2010–2019
ʻOku ʻi Fē ʻa e Ngaahi Kī mo e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí?
ʻEpeleli 2016


ʻOku ʻi Fē ʻa e Ngaahi Kī mo e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí?

ʻOku ʻomi ʻe he mafai mo e kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí e mālohí, fakaava e ngaahi matapā ʻo e langí, fakafehokotaki e mālohi fakalangí, pea fakahoko ʻaki e ngaahi fuakava ke tau foki hake ai ki heʻetau Tamai Hēvaní.

ʻI he tāitō e laʻā hoʻatā ʻo e faʻahitaʻu momokó ʻi he tuʻa moʻunga faiʻanga sikií, naʻe mokoʻiʻī homau kouʻahé mo e ihú he mokoteilo ʻa e ʻeá, pea hangē naʻá ne fakavaveʻi kimautolu ki heʻemau meʻalelé ʻi he tauʻanga meʻalele ʻo e feituʻu faiʻanga sikií. ʻE vave pē hono fakamāfanaʻi ai ʻe he mīsini fakamāfana ʻo ʻemau ngaahi kaá homau louhiʻi nima mo e vaʻe ne mokoʻīʻií. Naʻe hanga ʻe he pākakihi hake ʻa e sinoú ʻi heʻemau molokí ʻo fakapapauʻi mai ʻoku fuʻu tōtuʻa e momokó.

Ne maʻu ʻe homau fāmilí ha ʻaho fonu-fiefia ʻi he feituʻu faiʻanga sikií pea fakaʻosi ʻaki ʻeni ha momoko toho. ʻI heʻeku aʻu ki he kaá, ne u fā hifo ki he kato hoku koté ki he kií, peá u fā ki he kato ʻe tahá mo e kato hokó. “ʻOku ʻi fē ʻa e kií?” Naʻe tatali loto vēkeveke mai e taha kotoa ki he kií! Naʻe ʻosi fakafonu e puha ʻuhilá pea mateuteu e meʻa kotoa pē—kau ai ʻa e mīsini fakamāfaná—ka he ʻikai lava ha hū ʻi he ngaahi matapā kuo loká taʻe ʻi ai e kií, he ka ʻikai ha kī, he ʻikai moʻui e meʻalelé.

ʻI he taimi ko iá, naʻe tukutaha ʻemau tokangá pe ʻe fēfē haʻamau hū ki he kaá ʻo māfaná, ka naʻá ku fakakaukau—naʻa mo e taimi ko iá—ʻe lava ke ako heni ha lēsoni. Ka ʻikai ha kī, ʻe hoko pē mīsini fakaofo ko ʻení ko ha pelesitiki mo e ukamea. Neongo e ngaahi meʻa ʻe malava ʻe he kaá, ka ʻo ka ʻikai ha kī, he ʻikai lava ke fai ʻene ngāué.

Ko e lahi ange ʻeku fakakaukauloto ki he aʻusia ko ʻení, ko e lahi ange ia ʻene loloto mo ʻuhingamālie ange kiate aú. ʻOku ou ofo ʻi he ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ki Heʻene fānau ʻi he māmaní. ʻOku ou ofo ʻi he ʻaʻahi mai ha niʻihi fakalangi pea mo e ngaahi meʻa-hā-mai ʻo e taʻengatá ne foaki ʻe he ʻOtuá kia Siosefa Sāmitá. Kae tautautefito ʻeku loto houngaʻia lahi ʻi hono fakafoki mai e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ka ne ʻikai e fakafoki mai ko ʻení, he ʻikai ke tau mālohi feʻunga ke foki ki heʻetau mātuʻa fakalangi ʻofá. ʻOku fie maʻu ke puleʻi hono fakahoko e ngaahi ouau faifakamoʻui fekauʻaki mo e ngaahi fuakava te tau lava ai ʻo foki ki he ʻao ʻetau Tamai Hēvaní ʻi he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí.

