2010–2019
Fakatomalá: Ko ha Fili Fakafiefia
ʻOkatopa 2016


Fakatomalá: Ko ha Fili Fakafiefia

ʻOku ʻikai ngata pē he malava ke hoko e fakatomalá, ka ʻoku fakafiefia foki ia tuʻunga ʻi hotau Fakamoʻuí.

Siʻoku kāinga ʻofeina, naʻá ku nofo mo hoku fāmilí ʻi hoku taʻu 12 ʻi Kōtesipoki, ko ha kolo he matā-fanga he fakatonga ʻo Suetení. Ke fakamahino atú, ko e kolo tupuʻanga ia homau kaungā-ngāue ko ʻEletā Pea G. Malama1 ne mālōlō he faʻahitaʻu māfana kuohilí. ʻOku tau ʻofa kiate ia. ʻOku tau houngaʻia ʻi hono anga fakaʻeiʻeikí kae pehē ki he tokoni mo e sīpinga fakaʻeiʻeiki ʻa hono fāmili fakaʻofoʻofá. Pea ʻoku tau lotua ke nofoʻia kinautolu ʻe he ngaahi tāpuaki fungani taha ʻa e ʻOtuá.

Naʻa mau maʻulotu ʻi ha fuʻu fale naʻe fakaleleiʻi. Naʻe fakafeʻiloaki fiefia mai ʻi ha Sāpate ʻe taha hoku kaungāmeʻa ko Sitīvení,2 ko e tīkoni makehe pē ia ʻe taha he koló. Naʻá ma hū ki he falelotu he tafaʻaki ki he holó, peá ne toʻo hake mei hono kató ha foʻi ʻone fōlahi mo ha masi. ʻI heʻeku toʻonga fietika fakatamasiʻí, naʻá ku toʻo e foʻi ʻoné peá u tutuʻi e meʻi filo lōloa lanu tukumisí. Naʻá ku taumuʻá ke tāmateʻi e filó kimuʻa naʻa pā. Ka ʻi he vela hoku tuhú ʻi heʻeku feinga ke fai iá, naʻá ku lī leva e foʻi ʻoné. Naʻá ma sio ilifia pē mo Sitīveni ʻi he totolo e vela he filó.

Naʻe pā ʻe foʻi ʻoné, pea fonu e feituʻu ki he holó ʻi he namu sūlifá. Ne ma fakamaʻa fakavavevave leva ʻe kongokonga ʻo e foʻi ʻoné ne moveté mo fakaavaava ʻa e matapā sioʻatá ke ʻalu ki tuʻa e nanamú, mo fakaʻamu pē he ʻikai ke ʻilo ʻe ha taha. Meʻamālie, naʻe ʻikai lavea ha taha pea ʻikai ha maumau.

Naʻe fakatokangaʻi ʻe he kāingalotú e namu-mālohí ʻi heʻenau hū mai ki he falelotú. Naʻe faingataʻa ke taʻe-ʻiloʻi. Naʻe tohoakiʻi ʻe he nanamú e natula toputapu ʻo e houalotú. Koeʻuhí naʻe toko siʻi pē kau maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné—pea ʻikai papau ʻeku fakakaukaú—naʻá ku tufa ʻa e sākalamēnití, ka ne ʻikai ke u ongoʻi taau ke kai ia. Ko e taimi ne mono mai ai e laulau sākalamēnití kiate aú, naʻe ʻikai ke u ala ki he maá pe vaí. Ne u ongoʻi taʻefeʻunga. Naʻá ku mā, pea naʻá ku ʻiloʻi ko e meʻa ne u faí naʻe ʻikai fakahōifua ki he ʻOtuá.

Hili e lotú, naʻe kole mai e palesiteni fakakoló ko Falangikē Linipeeki ko ha tangata lelei, matuʻotuʻa mo ʻulu hinā, ke u ʻalu ange ki hono ʻōfisí. Naʻe fofonga angaʻofa mai pē hili ʻeku tangutu ki laló peá ne talamai naʻá ne fakatokangaʻi naʻe ʻikai ke u maʻu e sākalamēnití. Naʻá ne ʻeke mai pe ko e hā hono ʻuhingá. ʻOku ou mahalo naʻá ne ʻosi ʻilo pē ʻuhingá. Naʻá ku tui pau ne ʻosi ʻilo ʻe he taha kotoa e meʻa naʻá ku faí. Hili ʻeku talaangé, naʻá ne ʻeke mai pe naʻá ku ongoʻi fēfē. Naʻá ku loʻimataʻia peá u kole fakamolemole ange o u ʻilo ne u fakaloto-mamahiʻi e ʻOtuá.

