2010–2019
Ko e Tokāteline ʻo Kalaisí
ʻOkatopa 2016


Ko e Tokāteline ʻo Kalaisí

ʻOku tuʻunga ʻi he tokāteline ʻo Kalaisí ʻetau lava ʻo maʻu e mālohi fakalaumālie te ne hiki hake kitautolu mei hotau tuʻunga fakalaumālie lolotongá ki ha tuʻunga te tau lava ke hoko ʻo haohaoa ai.

Naʻe fokotuʻutuʻu lelei e ʻaʻahi ʻa Sīsū ki he kau Nīfaí hili ʻEne Toetuʻú, ke akoʻi ai kiate kitautolu ʻa e ngaahi meʻa ʻoku mahuʻinga tahá. Naʻe kamata ia ʻi he fakamoʻoni ʻa e Tamaí ki he kakaí ko Sīsū ʻa Hono “ʻAlo ʻOfaʻangá, ʻa ia [naʻá Ne] fiemālie lahi aí.”1 Pea hifo ʻa Sīsū ʻo fakamoʻoniʻi ʻEne feilaulau fakaleleí, 2 mo fakaafeʻi e kakaí ke nau “ʻiloʻi fakapapau” ko Ia ʻa e Kalaisí ʻaki ʻenau omi ʻo ala ki hono matakafó ʻi Hono vakavaká mo Hono nimá mo e vaʻé.3 Naʻe ʻikai toe veiveiua hono fokotuʻu ʻe he ngaahi fakamoʻoni ko ʻení kuo kakato e Fakalelei ʻa Sīsuú pea kuo fakahoko ʻe he Tamaí ʻEne fuakava ke ʻomi ha Fakamoʻuí. Naʻe akoʻi leva ʻe Sīsū e kau Nīfaí ki he founga ke nau maʻu ai e ngaahi tāpuaki kotoa ʻo e palani ʻa e Tamaí ki he fiefiá, ʻa ia te tau lava ʻo maʻu tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻo Ne akoʻi ange ʻa e tokāteline ʻo Kalaisí.4

ʻOku fakatefito ʻeku pōpoakí he ʻahó ni ʻi he tokāteline ʻo Kalaisí. ʻOku fakaʻuhingaʻi ʻe he folofolá e tokāteline ʻo Kalaisí, ko hono fakahaaʻi ia ʻo e tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí, fakatomalá, papitaiso pea maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, pea kātaki ki he ikuʻangá.5

ʻOku Fakaʻatā Kitautolu ʻe he Tokāteline ʻo Kalaisí ke Tau Maʻu e Ngaahi Tāpuaki ʻo e Fakalelei ʻa Kalaisí

ʻOku hanga ʻe he Fakalelei ʻa Kalaisí ʻo ʻomi e ngaahi makatuʻunga ʻe lava ke tau fakafalala ai ki he “ngaahi ngāue māʻoniʻoni, mo e ʻaloʻofa, mo e manavaʻofa ʻa e Mīsaia Māʻoniʻoní,”6 hoko ʻo “haohaoa ʻia [Kalaisí],”7 maʻu ʻa e meʻa lelei kotoa pē,8 pea maʻu mo e moʻui taʻengatá.9

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá leva, ko e tokāteline ʻo Kalaisí, ko e founga—pē ia ʻe taha—ʻe lava ke tau maʻu ai e ngaahi tāpuaki ʻoku fakafou mai ʻi he Fakalelei ʻa Sīsuú. Ko e tokāteline ʻo Kalaisí, ʻoku tau lava ai ʻo maʻu e mālohi fakalaumālie te ne hiki hake kitautolu mei hotau tuʻunga fakalaumālie lolotongá, ki ha tuʻunga te tau lava ke hoko ʻo haohaoa ai hangē ko e Fakamoʻuí.10 Naʻe akoʻi mai ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo fekauʻaki mo e founga fanauʻi foʻou ko ʻení ʻo pehē: “Ko e fanauʻi foʻoú, ʻoku ʻikai tatau ia mo hono fanauʻi fakaesino kitautolú, ko ha founga pē ia ka ʻoku ʻikai ko ha ngāue. Pea ko ʻetau fakahoko leva e founga ko iá, ko e tefitoʻi taumuʻa ia ʻo ʻetau ʻi he moʻui fakamatelié.”11

Tau vakaiʻi tahataha angé ʻa e kupu kotoa ʻo e tokāteline ʻo Kalaisí.