Ne hā ʻa Sione Papitaiso kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻi Mē ʻo e 1829 ʻo foaki kiate kinaua e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pea foaki kiate kinaua e ngaahi kī ʻoku fekauʻaki mo e lakanga fakataulaʻeiki ko iá. Hili iá, ne foaki ʻe Pita, Sēmisi mo Sione kiate kinaua ʻa e ngaahi kī ʻo e Lakanga Taulaʻeiki faka-Melekisētekí.1

Hili ha taʻu nai ʻe fitu, ʻi ha ʻaho Sāpate he Temipale Ketilaní, ko e ʻosi pē ia ha uike ʻe taha hono fakatapuí, “ʻoku hā mai ʻa e ʻEiki ko Sihová ʻi he nāunau” kia Siosefa mo ʻŌliva pea hoko mai ai e hā mai ʻa Mōsese, ʻIlaiase mo ʻIlaisiā, ʻo nau foaki “ʻa e ngaahi kī naʻa nau maʻú mo e ngaahi kuongá.”2 Ne mole ʻi ha ngaahi senituli ʻa e mafai mo e ngaahi kī ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ne fakafoki maí. ʻI he founga tatau pē naʻe lokaʻi ai hoku fāmilí ʻi tuʻa he kaá ko e tupu mei he mole ʻa e kií, ne lokaʻi foki ai e fānau kotoa pē ʻa e Tamai Hēvaní mei he ngaahi ouau faifakamoʻui ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí—kae ʻoua ke ʻaonga e fakafoki fakalangi naʻe fai ʻe Sione Papitaisó. ʻOku ʻikai totonu ke tau toe fehuʻi, “ʻOku ʻi fē ʻa e ngaahi kií?”

ʻĪmisi
Feituʻu naʻe fakafoki mai ai ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí
ʻĪmisi
Vaitafe Sesikuehaná

ʻI ha ʻaho fakaʻofoʻofa ʻo e faʻahitaʻu fakatōlau ʻo e taʻu kuo ʻosí, ne u ʻaʻahi ki ha vaotā nonga ʻoku tuʻu ʻi he fakatokelau hahake ʻo Penisilivēniá, ʻoku ʻiloa ʻi he folofolá ko Hāmoní, ʻa e feituʻu ne hā ai ʻa Sione Papitaiso kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele pea fakafoki mai ai e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné. Ne u tuʻu foki ʻi he matāfanga ʻo e Vaitafe Sesikuehaná ʻa ia ne foaki ai kia Siosefa mo ʻŌliva e mafaí mo e ngaahi kií pea papitaiso ai kinauá. Ne hā mai ʻa Pita, Sēmisi mo Sione ʻo ofi ki he vaitafe tatau ʻo fakafoki mai e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e ngaahi kī ʻoku fekauʻaki mo iá.3

ʻĪmisi
ʻApi ʻo Siosefa mo ʻEma Sāmitá
ʻĪmisi
ʻI loto ʻi he senitā takimamata ʻo e feituʻu ne fakafoki mai ai e Lakanga Fakataulaʻeikí
ʻĪmisi
ʻI tuʻa ʻi he senitā takimamata ʻo e feituʻu ne fakafoki mai ai e Lakanga Fakataulaʻeikí

ʻOku kau ʻa e ngaahi feituʻú ni, kae pehē ki he fuofua ʻapi ʻo Siosefa mo ʻEma naʻe toe langá, ʻa ia naʻe liliu ai e konga lahi taha ʻo e Tohi ʻa Molomoná; ko e ʻapi ʻo e ongomātuʻa ʻa ʻEmá; pea mo ha senitā takimamata, kuo hoko ko ha ʻapisiasi; ʻi he Feituʻu foʻou ne Fakafoki mai ai ʻa e Lakanga Fakataulaʻeikí, ʻa ia naʻe fakatapui ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ʻi Sepitema ʻo e taʻu kuo ʻosí. Naʻá ku ongoʻi ai e mālohi mo e moʻoni ʻo e ngaahi meʻa fakalangi naʻe hoko ʻi he potu toputapu ko iá. Ne hanga ʻe he aʻusia ko iá ʻo ʻai ke u fakalaulauloto, ako mo lotu ʻo kau ki he mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻou maʻu ha holi ke vahevahe mo e toʻu tupu ʻo e Siasí e founga ʻe lava ʻo tāpuekina ai kinautolu ʻe he mafai mo e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo fakafoki maí.