Naʻe fakaava ʻe Palesiteni Linipeeki ha tohi Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava motuʻa, peá ne kole mai ke u lau ha niʻihi ʻo e ʻū veesi kuo laineʻí. Ne u lau leʻolahi ange ʻeni:

“Vakai, ko ia ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.

“Te mou ʻilo ʻi he meʻá ni ʻo kapau ʻoku fakatomala ha tangata mei heʻene ngaahi angahalá—vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia.”3

He ʻikai toe ngalo ʻiate au e fofonga malimali ʻofa ʻo Palesiteni Linipēkí, ʻi he taimi ne u sio hake ai he hili ʻeku laú. Naʻá ne fakahā mai ʻi he loto ʻofa, kuó ne ongoʻi ʻe sai pē kapau te u hoko atu hono maʻu e sākalamēnití. Naʻá ku ongoʻi ha fiefia taʻe-hano-tatau ʻi heʻeku mavahe mei hono ʻōfisí.

Ko e faʻahinga fiefia peheé ko e taha ia ʻo e ngaahi ola fakanatula ʻo e fakatomalá. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea fakatomalá “ke hāsino kimui” mo ʻasi ai e “liliú.”4 ʻI he lea faka-Suetení, ko e foʻi lea omvänd, ʻoku ʻuhinga “ke tafoki.”5 Naʻe tohi ʻe he tangata faʻutohi Kalisitiane ko C. S. Luisí, fekauʻaki mo e fie maʻu pea mo e founga ke liliu aí. Naʻá ne pehē ʻoku kau ʻi he fakatomalá ʻa e “fakafoki ki he hala totonú. Naʻá ne pehē, “ʻe lava ha meʻa hala ke fakatonutonu: kae ʻaki pē haʻo toe foki kae ʻoua kuó ke maʻu ʻa e fehālākí pea ngāueʻi foʻou mei ai, kae ʻikai ʻaupito ko e hoko atu pē.6 Ko e konga ia ʻo e fakatomalá ke liliu ʻetau tōʻongá mo foki ki he “hala totonú,” ka ko hano konga pē ia. ʻOku toe kau foki he fakatomala moʻoní e liliu hotau lotó mo e fakakaukaú ki he ʻOtuá pea fakasītuʻaʻi e angahalá.7 Hangē ko e fakamatalaʻi ʻe ʻIsikelí, ʻoku ʻuhinga e fakatomalá ke “tafoki mei he … angahalá, … pea fai ʻa ia ʻoku totonu mo leleí; … toe ʻatu ʻa e meʻa naʻe tuku ko e fakamoʻoní, … [pea] ʻaʻeva ʻi he fekau ʻo e fakamoʻuí, ʻo ʻikai toe fai hala.”8

Kae naʻa mo ʻeni, ʻoku ʻikai pē ko ha fakamatala kakato ia. ʻOku ʻikai ke ne fakamatalaʻi lelei e mālohi ʻokú ne ʻai ke lava e fakatomalá, ʻa e feilaulau fakalelei hotau Fakamoʻuí. Kuo pau ke kau ʻi he fakatomala moʻoní ʻa e tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, tui te Ne lava ʻo liliu kitautolu, tui te Ne lava ʻo fakamolemoleʻi kitautolú, mo tui te Ne tokoniʻi kitautolu ke tau hao mei ha ngaahi toe fehālaaki lahi ange. ʻOku ʻai ʻe he faʻahinga tui ko ʻení ʻa ʻEne Fakaleleí ke ʻaonga ʻi heʻetau moʻuí. Te tau lava ʻi heʻetau “hāsino kimuí” mo e “tafokí” ʻi he tokoni ʻa e Fakamoʻuí, ke maʻu ha ʻamanaki lelei ʻi Heʻene ngaahi talaʻofá mo e fiefia ʻo e fakamolemoleʻí. Ka ʻikai e Huhuʻí, ʻe mōlia atu e ʻamanaki leleí mo e fiefiá kae hoko ʻa e fakatomalá ia ko ha liliu fakamamahi pē ki he tōʻongá. Ka ʻi heʻetau tui kiate Iá, ʻoku tau ului ai ki Heʻene malava mo ʻEne fie fakamolemoleʻi e angahalá.