ʻUluakí, ko e tui kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne Fakaleleí. Kuo akoʻi mai ʻe he kau palōfitá ʻoku kamata e tuí ʻi he fanongo ki he folofola ʻa Kalaisí.12 ʻOku fakamoʻoni e folofola ʻa Kalaisí ki Heʻene feilaulau fakaleleí mo talamai e founga ʻe lava ke tau maʻu ai ha fakamolemolé, ngaahi tāpuakí pea mo e hakeakiʻí.13

ʻI heʻetau fanongo ko ia ki he folofola ʻa Kalaisí, ʻoku tau fakahaaʻi ʻetau tuí ʻaki ʻetau fili ke muimui ki he ngaahi akonaki mo e sīpinga ʻa e Fakamoʻuí.14 Ke fai ʻení, naʻe akonaki ai ʻa Nīfai kuo pau ke tau fakafalala “kakato ki he ngaahi lelei ʻa [Kalaisi] ʻokú ne māfimafi ke fakamoʻuí.”15 Koeʻuhí ko e ʻOtua ʻa Sīsū ʻi he maama fakalaumālié,16 naʻá Ne moʻui haohaoa,17 pea fakafiemālieʻi ʻe Heʻene Fakaleleí e fie maʻu kotoa ʻa e fakamaau totonú maʻatauá,18 ʻokú Ne maʻu ai e mālohi mo e ngaahi kī ke fakahoko e toetuʻu ʻa e kakai kotoa pē,19 pea malava ai ke ikunaʻi ʻe he ʻaloʻofa ʻa e fakamaau totonú ʻo makatuʻunga ʻi he fakatomalá.20 ʻI heʻene mahino pē kiate kitautolu te tau lava ʻo maʻu ha ʻaloʻofa ʻo fakafou ʻi he ngaahi lelei ʻa Kalaisí, te tau lava ai ʻo “maʻu ha tui ke fakatomala.”21 Ke fakafalala kakato ki he ngaahi lelei ʻa Kalaisí, ko e falala ia naʻe mahuʻinga e meʻa naʻá Ne faí ke fakahaofi ai kitautolu pea ke tau ngāueʻi ʻetau tuí.22

ʻOku hanga foki ʻe he tuí ʻo taʻofi ʻetau hohaʻa pe ko e hā e fakakaukau mai ʻa e niʻihi kehé kiate kitautolú ka tau kamata tokanga lahi ange pe ko e hā e fakakaukau mai ʻa e ʻOtuá kiate kitautolú.

Uá, fakatomala. Naʻe akoʻi mai ʻe he tangata Leimana ko Samuelá, “kapau ʻoku mou tui ki hono huafá te mou fakatomala mei hoʻomou ngaahi angahala kotoa pē”23 Ko e fakatomalá ko ha meʻafoaki mahuʻinga ia mei heʻetau Tamai Hēvaní ʻoku malava ke hoko ia tuʻunga ʻi he feilaulau ʻa Hono ʻAlo pē Taha Naʻe Fakatupú. Ko e founga ia kuo tuku mai ʻe he Tamaí ke tau liliu pe tafoki ai ʻetau ngaahi fakakaukaú, ngāué pea mo ʻetau tōʻonga moʻuí ke tau hoko lahi ange ʻo hangē ko e Fakamoʻuí.24 ʻOku ʻikai ʻuhinga pē ia ki he ngaahi angahala lalahí, ka ko ha founga fakaʻaho ia ke tau vakavakaiʻi ai ʻetau moʻuí pea tau fakalakalaka ai25 he ʻoku tokoni ia ke tau ikunaʻi ai ʻetau ngaahi angahalá, taʻehaohaoá, ngaahi vaivaí pea mo ʻetau taʻefeʻungá.26 ʻOku ʻai ʻe he fakatomalá ke tau hoko ko ha kau “muimui moʻoni” ʻo Kalaisi, pea tau fonu ai ʻi he ʻofá27 kae siʻaki atu ʻa e ilifiá.28 Ko e fakatomalá ʻoku ʻikai ko ha palani talifaki ia telia naʻa ʻikai lava ʻetau palani ke moʻui haohaoá.29 Ko e fakatomala hokohokó, ko e hala pē ia ʻe taha ʻe lava ke tau maʻu ai ha fiefia tuʻuloá pea mo tau toe foki ai ʻo nofo fakataha mo ʻetau Tamai Hēvaní.