ʻUluakí, mahalo ʻe tokoni ha mahino ʻa e ngaahi lea ko ʻení. Kuo fakaʻuhingaʻi e lakanga fakataulaʻeikí pe mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e “mālohi mo e mafai ʻo e ʻOtuá”4 pea “ko e mālohi toputapu taha ia ʻi he māmaní.”5 ʻOku fakaʻuhingaʻi e ngaahi kī ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí ke mahino foki kiate kitautolu: “Ko e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ko e mafai ia kuo foaki ʻe he ʻOtuá ki he kau taki lakanga fakataulaʻeikí ke nau tataki, tokangaʻi, pea mo puleʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo Hono lakanga fakataulaʻeikí he māmaní.”6 ʻOku puleʻi ʻe he ngaahi kií hono fakaʻaongaʻi ʻo e mafai ʻo e lakanga fakataulaeikí. ʻOku fie maʻu e ngaahi kií ki he ngaahi ouau ko ia ʻoku hiki ʻi he ngaahi lēkooti ʻo e Siasí pea he ʻikai lava fai ia taʻe fakamafaiʻi. Naʻe ʻakoʻi ʻe ʻEletā Tāleni H. ʻOakesi ko e “meʻatēpuú, ko e ngaahi kī kotoa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku maʻu ia ʻe he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻa ia ʻoku ʻOʻona ʻa e lakanga fakataulaʻeikí. Ko Ia ʻa e tokotaha ʻokú Ne fakafuofuaʻi pe ko e hā e ngaahi kī ʻoku foaki ki he kakai fakamatelié mo e founga hono ngāue ʻaki ʻa e ngaahi kī ko iá.”7

Kiate kimoutolu toʻu tupú, kuó u fakakaukau ki ha founga ʻe tolu ʻe lava ke mou “ʻilo ai e ngaahi kií” pe fakaʻaongaʻi e ngaahi kī mo e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke faitāpuekina ai hoʻomou moʻuí mo e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

Ko e ʻUluakí, ke Teuteu ke Ngāue Fakafaifekau

ʻE hoku kāinga kei talavou, mahalo ʻoku ʻikai ke mou ʻiloʻi, ka ʻoku malava e ngāue fakafaifekaú ʻi hotau kuongá ko e ngaahi kī ko ia ne fakafoki mai ʻe Mōsese ki hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí. Fakakaukau ki he kau faifekau taimi-kakato ʻe meimei toko 75,000 ʻi he malaʻé ʻi he malumalu e tataki ʻo e ngaahi kī ko ʻení. Manatuʻi ʻoku ʻikai fuʻu vave ia ke ke teuteu ki he ngāue fakafaifekaú. ʻI he Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú, ʻoku pehē ai, “Kau talavou ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, … ngāue faivelenga ke teuteuʻi koe ke ke fakafofongaʻi ʻa e ʻEikí ʻi hoʻo hoko ko e faifekau.”8 ʻE lava foki e kau finemuí ʻo teuteu, ka ʻoku ʻikai ke mou “haʻisia ki he fekau tatau ke ngāué.”9 Neongo pe te ke ngāue fakafaifekau taimi kakato pe ʻikai, ko hoʻo teuteú kotoa, ʻe lelei ia ʻi hoʻo hoko ko e mēmipa ngāue fakafaifekaú.

