2010–2019
Toʻa ʻi he Fakamoʻoni ʻo Sīsuú
ʻOkatopa 2016


Toʻa ʻi he Fakamoʻoni ʻo Sīsuú

ʻOku ʻikai totonu ke hanga ʻe ha meʻa ʻoku fakatūkia, ʻo ʻai ke puputuʻu mo fakafihiʻi ʻetau fakamoʻoni ki he Fakamoʻuí.

Ko e moʻui taʻengatá ʻa e meʻaʻofa mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá pea ʻoku maʻu ia ʻe kinautolu ʻoku nau “tauhi e ngaahi fekau ʻa e [ʻOtuá] ʻo kātaki ki he ngataʻangá.”1 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, he ʻikai moʻui taʻengata ha taha mo ʻetau Tamai Hēvaní “ʻoku ʻikai ke nau toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú.”2 ʻOku lahi ha ngaahi fakatūkiaʻanga ki heʻetau loto-toʻá ʻa ia te ne lava ʻo taʻofi kitautolu mei hono aʻusia e taumuʻa ʻo e moʻui taʻengatá.3 ʻE lava ke fihi e ngaahi fakatūkiaʻangá; te u ʻoatu ha fakatātā.

ʻI he ngaahi taʻu kuohilí ne langa heʻeku tangataʻeikí ha kiʻi fale ʻakau he ngoueʻanga ne tupu hake aí. Ne fakaʻofoʻofa ʻaupito e manafa ne tuʻu aí. Hili hono fokotuʻu e holisí, ne u ʻeva atu ki ai. Ne u ʻohovale he hanga ʻa e matapā teké ki ha fuʻu pou ʻuhila ne kiʻi mamaʻo siʻi pē mei he falé. Ne u fakakaukau ʻokú ne taʻofi ʻete sio ki he feituʻu fakaʻofoʻofá.

ʻĪmisi
Power pole outside view window

Ne u pehē ange, ”Tangataʻeiki, ko e hā naʻá ke fakangofua ai ke nau fokotuʻu e fuʻu pou ʻuhilá ʻi muʻa he matapā teké?

Ko ʻeku tamaí ko ha tangata ngāue mo anga mokomoko, pea fakamāfana ʻene fakamatalá, “Kuenitini, ko e fuʻu pou ʻuhilá ʻa e meʻa fakaʻofoʻofa taha kiate au ʻi he feituʻú ni!” Naʻá ne fakahā mai leva ʻene ʻuhingá: “ʻI heʻeku sio ki he fuʻu poú, ʻokú ne fakamanatu mai ʻa e ʻikai ke u toe tou vai mei he anovaí ʻo fetuku ki fale ki he feimeʻatokoní, fanofanó, pe kaukaú. He ʻikai ke u toe tutu teʻelango pe maama kalasini he poʻulí ke laukonga ʻaki. ʻOku ou fie sio ki he fuʻu pou ʻuhila ko iá mei he matapā teké.”

Ne kehe e anga e vakai ʻeku tangataʻeikí ki he fuʻu pou ʻuhilá meiate au. Ne fakafofongaʻi ʻe he fuʻu poú ki heʻeku tamaí ha moʻui ʻoku fakalakalaka, ka kiate aú ko ha fakatūkiaʻanga ki ha meʻa ʻoku hā fakaʻofoʻofa. Ne mahuʻinga ki heʻeku tamaí e iví, māmá, mo e maʻá ʻo laka ange ia ʻi he hā fakaʻofoʻofá. Ne u fakakaukau ko ha fakatūkiaʻanga e fuʻu poú, ka ko ha meʻa lelei mo mahuʻinga ia ki heʻeku tamaí.

Ko e fakatūkiaʻangá “ko ha faingataʻa ke tui pe mahino” pe “ko hano taʻofi ʻo e fakalakalaká.”4 Ko e tūkia fakalaumālié ko e “[tō ia ki he angahalá pe meʻa ʻoku halá].”5 Ko e fakatūkiaʻangá, ko ha faʻahinga meʻa pē he ʻikai lava ke aʻusia ai e taumuʻa maʻoniʻoní.

ʻOku ʻikai totonu ke hanga ʻe ha meʻa ʻoku fakatūkia, ʻo ʻai ke puputuʻu mo fakafihiʻi ʻetau fakamoʻoni ki he Tamaí mo e ʻAló. He ʻikai ke tau ʻefihia ʻi ha meʻa pehē. ʻOku fie maʻu ke haohaoa mo faingofua ʻetau fakamoʻoniʻi Kinauá ʻo hangē ko hono taukapoʻi heʻeku tamaí e fuʻu pou ʻuhila he feituʻu ne tupu hake aí.

Ko e hā ha ngaahi meʻa fakatūkia ʻokú ne ʻai ke puputuʻu mo fakafihiʻi ʻetau fakamoʻoni haohaoa mo faingofua ki he Tamaí mo e ʻAló mo ʻai ke ʻoua te tau loto-toʻa ʻi he fakamoʻoni ko iá?

Ko e Taha e Fakatūkiaʻangá e Ngaahi Fakakaukau Manakoa ʻa e Tangatá.