ʻOku fakafou ʻi he fakatomalá ʻetau fakavaivai mo talangofua ki he finangalo ʻo e ʻOtuá. Sai, ka ʻoku ʻikai fai tokotaha ʻeni. ʻOku hanga ʻe heʻetau ʻiloʻi e ngaahi lelei ʻa e ʻOtuá pea ko e meʻanoa pē kitautolú,30 fakataha mo ʻetau fai hotau lelei tahá ke fenāpasi ʻetau tōʻongá mo e finangalo ʻo e ʻOtuá,31 ʻo ʻomi ʻa e ʻaloʻofá ki heʻetau moʻuí.32 Ko e ʻaloʻofá “ko ha founga fakalangi ia ʻo e tokoní pe fakaiviá, naʻe fakafou mai ʻi he mohu ʻaloʻofa mo e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisi … ke fai e ngaahi ngāue lelei naʻe ʻikai ke tau mei lava ʻo fai kapau naʻe tuku pē kiate kitautolu.”33 Koeʻuhí ko e fakatomalá ʻoku fekauʻaki ia mo e hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí, ʻa ia ne ʻikai ke tau mei malava ʻo fai ia ʻiate kitautolu pē, ʻoku tau fie maʻu vivili ai e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí kae lava ke liliu ʻetau moʻuí.

ʻI heʻetau fakatomalá, ʻoku tau fetongi ai hotau ʻulungāanga taʻemāʻoniʻoní mo hotau ngaahi vaivai mo e taʻehaohaoa mo e manavasiʻi motuʻá, ʻaki ha ngaahi ʻulungāanga mo e tui foʻou ʻi heʻetau ofi ange ki he Fakamoʻuí pea tau hoko ai ʻo hangē ko Iá.

Tolú, papitaisó mo e sakalamēnití. Naʻe akoʻi mai ʻe he palōfita ko Molomoná ko e“ngaahi ʻuluaki fua ʻo e fakatomalá ko e papitaiso.”34 Ke kakato iá, kuo pau ke fakatahaʻi e fakatomalá pea mo e ouau ʻo e papitaisó, ʻi hano fakahoko ʻe ha taha ʻokú ne maʻu e mafai ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. Ki he kāingalotu ʻo e Siasí, ʻoku fakafoʻou e ngaahi fuakava ko ia ne fai ʻi he paptaisó mo e ngaahi taimi kehé, ʻi heʻetau kai e sākalamēnití.35

ʻI he ouau ʻo e papitaisó pea mo e sākalamēnití, ʻoku tau fuakava ai ke tauhi e ngaahi fekau ʻa e Tamaí pea mo e ʻAló, ʻo manatuʻi maʻu pē ʻa e Kalaisi pea loto fiemālie ke toʻo kiate kitautolu e huafa ʻo Kalaisí (pe ko ʻEne ngāué mo e ʻulungāngá36.37 ʻOku fuakava leva ʻa e Fakamoʻuí ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá38 pea “huaʻi hifo ʻa hono Laumālié ʻo lahi ʻaupito kiate kimoutolu.”39 ʻOku talaʻofa mai foki ʻa Kalaisi ke teuteuʻi kitautolu ki he moʻui taʻengatá ʻaki ʻE tokoni ke tau hoko ʻo hangē ko Iá.40

Naʻe tohi ʻa Takilesi D. Holomesi, ko e Tokoni ʻUluaki ʻi he Kau Palesitenisī Lahi ʻo e Kau Talavoú ʻo pehē: “ʻOku hanga ʻe he ongo ouau ko e papitaisó mo e sākalamēnití, ʻo fakataipe mai e olá mo e founga ki he fanauʻi foʻoú. ʻI he papitaisó, ʻoku tau tanu ai ʻa e tangata motuʻá ka tau tuʻu hake mo ha moʻui foʻou.41 ʻI he sākalamēnití, ʻoku tau ako ai ko e liliu ko ʻení ʻoku fai fakakongokonga ia, ʻo tau liliu ʻi he uike ki he uike ʻi heʻetau fakatomalá, fuakava mo fakafou ʻi ha fakakoloaʻi lahi ange mei he Laumālié [hoko ʻo hangē ko e Fakamoʻuí].”42