Ko e Founga hono Ua ke “ʻIlo e Ngaahi Kií” Ko e ʻAlu Ki he Temipalé

ʻOku malava ke fakahoko e ngaahi ouau ʻi he temipale māʻoniʻoní ʻaki e ngaahi kī ne fakafoki mai ʻe he palōfita ko ʻIlaisiā ʻo e Fuakava Motuʻá. ʻOku fakaʻatā ʻe he ngaahi ouau ʻoku fakahoko he ngaahi temipale ko ʻení ʻa e fakafoʻituituí mo e fāmilí ke foki ki he ʻao ʻo ʻetau mātuʻa fakalangí.

ʻOku mau poupouʻi kimoutolu toʻu tupú ke fekumi pea maʻu e hingoa hoʻomou ngaahi kuí pea papitaiso ʻo fakafofongaʻi kinautolu he temipalé ʻOku mau fakatokangaʻi ʻoku ʻosi fakahoko tā tuʻo lahi ʻaupito ʻeni ʻi he funga ʻo e māmaní! ʻOku fonu e faiʻanga papitaiso ʻo e ngaahi temipale lahi mei he pongipongí ki he poʻulí ʻi he toʻu tupú. Kuo fakaʻaongaʻi ʻi he ngaahi temipale ko ʻení e ngaahi kī ko ia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻokú ne fakaʻatā ke haʻi fakataha e fāmilí.

ʻOkú ke lava nai ʻo vakai ki he fekauʻaki e ngaahi kī ko ʻeni ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuakí? ʻI hoʻo kau ki he ngāué ni, te ke ʻilo ʻoku kau ʻa e ʻEikí ʻi he fakaikiiki ʻo e ngāué. ʻOku hā ʻeni ʻi ha aʻusia ʻe taha. Ne u toki ʻilo ha faʻē naʻá ne ʻalu maʻu pē mo ʻene fānaú ki he temipalé ke fakahoko e papitaiso maʻá e kau pekiá. ʻI he ʻaho ko ʻení, hili hono fakahoko ʻe he fāmilí e papitaisó pea teu ke nau mavahe mei he temipalé, ne hū atu ha tangata ki he feituʻu faiʻanga papitaisó mo ha fatunga hingoa ʻo hono fāmilí. ʻI he ʻilo ʻe ha taha ngāue temipale ʻoku ʻikai ha taha he faiʻanga papitaisó ke tokoni ʻi he ngaahi hingoa fakafāmili ko ʻení, naʻá ne kole ki he fāmilí pea ki he fānaú pe ʻe lava ke nau toe foki ʻo fetongi ke tokoni ki he papitaisó. Naʻa nau loto fiemālie ki ai pea nau foki atu. ʻI hono fakahoko ʻe he fānaú e papitaisó, naʻe fakafanongo pē ʻenau faʻeé ʻo kamata ke ne fakatokangaʻi ʻokú ne ʻilo e ngaahi hingoá, ʻo ne ofo lahi ʻi heʻene ʻilo ko ʻene ngaahi kui ʻeni e ngaahi hingoa fakafāmili ʻa e tangatá. Ko ha ʻaloʻofa ongongofua maʻanautolu.

Ne tāpuakiʻi e Temipale Polovo Siti Senitaá he uike ua kuohilí, ko e temipale ia hono 150 ʻo e Siasí ʻoku lolotonga ngāue he funga māmaní, ʻI hono hikinimaʻi ʻo Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ko ha ʻAposetolo ʻi he 1963, ko e temipale pē ʻe 12 ʻo e Siasí ne lolotonga ngāué. ʻOku fakaʻau ke ofi atu e temipalé kiate kimoutolu. Ka ʻoku totonu ke moʻui taau mo e temipalé ʻa kimoutolu ʻoku ʻikai lava maʻu pē ki he temipalé koeʻuhí ko ʻene mamaʻó pe ko ha ngaahi tūkunga. Te mou lava ʻo fai ha ngāue mahuʻinga ʻi tuʻa ʻi he temipalé ʻi hoʻomou fekumi mo ʻave hoʻomou ngaahi hingoa fakafāmilí.