Naʻe toe fakamamafaʻi ʻe Palesiteni Poiti K. Peeka e ngaahi talaʻofa fakaʻamanaki lelei ʻo e fakatomalá ʻi ʻEpeleli 2015 ʻi heʻene konifelenisi lahi fakaʻosí. Naʻá ne fakamatalaʻi e mālohi ke fakamoʻui ʻo e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻi ha meʻa teu pehē ko e tumutumu ʻo ha poto ne maʻu he ngāue fakaʻaposetoló ʻi ha vaeuaʻi senituli. Naʻe pehē ʻe Palesiteni Peeka: “ʻOku ʻikai tuku ʻe he Fakaleleí ha halanga pe fakaʻilonga. Ko e meʻa kuo fakaleleiʻí, kuo fakaleleiʻi. … ʻOku moʻui pē ia, pea ko e meʻa kuo moʻuí, ʻe moʻui ai pē ia.”9

Naʻá ne hoko atu ʻo pehē:

“ʻOku ʻikai ha patepate ʻo e Fakaleleí, ʻa ē te ne lava ʻo maʻu kitautolú. ʻOku ʻuhinga ia neongo pe ko e hā kuo tau fai, pe feituʻu ne tau ʻi ai, pe ko ha meʻa naʻe hoko, kapau ʻoku tau fakatomala moʻoni, kuo talaʻofa mai e Fakamoʻuí te Ne fai e fakaleleí. Pea ʻi heʻene fai e fakaleleí, ko ʻene ʻosí ia. …

“… ʻE lava ʻe he Fakaleleí … ʻo fufulu ʻo maʻa e ʻuli kotoa pē ʻo tatau ai pē pe ko e hā hono faingataʻa pe lōloá pe tuʻo lahi ʻene toutou hokó.”10

ʻOku taʻefakangatangata e kakapa ʻa e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻi hono maokupú mo e lolotó, ke aʻu kiate koe mo aú. Ka he ʻikai ke ne teitei fakamālohiʻi kitaua. Hangē ko e fakamatalaʻi ʻe he palōfita ko Līhaí, ka hili hano “akonakiʻi feʻunga” kitautolu ke “ʻiloʻi ʻa e leleí mei he koví,”11 ʻoku tau “tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he Fakalaloa lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, pe fili ʻa e pōpulá mo e maté.”12 Ko hono ʻai ʻe tahá, ko e fakatomalá ko ha fili ke fai.

Te tau lava—pea ʻi he taimi ʻe niʻihi—ʻoku tau fai ha ngaahi fili kehekehe. Mahalo he ʻikai ngali hala fēfē ʻa e faʻahinga fili peheé, ka ʻoku nau taʻofi kitautolu ke ʻoua naʻa tau ongoʻi mamahi moʻoni pea tuku ai ʻetau feinga ke fakatomala moʻoní. Hangē ko ʻení, mahalo te tau fili ke tukuakiʻi e niʻihi kehé. Naʻá ku mei lava pē ke tukuakiʻi ʻa Sitīveni, ʻi heʻeku kei taʻu 12 ʻi Kōtisipekí. He ko ia naʻe haʻu mo e fuʻu foʻi oné pea mo e masí ki he falelotú. Ka ʻoku ʻai ʻe he tukuakiʻi ʻo e niʻihi kehé, neongo kapau ʻokú te tonuhia, ke tau kumi ʻuhinga ai ʻi heʻetau tōʻongá. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau ʻave ai e haʻisia ʻo ʻetau angafaí ki he niʻihi kehé. Ko e taimi ʻoku ʻave ai e haʻisiá ʻoku tau fakatou holoki leva ai e fie maʻu ke tau ngāué pea mo hotau tuʻunga malava ke ngāué. ʻOku tau liliu kitautolu ko ha kakai ngali fakaʻofa, kae ʻikai ko ha kakai ʻoku malava ke ngāue ʻo ʻikai fakafalala holo.13

