.” “Pea hanga ʻe he fetapaki ʻo e ongo sioʻata ʻo e temipalé ʻo ʻai e ʻatá ke hangē ʻoku aʻu atu ia ki ʻitānití.”21 ʻOku tokoni e ʻata ʻo e ngaahi ʻīmisi ko ʻení ke tau fakalaulauloto ki he ngaahi mātuʻa, ngaahi kui, pea mo e toʻu tangata kotoa ki muʻá. ʻOku nau tokoni ke tau fakatokangaʻi ʻa e ngaahi fuakava toputapu ʻokú ne fakahoko kitautolu ki he ngaahi toʻu tangata kotoa ʻoku muimui maí. ʻOku fuʻu mahuʻinga fau ʻeni, pea ʻoku kamata ia ʻi he taimi ʻokú ke “sio ai kiate koe ʻi he temipalé.”

ʻĪmisi
Mirrors in a temple sealing room

Naʻe faleʻi kitautolu ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ke tau “fakakaukau ki he ngaahi akonaki fakaʻeiʻeiki ʻi he lotu fakatapui ʻo e Temipale Ketilaní, ko ha lotu naʻe pehē ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá naʻe foaki mai kiate ia ʻi he fakahā. Ko ha lotu ʻokú ne kei tāpuakiʻi fakafoʻituitui mo fakafāmili kitautolu pea ʻi heʻetau hoko ko ha kakaí, tuʻunga ʻi he mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo foaki ʻe he ʻEikí kiate kitautolu ke tau fakaʻaongaʻi ʻi Hono ngaahi temipale māʻoniʻoní.”22 ʻE lelei kiate kitautolu kapau te tau ako ʻa e vahe 109 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá pea muimui ki he naʻinaʻi ʻa Palesiteni Hanitaá “ke fokotuʻu ʻa e temipale [ʻo e ʻEikí] ko e fakaʻilonga maʻongoʻonga ʻo [ʻetau] hoko ko e mēmipá.”23

ʻOku toe hoko foki ʻa e temipalé ko ha potu ʻo e hūfangaʻanga, ʻo e fakafetaʻi, fakahinohino, mo mahino, pea “ke fakahaohaoaʻi ʻa kinautolu ʻi he ʻiloʻi … ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku kau ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní.”24 Kuo hoko ia ʻi heʻeku moʻuí kotoa ko ha potu ʻo e fiemālie mo e nonga ʻi ha māmani ʻoku taʻemanonga moʻoni.25 ʻOku fakaʻofoʻofa ke huʻi atu e hohaʻa ki māmaní ʻi he feituʻu toputapu ko iá.

Ko e taimi lahi ʻi he temipalé pea mo ʻetau kau ʻi he fakatotolo he hisitōlia fakafāmilí, ʻoku tau ongoʻi ai ha ngaahi ueʻi mo maʻu ha ngaahi fakakaukau mei he Laumālie Māʻoniʻoní.26 Taimi ʻe niʻihi ʻi he temipalé, ʻoku faʻa fakaʻau ʻo fuʻu manifi ʻa e veilí ʻi hotau vā mo kinautolu ʻi he tafaʻaki ʻe tahá. ʻOku tau maʻu ha tokoni makehe ʻi heʻetau feinga ke hoko ko e kau faifakamoʻui he Moʻunga ko Saioné.

Naʻe tokoniʻi ʻe ha uaifi ʻo e taha hotau Kau Taki Māʻolunga kuo mālōlō fakalangilangi pē he taimi ní, ʻi he ngaahi taʻu kuo hilí ha tamai, faʻē mo ʻena fānau ʻi ha temipale ʻi ʻAmelika Lotoloto, ke nau maʻu e ngaahi fuakava taʻengatá he loki silá, ʻoku tuʻu ai e ngaahi sioʻata ʻo e temipalé. ʻI heʻene ʻosí pea nau tafoki ʻo sio ki he sioʻatá, naʻá ne fakatokangaʻi atu ha fofonga he sioʻatá ʻo ha taha naʻe ʻikai ke ʻi he lokí. Naʻá ne ʻeke ki he faʻeé pea ʻilo ai naʻe ʻi ai ha ʻofefine naʻe mālōlō ka naʻe ʻikai ke ne ʻi he lokí. Naʻe fakafofongaʻi leva ʻa e ʻofefine kuo pekiá ʻi he ouau toputapú.27 ʻOua ʻaupito naʻa mou taʻetokaʻi e tokoni ʻoku fai ʻi he temipalé mei he tafaʻaki ʻe taha ʻo e veilí.