Fakaʻosí, Fika Tolú: Laka Atu ʻI he Tui

Ne maʻu ʻe he palōfita ko ʻĒpalahame ʻo e Fuakava Motuʻá ha tāpuaki maʻongoʻonga mei he ʻEikí ʻi hono kuongá, ʻoku faʻa ui ia ko e fuakava Faka-ʻĒpalahamé. Hili ha ngaahi taʻu ʻe lauiafe, ne fakafoki mai e ngaahi tāpuaki ʻo e kuonga fakakosipelí kia ʻĒpalahamé. Ne hoko ʻeni ʻi he hā ʻa e palōfita ko ʻIlaiasé kia Siosefa Sāmita mo ʻŌliva Kautele ʻi he Temipale Ketilaní.

ʻOku mou takitaha lava ʻo maʻu ʻi he fakafoki mai ko ʻení ʻa e ngaahi tāpuaki ne talaʻofa kia ʻĒpalahamé. Te mou maʻu e ngaahi tāpuakí ni kapau te mou faivelenga mo moʻui taau. ʻI he kiʻi tohi tufa Ki Hono Fakamālohia e Toʻu Tupú, ʻoku ʻoatu ai ha ngaahi fakahinohino lelei ʻo kau ki he “laka atu ʻi he tuí.” ʻOku ou fakamatalaʻi fakanounou ha niʻihi ʻo e ngaahi faleʻi ko iá: “Tūʻulutui ʻi he pongipongi mo e pō takitaha ʻo lotu ki hoʻo Tamai ʻi Hēvaní ke tokoniʻi koe ke ke aʻusia ʻa e meʻa kotoa ʻoku finangalo ki ai ʻa e ʻEikí. … Ako ʻa e folofolá ʻi he ʻaho takitaha pea moʻui ʻaki ʻa e meʻa ʻokú ke laú. … Feinga ʻi he ʻaho takitaha ke ke talangofua. … Muimui ʻi he ngaahi akonaki ʻa e kau palōfitá … ʻi he tūkunga kotoa pē. … Loto fakatōkilalo mo loto fiemālie ke fakafanongo ki he Laumālie Māʻoniʻoní.”

ʻOku fakaʻosi ʻaki e faleʻi ko ʻení ha talaʻofa ʻoku iku ki he ngaahi talaʻofa ʻoku fou mai ʻi he ngaahi tāpuaki ʻo ʻĒpalahamé: “ʻI he taimi te ke fai ai e ngaahi meʻá ni, ʻe hanga ʻe he ʻEikí ʻo tāpuekina hoʻo moʻuí ʻo lahi ange ia ʻi he meʻa te ke lava ʻiate koe peé. Te Ne fakalahi ho ngaahi faingamālié, ʻai ke toe fālahi ange hoʻo vakaí, mo fakamālohia koe. Te Ne foaki atu ʻa e tokoni ʻokú ke fie maʻú ke matuʻuaki ʻaki ho ngaahi ʻahiʻahí mo e ngaahi faingataʻá. Te ke maʻu ha fakamoʻoni mālohi ange pea ʻilo ʻa e fiefia moʻoní ʻi hoʻo ʻiloʻi hoʻo Tamai ʻi Hēvaní mo Hono ʻAló ko Sīsū Kalaisí, mo ongoʻi ʻa ʻEna ʻofa ʻiate koé.”10

Ke fakamatalaʻi fakanounou atu: teuteu ke ngāue fakafaifekau, ʻalu ki he temipalé, pea laka atu kimuʻa ʻi he tui.