Ko e fili ʻe taha ʻokú ne taʻofi e fakatomalá, ko hono fakamaʻamaʻaʻi ko ia ʻetau angahalá. Naʻe ʻikai ha taha ia ʻe lavea he ʻone ʻi Kōtisipekí, ʻikai hoko ha maumau lahi, pea kei fai pē mo e lotú ia. Naʻe mei faingofua pē ke pehē naʻe ʻikai ha ʻuhinga ia ke u fakatomala ai. Ka ʻoku hanga ʻe hono fakamaʻamaʻaʻi ʻetau ngaahi fehalākí, neongo kapau ʻoku ʻikai hano nunuʻa fēfē ʻe ʻasi, ʻo toʻo atu e loto fie liliú. ʻOku taʻofi ʻe he fakakaukau ko ʻení ke ʻoua te tau lava ʻo sio ʻoku ʻi ai ha nunuʻa taʻengata ʻo ʻetau ngaahi fehālākí mo e angahalá.

Ka ko e founga ʻe taha ke fakakaukau ai ko ha meʻa noa pē ʻetau angahalá, he ʻoku ʻofa mai e ʻOtuá ia kiate kitautolu ʻo tatau ai pē pe ko e hā ʻoku tau faí. ʻOku tau hehema ai ke tui ki he meʻa ne akoʻi ʻe he taha kākā ko Nēhoá ki he kakai ʻo Seilahemalá: “ʻE fakamoʻui ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻi he ʻaho fakaʻosí, pea ʻoku ʻikai totonu ke nau manavahē pe tetetete … pea, ʻi he ngataʻangá, ʻe maʻu ʻe he kakai fulipē ʻa e moʻui taʻengatá.”14 Ka ʻoku loi e foʻi fakakaukau olopotó ni. ʻOku ʻofa e ʻOtuá ʻiate kitautolu. Ka ʻoku mahuʻinga kiate Ia pea mo kitautolu e meʻa ʻoku tau faí. Kuó Ne ʻosi ʻomi ha fakahinohino mahino ki he tōʻonga totonu ke tau faí. ʻOku tau ui ʻeni ko e ngaahi fekaú. ʻOku tuʻunga ʻEne fakangofuá mo ʻetau moʻui taʻengatá, ʻi hotau ʻulungāngá, kau ai ʻetau fie fakatomala moʻoni ʻi he loto fakatōkilaló.15

ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻikai ke tau lava ʻo fakatomala ʻi he taimi ʻoku tau feinga ai ke fakamavahevaheʻi e ʻOtuá mei Heʻene ngaahi fekaú. He kapau naʻe ʻikai toputapu e sākalamēnití, ta ne ʻikai mei mahuʻinga e nanamu ia ʻo e ʻoné mo ʻene uesia e houalotu sākalamēniti ʻi Kōtisipekí. ʻOku totonu ke tau tokanga ke ʻoua ʻe fakasiʻia ʻetau tōʻonga angahalá, ʻaki hano fakamaʻamaʻaʻi pe tukunoaʻi e ʻOtuá ,naʻá Ne faʻu ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku fie maʻu ʻi he fakatomala moʻoní ke fakamoʻoniʻi e fakalangi ʻo e Fakamoʻuí mo e moʻoni ʻo ʻEne ngāue he ngaahi ʻaho kimui ní.

ʻOua te tau tuli tonuhia, ka tau fili ke fakatomala. Te tau lava ʻi he fakatomalá, ke fakakaukau lelei, hangē ko e foha maumau koloa he tala fakatātaá,16 mo fakakaukau ki he mahuʻinga taʻengata ʻo ʻetau angafaí. Ko ʻene mahino pē kiate kitautolu e founga ʻoku uesia ai heʻetau angahalá ʻetau fiefia taʻengatá, he ʻikai ngata pē ʻi heʻetau ongoʻi fakatomala moʻoní ka te tau feinga foki ke toe lelei ange. Ko e taimi ʻoku tau fehangahangai ai mo e ʻahiʻahí, ʻoku meimei ke tau fehuʻi kiate kitautolu, ʻi he fakalea ʻa Viliami Seikisipiá:

Ko e hā ʻoku ou ikuná, ʻo kau ka maʻu e meʻa ʻoku ou kumiá?