ʻOku fie maʻu e ngaahi ouaú mo e ngaahi fuakavá ki he tokātelline ʻo Kalaisí. ʻOku fakafou ʻi hono maʻu moʻui taau e ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí pea mo hono tauhi e ngaahi fuakava ʻoku fekauʻaki mo iá, ʻa e hāsino atu e mālohi ʻo e anga faka-ʻotuá ʻi heʻetau moʻuí.43 Naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoni ʻo pehē ko e “ ‘mālohi [ko ʻeni] ʻo e anga faka-ʻOtuá’ ʻoku hoko mai ia ʻi he fōtunga mo e ivi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.”44

Faá, ko e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Hili e papitaisó, ʻoku foaki mai kiate kitautolu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakafou ʻi he ouau ʻo e hilifakinimá.45 Ko e meʻafoakí ni, kapau te tau maʻu ia, ʻokú ne fakaʻatā kitautolu ke tau maʻu maʻu ai pē e takaua ʻo ha ʻOtua46 pea hokohoko atu mo ʻetau maʻu e ʻaloʻofa ʻoku maʻu mei Hono ivi takiekiná.

ʻI he hoko ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ko hotau takaua maʻu peé, ʻokú Ne ʻomi ai ha mālohi mo ha ivi makehe ke tauhi ʻetau ngaahi fuakavá.47 ʻOkú Ne fakamāʻoniʻoniʻi foki kitautolu,48 ʻa ia ko hono ʻuhingá ʻokú ne ʻai ke tau “ʻataʻatā mei he faiangahalá, ka tau haohaoa, maʻa mo māʻoniʻoni ʻo fakafou ʻi he fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí.”49 ʻOku ʻikai ngata pē hono fakamaʻa kitautolu ʻe he founga fakamāʻoniʻoniʻí, ka ʻokú ne fakakoloaʻi kitautolu ʻaki e ngaahi meʻafoaki fakalaumālie ʻoku fie maʻú pe ngaahi ʻulungaanga fakalangi ʻo e Fakamoʻuí50 pea ʻoku liliu ai hotau natulá,51 ʻo “ʻikai ai te [tau] toe maʻu ha holi ke faikovi.”52 Ko e taimi kotoa pē ʻoku tau maʻu ai e Laumālie Māʻoniʻoní ʻo fakafou ʻi he tuí, fakatomalá, ngaahi ouaú, tokoni faka-Kalaisí pea mo e ngaahi ngāue māʻoniʻoni kehé, ʻoku liliu ai kitautolu, fakakongokonga, ke tau hoko ʻo hangē ko Kalaisí.53

Nimá, kātaki ki he ikuʻangá. Naʻe akoʻi mai ʻe he palōfita ko Nīfaí, hili ʻetau maʻu e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, kuo pau ke tau “kātaki ki he ngataʻangá ʻi he faʻifaʻitaki ki he sīpinga ʻa e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí.”54 Kuo fakamatalaʻi ʻe ʻEletā Teili G. Lanileni e founga kātaki ki he ikuʻangá, ʻo peheni: “ʻE lava ʻo fakahaohaoaʻi kitautolu ʻi he hokohoko fakahaaʻi mo e toutou … tui kia [Kalaisi], fakatomala, maʻu ʻa e sākalamēnití ke fakafoʻou e ngaahi fuakavá mo e ngaahi tāpuaki ʻo e papitaisó, pea maʻu ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ke hoko ko ha takaua maʻu pē. ʻI heʻetau fai iá, ʻoku tau hoko lahi ange ai ʻo hangē ko Kalaisí pea lava ke kātaki ki he ngataʻangá, fakataha mo e ngaahi meʻa kotoa ko iá.”55

Ko hono fakalea ʻe tahá, ʻoku hanga ʻe heʻetau maʻu e Laumālie Māʻoniʻoní pea mo e liliu ʻoku hoko heʻetau moʻuí, ʻo fakatupulaki ʻetau tuí. Ko e ikuʻanga ʻo hono fakatupulaki e tuí, ko ha fakatomala lahi ange. ʻI heʻetau feilaulauʻi ko ia hotau lotó mo ʻetau angahalá ʻi he funga ʻōlita ʻo e sākalamēnití, ʻoku tau maʻu lahi ange ai ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku hanga ʻe hono maʻu lahi ange ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻo ʻunuakiʻi kitautolu ki muʻa ʻi he hala ʻo e fanauʻi foʻoú. ʻI heʻetau hokohoko atu ʻi he foungá ni mo maʻu ʻa e ngaahi ouau fakamoʻui mo e fuakava kotoa pē ʻo e ongoongoleleí, ʻoku tau maʻu ai ʻa e “ʻaloʻofa hoko mo e ʻaloʻofa” kae ʻoua ke tau maʻu hono fonú.56