Kātaki ʻo fakatokangaʻi hono vivili ʻemau fakaʻamu ke fai ʻe he tokotaha kotoa e ngaahi liliu ʻoku fie maʻu ka ne taau ai mo e temipalé. Toe vakaiʻi he faʻa lotu ho tuʻunga ʻi hoʻo moʻuí, kumia e fakahinohino ʻa e Laumālié, pea talanoa mo hoʻo pīsopé fekauʻaki mo hono teuteuʻi koe ki he temipalé. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, “ʻOku ʻikai ha toe taumuʻa ʻe mahuʻinga ange ke ke ngāue ki ai ka ko e moʻui taau ke hū ki he temipalé.”28

Ko e Fakamoʻuí ʻa e “Fungani Makatuliki Taʻeueʻia ʻo ʻetau Tuí mo Hono Siasí.“

Naʻá ku monūʻia ke kau mo Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ʻi hono toe fakatapui ʻo e Temipale Suva Fisí he māhina ʻe ua kuo hilí. Ko ha meʻa makehe mo toputapu ia. Naʻe hanga ʻe he lototoʻa mo e ngaahi ongo fakalaumālie mālohi ʻa Palesiteni ʻAealingí ʻo ʻai ke hoko atu hono toe fakatapuí neongo e tuʻunuku mai e taha ʻo e ngaahi saikolone kovi taha kuo lēkooti ʻi he Hemisifia Fakatongá. Naʻe maluʻi fakatuʻasino mo fakalaumālie ʻa e toʻu tupú, kau faifekaú mo e kāingalotú.29 Naʻe hā mahino ai e toʻukupu ʻo e ʻEikí. Naʻe hoko hono toe fakatapui e Temipale Suva Fisí ko ha hūfangaʻanga ia mei he afaá. Taimi lahi, ʻi heʻetau foua e ngaahi matangi ʻo e moʻuí, ʻoku tau siotonu ai ki he toʻukupu ʻo e ʻEikí heʻene fakahoko ha maluʻi fakalangi.

Naʻe toe fakaofo foki hono ʻuluaki fakatapui ʻo e Temipale Suva Fisí ʻi he ʻaho 18 ʻo Sune 2000. ʻI he meimei ʻosi e temipalé, kuo puke fakamālohi ʻa e kau mēmipa ʻo e falealeá ʻe ha kulupu ʻo ha kau fakafepaki. Naʻe maumauʻi mo tutu e loto kolo ʻo Suvá, ʻi Fisi. Naʻe tuʻutuʻuni ʻe he sōtiá ke puleʻi fakakautau e fonuá.

Naʻá ku ʻalu mo e kau palesiteni fakasiteiki ʻe toko fā ʻi Fisí, ʻi heʻeku hoko ko e palesiteni fakaʻēliá, ʻo talanoa mo e kau taki fakakautaú ʻi he ʻapi sōtia Kuini ʻElisapetí. Hili ʻemau fakamatala e fokotuʻutuʻu ki he fakatapuí, naʻa nau poupou ka naʻa nau hohaʻa ki he malu ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelií. Naʻa nau fokotuʻu ha kiʻi polokalama fakatapui siʻisiʻi pē ʻo ʻikai ha toe meʻa ʻe fai ʻi tuʻa he temipalé, hangē ko e ouau ʻo e makatulikí. Naʻa nau fakamamafaʻi ʻe lava ke hoko ha taha pē ʻi tuʻa he temipalé ko ha meʻa ke hoko ai ha fetāʻaki.

Ne tali ʻe Palesiteni Hingikelī ʻa e kiʻi sēsini fakatapui tokosiʻí ke kau pē ki ai ʻa e kau palesitenisī temipale foʻoú mo ha kau taki fakalotofonua tokosiʻi; pea ʻikai toe fakaafeʻi ha niʻihi telia hono fakatuʻutāmakí. Neongo iá, naʻá ne fakamamafaʻi mahino, “Kapau te tau fakatapui ʻa e temipalé, te tau fakahoko e ouau ʻo e makatulikí he ko Sīsū Kalaisi ʻa e fungani makatulikí, pea ko Hono Siasí ʻeni.”

Ko e taimi ne mau hū atu ai ki tuʻa ki he ouau ʻo e makatulikí, naʻe ʻikai ke ʻi ai ha kakai taʻesiasi, hala ha fānau, pe faiongoongo, pe ha toe taha kehe ai. Ka naʻe fakahaaʻi ʻe ha palōfita angatonu ʻa ʻene lototoʻá mo ʻene tukupā taʻe toe ueʻia ki he Fakamoʻuí.