Ko ha fakaʻamu, mānava, mo ha māʻili vave ʻo e fiefia muná.

Ko hai ʻokú ne fakatau mai e miniti muna ko iá, ʻaki ha uike tangilāulau?

Pe fakatau atu ʻa ʻitāniti ke maʻu ha meʻavaʻinga?17

Kapau ne ngalo ʻa ʻitāniti koeʻuhí ko ha meʻavaʻinga, te tau lava ʻo fili ke fakatomala. ʻOku tau maʻu ha toe faingamālie, tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI hono fakahoa atú, te tau lava ʻo fakatau atu e meʻavaʻinga ne tau mole paʻanga hono fakataú, ka tau toe maʻu mai ʻa e ʻamanaki lelei ʻo e taʻengatá. Hangē ko e folofola ʻa e Fakamoʻuí, “He vakai, naʻe kātakiʻi ʻe he ʻEiki ko homo Huhuʻí ʻa e mate ʻi he kakanó; ko ia naʻá ne kātakiʻi ai ʻa e mamahi ʻa e kakai kotoa pē, koeʻuhí ke lava ʻa e kakai kotoa pē ʻo fakatomala pea haʻu kiate ia.”18

ʻE lava ʻe Sīsū Kalaisi ke fakamolemoleʻi he naʻá Ne totongi huhuʻi ʻetau ngaahi angahalá.19

ʻOku fili hotau Huhuʻí ke faʻa fakamolemole tuʻunga ʻi Heʻene ʻofa mamahi, ʻaloʻofa mo e ʻofa taʻe-hano-tataú.

ʻOku finangalo hotau Fakamoʻuí ke tau fakamolemole he ko e taha ia ʻo Hono ngaahi ʻulungaanga fakalangí.

Pea ʻi Heʻene hoko ko e Tauhisipi Leleí, ʻokú Ne fiefia he taimi ʻoku tau fakatomala aí.20

Naʻa mo ʻetau ongoʻi e mamahi fakaʻotuá tuʻunga heʻetau ngaahi angafaí,21 ʻoku tau fakaafeʻi e Fakamoʻuí ki heʻetau moʻuí, ʻi he taimi pē ʻoku tau fili ai ke fakatomalá. Hangē ko e akonaki ʻa ʻAmulekí, “Haʻu ʻo ʻikai toe fakafefeka homou lotó; he vakai, ko ʻeni ʻa e taimi mo e ʻaho ʻo homou fakamoʻuí; pea ko ia, kapau te mou fakatomala ʻo ʻikai fakafefeka homou lotó, ʻe fakaʻaonga leva ʻa e palani lahi ʻo e huhuʻí kiate kimoutolu.”22 Te tau lava ʻo ongoʻi he taimi tatau e mamahi fakaʻotuá ʻi heʻetau ngaahi angafaí pea ongoʻi mo e fiefia ʻo e maʻu e tokoni ʻa e Fakamoʻuí.

Ko e ongoongo fakafiefia ʻo e ongoongoleleí, ʻa ʻetau lava ko ia ke fakatomalá!23 ʻE lava ʻo “matafi atu ʻa e ongoʻi halaiá.“24 ʻE lava ʻo fakafonu kitautolu ʻaki e fiefiá, maʻu ha fakamolemole ʻo ʻetau angahalá, pea mo ha konisēnisi nonga.25 ʻE lava ʻo fakatauʻatāinaʻi kitautolu mei he ongoʻi lotofoʻí mo e pōpula ʻo e angahalá. ʻE lava ke fakafonu kitautolu ʻaki e maama fakaofo ʻa e ʻOtuá pea “ʻikai toe mamahi.”26 ʻOku ʻikai ngata pē he malava ʻa e fakatomalá ka ʻoku toe fakafiefia foki ia tuʻunga hotau Fakamoʻuí. ʻOku ou kei manatuʻi pe ongo naʻá ne nofoʻia au ʻi he ʻōfisi ʻo e palesiteni fakakoló hili e fana ʻoné. Naʻá ku ʻilo ne fakamolemoleʻi au. Naʻe mole atu ʻeku ongoʻi halaiá, mahuʻi atu ʻeku loto mamahí, pea fiefia ange hoku lotó.