Kuo Pau ke Tau Fakaʻaongaʻi e Tokāteline ʻo Kalaisí ʻi Heʻetau Moʻuí

ʻE kāinga, ʻi heʻetau fakaʻaongaʻi e tokāteline ʻo Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí, ʻoku tāpuekina fakatuʻasino mo fakalaumālie ai kitautolu, ʻo aʻu ki he ngaahi faingataʻá. ʻOku tau lava leva ʻo “puke maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku leleí.”57 ʻOku ou fakamoʻoni kuo hoko ʻa e foungá ni pea ʻoku hokohoko atu ʻene hoko heʻeku moʻuí, ʻi he sitepu ki he sitepu mo fakakongokonga.

Ka ko e meʻa mahuʻinga angé, kuo pau ke tau fakaʻaongaʻi e tokāteline ʻo Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí he ʻokú ne ʻomi ʻa e hala pē ʻe taha ke tau foki ai ki he Tamai Hēvaní. Ko e founga pē ia ʻe taha ke tau maʻu ai ʻa e Fakamoʻuí pea hoko ko Hono ngaahi foha mo e ʻofefine.58 Ko hono moʻoní, ko e founga pē ia ʻe taha ʻe lava ke huhuʻi ai kitautolu mei he angahalá ka tau fakalakalaka fakalaumālie ʻo fakaʻaongaʻi e tokāteline ʻo Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí.59 He kuo akoʻi mai ʻe he ʻAposetolo ko Sioné ʻo pehē, “ko ia ia … ʻe ʻikai nofo maʻu ʻi he akonaki ʻa Kalaisí, ʻoku ʻikai maʻu ʻe ia ʻa e ʻOtuá”60 Pea naʻe folofola tonu ʻa Sīsū ki he Toko Hongofulu Mā Ua Nīfaí, kapau he ʻikai ke tau fakaʻaongaʻi ʻetau tui kia Kalaisí, fakatomala pea papitaiso mo kātaki ki he ngataʻangá, ʻe “tā hifo [kitautolu] ʻo laku ki he afí, ʻa ia ʻoku ʻikai te [tau] faʻa foki mei ai.”61

Te tau fakaʻaongaʻi fēfē leva e tokāteline ʻo Kalaisí heʻetau moʻuí? Ko e founga ʻe taha, ʻe lava ke tau feinga mālohi he uike takitaha ke teuteu ki he sākalamēnití, ʻaki ʻetau toʻo ha kiʻi taimi ke tau fakakaukauʻi ai ʻi he faʻa lotu e tafaʻaki ʻoku fie maʻu ke tau fakaleleiʻi tahá. Te tau lava leva ʻo ʻomi ha meʻa ʻe taha ʻokú ne taʻofi kitautolu mei heʻetau hoko ʻo hangē ko Sīsū Kalaisí, ki he ʻōlita ʻo e sākalamēnití, tautapa ʻi he tui ke maʻu ha tokoni, pea tau kolea e ngaahi meʻafoaki fakalaumālie ʻoku fie maʻú, mo tau fuakava ke toe lelei ange ʻi he uike ka hokó.62 ʻI heʻetau fai iá, ʻe lahi ange hū mai e Laumālie Māʻoniʻoní ki heʻetau moʻuí, pea te tau maʻu ha ivi lahi ange ke ikunaʻi hotau ngaahi vaivaí.

ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa e Fakamoʻui ʻo e māmaní, pea ko Hono huafá pē ʻe lava ke fakamoʻui ai kitautolú.63 Ko e meʻa lelei kotoa pē ʻoku fakafou mai ia ʻiate Ia.64 Ka ke tau “puke maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku leleí,”65 kau ai e moʻui taʻengatá, kuo pau ke hokohoko atu ʻetau fakaʻaongaʻi e tokāteline ʻo Kalaisí ʻi heʻetau moʻuí. ʻI he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.