Fakaʻosí

Tau fakaʻosi angé e talanoá, ʻi heʻemau moʻutuʻua he tauʻanga meʻalelé ʻo feʻekenaki holo, “ʻOku ʻi fē ʻa e kií?” Ne fakaofo ʻeku maʻu e kií kimui ange he efiafi ko iá, he naʻe tō ia mei hoku kató ʻi he moʻungá. Kuo fakahā mai ʻe he ʻEikí he ʻikai ke Ne tuku ke tau moʻutuʻua ʻi he mokoʻīʻií, taʻe ʻi ai ha kī pe mafai ke tataki fakafoki ai kitautolu ke tau hao ki ʻapi kiate Ia.

Kapau ʻoku mou hangē ko aú, mahalo te ke faʻa fehuʻi kiate koe, “ʻOku ʻi fē e ngaahi kī?” ki he kaá, ʻōfisí, falé pe nofoʻanga totongí. ʻI heʻene hoko kiate aú, ʻoku ou faʻa kata loto heʻeku fakasio e kií, he ʻoku ou fakafakakaukau loto ai ki he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeiki kuo fakafoki maí pea kia Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, ʻa ia ʻoku tau hikinimaʻi ko e “palōfita, tangata kikite, mo e tangata maʻu fakahā”11 pea ko e tokotaha pē ia ʻi he māmaní ʻokú ne maʻu pea mo fakamafaiʻi ke ne fakaʻaongaʻi ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. ʻIo, ʻoku maʻu e ngaahi kií ʻe he kau palōfitá, kau tangata kikité, mo e kau tangata maʻu fakahaá. ʻOku foaki, tuku pea vahe ia ki ha niʻihi kehe ʻo fakatatau mo e finangalo ʻo e ʻEikí, ʻi he fakahinohino ʻa e Palesiteni ʻo e Siasí.

ʻOku ou fakamoʻoni atu ʻoku ʻomi ʻe he mafai mo e kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí e mālohí, fakaava e ngaahi matapā ʻo e langí, fakafehokotaki e mālohi fakalangí, pea fakahoko ʻaki e ngaahi fuakava ke tau foki hake ai ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻofá.

ʻOku ou lotua ʻe “vivili atu [ʻa e toʻu tupu tupu haké] ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi,”12 ke mahino ʻapē kiate kimoutolu ko homou faingamālie toputapu ke ngāue ʻi he fakahinohino ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu ʻa e ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻa ia te ne fakaava ʻa e ngaahi tāpuaki, meʻafoaki mo e mālohi ʻo e langí kiate kimoutolu.

ʻOku ou fakamoʻoni ki he ʻOtua ko e Tamaí, mo hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi ko Sīsū Kalaisí, pea mo e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo hono fakafoki mai ʻo e ongoongoleleí ʻi he kuongá ni, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Vakai ki he, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:68–72.

  2. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 110:110ʻuluʻi fakamatala ʻo e vahé.

  3. Vakai Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:20.

  4. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2: Ko Hono Puleʻi ʻo e Siasí (2010), peesi 8.

  5. Boyd K. Packer, “Ko e Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí ʻi he ʻApí” (fakataha ako fakatakimuʻa fakamāmani lahi, Fēpueli, 2012), lds.org/broadcasts; vakai foki, James E. Faust, “Power of the Priesthood,” Ensign, May 1997, 41–43.

  6. Tohi Tuʻutuʻuni Fika 2, 2.1.1.

  7. Dallin H. Oaks, “Ko e Ngaahi Kī mo e Mafai ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Liahona, Mē 2014, 50.

  8. Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú (kiʻi tohi, 2011), 43.

  9. Thomas S. Monson, “Talitali Lelei Kimoutolu Ki he Konifelenisí,” Liahona, Nōvema 2012, 5.

  10. Ko Hono Fakamālohia e Toʻu Tupú, 42–43.

  11. Fakalea mei he foomu ʻo e Kau ʻŌfisa ne Fokotuʻú ʻa ia ʻoku lau ʻi he ngaahi konifelenisi fakataʻu ʻa e uōtí mo e siteikí.

  12. 2 Nīfai 31:20.