Kāinga, ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu he fakaʻosinga ko ʻeni ʻetau konifelenisí ni, ke mou ongoʻi ha fiefia lahi ange ʻi hoʻomou moʻuí: fiefia ʻi he ʻilo ʻoku hoko moʻoni e Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí; fiefia ʻi he malava, finangalo, mo e fie fakamolemole ʻa e Fakamoʻuí; pea fiefia ʻi he fili ke fakatomalá. Tau muimui muʻa he fakahinohino ʻa e Fakamoʻuí ke “ʻutu ʻa e vaí ʻi he fiefia … mei he ngaahi matavai ʻo e [fakamoʻuí].”27 ʻOfa te tau fili ke fakatomala, siʻaki ʻetau angahalá, pea liliu hotau lotó mo e fakakaukaú ke muimui ki hotau Fakamoʻuí. ʻOku ou fakamoʻoni ʻokú Ne moʻui. Ko ha fakamoʻoni au pea kuó u toutou maʻu ʻEne ʻaloʻofá, manavaʻofá mo e ʻofa taʻe fakatatauá. ʻOku ou lotua ke ʻamoutolu e ngaahi tāpuaki huhuʻi ʻo ʻEne Fakaleleí, he taimí ni—pea pehē maʻu ai pē he toenga hoʻomou moʻuí,28 ʻo hangē ko ia kuo hoko kiate aú. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻemeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Naʻe hoko ʻa ʻEletā Per Gösta Malm (1948–2016) ko ha Fitungofulu Taki Māʻolunga mei he 2010 ʻo aʻu ki heʻene mālōloó. Neongo naʻe fāʻeleʻi ia ʻi Jönköping, Sweden ka naʻá na nofo mo hono uaifi ko ʻAkenetá ʻi Göteborg, Sweden. ʻI heʻene lea ʻi he konifelenisi lahi ʻi ʻOkatopa 2010, naʻe lea foki ai ʻa Elder Malm ʻi haʻane manatu ki Göteborg (vakai, “Rest unto Your Souls,” Liahona, Nov. 2010, 101–2).

  2. Neongo ko e Sitīvení ʻoku ʻikai ko e hingoa moʻoni ia hoku kaungāmeʻá, ka ʻoku fai e talanoá ʻi heʻene loto ki ai.

  3. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 58:42–43.

  4. ʻOku ʻuhinga e foʻi lea faka-Kalisi ko e metanoeo ki he ‘ʻiloʻi kimui ange’ (meta, ‘kimui ange,’ ke ʻasi mai ai e ‘liliu,’ noeo, ‘ke ʻiloʻi ’; nous, ‘ko e ʻatamaí, ʻa e nofoʻanga ʻo e fakakaukau maʻá’)” (vakai, James Strong, The New Strong’s Expanded Exhaustive Concordance of the Bible [2010], Greek dictionary section, 162).

  5. Ko ʻeku liliu ʻo e omvänd. Om ʻe lava ke liliu ko e “takai.” Vänd ʻe lava ke liliu ko e “tafoki.”

  6. C. S. Lewis, The Great Divorce (1946), 6. Naʻe tohi ʻe Luisi ʻi he talamuʻaki ki he tohí, ʻoku feinga ha niʻihi ke fakatahaʻi ʻa langi mo heli kae ʻikai fili pē ʻa e taha. ʻOkú ne pehē ʻoku fakakaukau hatau niʻihi ko e “fakatupulakí pe liliú pe fakaleleiʻí te ne fulihi ai ʻa e koví ko e lelei. … ʻOku ou lau e tui ko ʻení ko ha fehālaaki fakatuʻutāmaki. … ʻOku ʻikai ke tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku fetuiaki ai e ngaahi halá ʻi ha siakale pe, ka muimuiʻi feʻunga, te nau vāofi ange pea iku ʻo nau fetaulaki ʻi lotomālie. …

    ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku mate kotoa kinautolu ʻoku nau fili halá; ka ʻoku kau ʻi honau fakahaofí hano toe fakafoki ki he hala totonú. … ʻE lava pē ke veteki ʻa e koví, ka he ʻikai ke lava ʻo ʻtupulakiʻ ko ha lelei. ʻOku ʻikai fakaleleiʻi ia ʻe he fuoloa ʻa e taimí. Kuo pau ke vete ʻa e haʻí, taha taha … pe ko e ʻikai toe lava.” (5–6).