Naʻe lea kimui ange ai ʻa Palesiteni Hingikelī ʻo kau ki he Fakamoʻuí ʻo pehē: “ʻOku ʻikai ha taha ke fakatataua Ia. Kuo teʻeki ʻaupito ha taha pehē. Pea he ʻikai pē teitei ʻi ai ha taha pehē. Fakafetaʻi ki he ʻOtuá ʻi he meʻaʻofa mai Hono ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻo Ne foaki ʻEne moʻuí ka tau lava ʻo moʻui pea ko Ia ʻa e fungani makatuliki taʻe-ueʻia ʻo ʻetau tuí mo Hono Siasí.”30

Kāinga, ʻoku ou fakatauange ke tau takitaha fakaʻapaʻapaʻi e Fakamoʻuí mo fai ha liliu pē ʻoku fie maʻu ke tau “sio ai kiate kitautolu ʻi Hono ngaahi temipale toputapú.” ʻI heʻetau fai iá, te tau lava leva ʻo fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻa māʻoniʻoní mo teuteuʻi kitautolu mo hotau fāmilí ki he ngaahi tāpuaki kotoa ʻe lava ke Ne foaki mai mo Hono Siasí ʻi he moʻuí ni pea mo ʻitāniti foki. ʻOku ou fakamoʻoniʻi moʻoni ʻoku moʻui ʻa e Fakamoʻuí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:30–32.

  2. Ko e temipale hono 12, ʻa e Temipale Lonitoni ʻIngilaní, naʻe fakatapui ia ʻi he ʻaho 7 ʻo Sepitema 1958.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:6–7.

  4. Shelly Senior, email, Apr. 6, 2015.

  5. Thomas S. Monson, “Ko e Temipale Māʻoniʻoní—ko ha Fakaʻilonga ki he Māmaní,” Liahona, Mē 2011, 93.

  6. Vakai, ʻĪsaia 2:2.

  7. Vakai, ʻOpataia 1:21.

  8. Vakai, 1 Pita 4:6.

  9. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Sāmita (2007), 409.

  10. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Uilifooti Utalafi (2004), 177, 192–93.

  11. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:15; vakai foki, veesi 17.

  12. ʻĪsaia 1:18.

  13. Selemaia 31:34.

  14. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 59:23.

  15. Makehe mei he lekomeni ʻoku maʻu ʻe he kakai lalahi ʻosi maʻu ʻenitaumení, ʻoku ʻi ai ha lekomeni fakangatangata ki he papitaiso maʻá e kau pekiá ʻe lava ke maʻu ʻe he toʻu tupu mo e kakai lalahi teʻeki maʻu ʻenitaumení. ʻOku fakatou fie maʻu ʻi he ongo lekomení e fakamoʻoni hingoa ʻa e tokotaha ʻokú ne maʻú ko e fakamahino ʻo ʻenau moʻui tāú. ʻOku ʻaonga ʻa e lekomeni fakangatangatá ki ha taʻu ʻe taha ʻo ne ʻoange ai ha faingamālie ki he kau pīsopelikí ke nau talanoa fakataʻu mo e tokotahá ki heʻene tuʻunga moʻui tāú.

  16. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Pilikihami ʻIongi (1997), 39.

  17. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:42.

  18. Ngāue 10:34; vakai foki, Molonai 8:12; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:35; 38:16.

  19. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 100:16.

  20. “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani,” Liahona, Nōv. 2010, 129.

  21. Gerrit W. Gong, “Temple Mirrors of Eternity: Ko ha Fakamoʻoni ʻo e Fāmilí,” Liahona, Nōv. 2010, 37.

  22. Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Hauati W. Hanitā (2015), 183.

  23. Ngaahi Akonaki: Hauati W. Hanitā, [178].

  24. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:13–14.

  25. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:26–27.

  26. ʻOku tau faʻa ui ʻeni ko e Laumālie ʻo ʻIlaisiaá. Kuo akoʻi mai ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ko e Laumālie ʻo ʻIlaisiaá ko hono “fakahaaʻi mai ia e fakamoʻoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ki he natula fakaʻotua ʻo e fāmilí” (“A New Harvest Time,” Ensign, May 1998, 34).

  27. Vahevahe ʻi he fakangofua.

  28. Thomas S. Monson, “Ko e Temipale Māʻoniʻoní—ko ha Fakaʻilonga ki he Māmaní,” 93.

  29. Naʻe nofo ʻa e kau faifekau mo e toʻu tupu ne ʻomi mei he ʻotu motú ʻi he ngaahi faleako ʻo e ngaahi ʻapiako ʻa e Siasí pea mo e ngaahi falelotú pea ne nau malu ai mei he ngaahi haʻahaʻa kovi taha ʻo e Saikolone ko Uinisitoní.

  30. Gordon B. Hinckley, “Four Cornerstones of Faith,” Liahona, Feb. 2004, 4–5.