  7. Vakai, Bible Dictionary, “Baptism.”

  8. ʻIsikeli 33:14–15.

  9. ʻOku ʻikai pulusi e fakamoʻoni ʻa Palesiteni Poiti K. Peeka ʻi he fakataha fakatakimuʻá fekauʻaki mo e konifelenisi lahi ʻo ʻEpeleli 2015. ʻOku toʻo e ngaahi leá ni mei heʻeku hiki fakafoʻituitui, ʻa ia ne fai he taimi ko iá.

  10. Boyd K. Packer, “Ko e Palani ʻo e Fiefiá,” Liahona, Mē 2015, 28.

  11. 2 Nīfai 2:5.

  12. 2 Nīfai 2:27.

  13. Vakai, 2 Nīfai 2:26.

  14. ʻAlamā 1:4. Naʻe ʻikai tui ʻa Nēhoa mo hono kau muimuí ki he fakatomalá (vakai, ʻAlamā 15:15).

  15. Vakai, Russell M. Nelson, “Divine Love,” Liahona, Feb. 2003, 12–17.

  16. Vakai, Luke 15:17; vakai foki, veesi 11–24.

  17. William Shakespeare, The Rape of Lucrece, lines 211–14.

  18. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:11.

  19. Vakai, ʻĪsaia 53:5.

  20. Vakai, Luke 15:4–7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 18:10–13.

  21. ʻOku kau he fakatomala moʻoní ʻa e “mamahi fakaʻotuá” (2 Kolinitō 7:10). Naʻe akoʻi ʻe ʻEletā M. Lāsolo Pālati: “Kuo ʻosi foaki ʻe he Fakamoʻuí ha founga ke foki ai kinautolu kuo heé. Ka he ʻikai hoko ia taʻe ʻi ai ha mamahi. ʻOku ʻikai faingofua e fakatomalá; ʻoku fie maʻu ha taimi—taimi fakamamahi!” (“Keeping Covenants,” Ensign, May 1993, 7). Naʻe toe akoʻi foki ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti, “Ko e ngaahi sitepu ʻo e fakatomalá ʻoku ʻuluaki faingataʻa mo fakamamahi he taimi ʻe niʻihi” (“Finding Forgiveness,” Ensign, May 1995, 77). Neongo ʻoku kau ʻi he fakatomalá ʻa e mamahi fakaʻotuá, ko hono ikuʻangá ʻoku fakafiefia ʻi he taimi ʻoku ongoʻi ai e fakamolemoleʻi ʻo e angahalá.

  22. ʻAlamā 34:31; toe tānaki atu ʻa e fakamamafaʻí.

  23. Vakai, Fakahinohino ki he Folofolá, “Ongoongoleleí.”

  24. ʻĪnosi 1:6.

  25. Mosaia 4:3.

  26. Mosaia 27:29.

  27. ʻĪsaia 12:3.

  28. Vakai, Mosiah 26:29–30. Neongo ʻoku talaʻofa mai e ʻOtuá ke fakamolemoleʻi noa pē, ka ʻoku fakatupu houhau ki he ʻOtuá ʻa e angahala he ʻiloʻilopaú kae toki fakafalala ki he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá ke faingofua ai e fakatomalá (vakai, Hepelū 6:4–6; 10:26–27). Naʻe pehē ʻe ʻEletā Lisiate G. Sikoti: “Ko e ongoongo fakafiefia ki ha faʻahinga taha pe ʻokú ne fie siʻaki e ngaahi nunuʻa ʻo e ngaahi fili kovi ne fai he kuohilí, ko e kehe ange e vakai ʻa e ʻEikí ki hotau ngaahi vaivaí, mei Heʻene vaki ki he angatuʻú. ʻOku fakatokanga mai e ʻEikí ʻe hanga ʻe he angatuʻu taʻe fakatomalaʻí, ʻo ʻomi ʻa e tautea, pea ʻi he folofola ʻa e ʻEikí ʻo kau ki he ngaahi vaivaí, ʻoku fai maʻu pē ia ʻi he mohu ʻaloʻofa” (“Mālohi Fakatāutaha ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí,” Liahona, Nov. 2013, 83).