ʻOku tau tukupā ke tau maʻu e ʻilo mo e tui kotoa pē “ko e naunau ʻo e ʻOtuá ko e ʻatamai potó.”6 Ka ʻoku tau toe ʻilo ko e founga ʻa e filí ke fakaheeʻi e kakaí mei he ʻOtuá pea fakatūkiaʻi kinautolu ʻaki hono fakamuʻomuʻa e fakakaukau ʻa e tangatá ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí.

Naʻe hoko e ʻAposetolo ko Paulá ko ha fakamoʻoni pau kia Sīsū Kalaisi koeʻuhi ko ha aʻusia fakaofo mo liliu moʻui ne hoko kiate ia mo e Fakamoʻuí.7 Naʻe hanga ʻe he puipuituʻa makehe ʻo Paulá, ʻo teuteuʻi ia ke ngāue lelei mo e kakai kotoa pē. Naʻá ne saiʻia he “anga fakafaingofua” ʻa e kau Tēsalonaiká pea mo e “angaʻofa ongongofua” ʻa e kau Filipaí.8 Naʻe faingataʻa ke ne maʻu e ʻatamai vave mo matala ʻo e kau Kalisí. ʻI he Moʻunga Māʻasí ʻi ʻAtenisí naʻá ne feinga ke fai ha fakakaukau fakapoto ka naʻe fakafisingaʻi ia. Naʻá ne loto ke akoʻi lelei ki he kau Kolinitoó “ʻa e tokāteline ʻo Kalaisi kuo tutukí.”9 Hangē ko e ngaahi lea ʻa e ʻAposetolo ko Paulá:

“Pea ko ʻeku leá mo ʻeku malangá, naʻe ʻikai ʻi he ngaahi lea fakaoloolo ʻo e poto ʻo e tangatá, kae ʻi he fakamoʻoni ʻo e Laumālié mo e mālohí:

“Koeʻuhí ke ʻoua naʻa tuʻu ʻi he poto ʻo e tangatá hoʻomou tuí, ka ʻi he mālohi ʻo e ʻOtuá”10

ʻOku maʻu he 1 Kolinitoó e ngaahi fakamatala fakafolofola lelei taha ʻo e Fakamoʻuí mo ʻEne misioná. Kuo ʻiloa fakamāmanilahi e vahe—15—koeʻuhi ko e faʻu ʻa Siaosi Feletiliki Haniteli ko e Mīsaiá.11 ʻOku ʻi ai ha tokāteline mahuʻinga kau ki he Fakamoʻuí. ʻI he koknga tolu ʻo e taʻanga ko e Mīsaiá, hili pē ʻa e taú ko e “Haleluiá,” ko e konga lahi e ngaahi potu folofola ne fakaʻaongaʻi aí, ko e toʻo ia mei he 1 Kolinitō 15. ʻOku fakamatalaʻi fakaʻofoʻofa ʻe Paula ʻi ha niʻihi ʻo e ngaahi potu folofolá ni, e meʻa ne fai ʻe he Fakamoʻuí:

“Ka ko ʻeni, kuo toetuʻu ʻa Kalaisi mei he pekiá, … ko e ʻuluaki fua ʻo kinautolu naʻe mohé.

“… He ko e meʻa ʻi he tangatá naʻe hoko ai ʻa e maté, pea ʻe hoko ʻi he tangatá foki ʻa e toetuʻu ʻo e maté.

“He ʻoku hangē ʻoku mate kotoa pē ʻia ʻĀtamá, ʻe pehē foki ʻe moʻui kotoa pē ʻia Kalaisi …

“ʻE mate, kofaʻā ho huhú? ʻE faʻitoka, kofaʻā ho mālohí? …

“Kae fakafetaʻi ki he ʻOtuá, ʻa ia ʻokú ne foaki ke tau mālohi [ʻo fakafou] ʻi hotau ʻEiki ko Sīsū Kalaisí.”12

ʻOku tau ʻilo ne kau he ʻuhinga ʻo e hoko e Hē mei he Moʻoní, mei he ngaahi poto ʻo e tangatá,ne fakamuʻomuʻa ia ʻi he tefitoʻi tokāteline mahuʻinga ʻo Kalaisí. Ne lahi ha ngaahi moʻoni mahuʻinga mo faingofua ne liliu pe mole mei he pōpoaki faingofua ʻa e Fakamoʻuí. Ko hono moʻoni, ne fakakau mai ʻe he tui faka-Kalisitiané ha ngaahi tukufakaholo fakapoto faka-Kalisi, ke ʻai ke fenāpasi ai e e ngaahi tui fakalotou ʻa e kakaí mo e tukufakaholo lolotongá. Ne tohi ʻe he faʻu hisitōlia ko Uili Tulani ʻo pehē: Ne ʻikai fakaʻauha ʻe he lotu faka-Kalisitiané e tui fakaʻotua maté; ka naʻá ne ohi mai ia. Ne toe fakamoʻui mai e ʻatamai faka-Kalisi ne mei maté.”13 ʻOku fakahisitōlia pea ʻi hotau kuongá ni, ʻa hono fakafisingaʻi ʻe ha kakai e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, koeʻuhí ʻoku nau pehē ʻoku ʻikai feʻunga hono meʻa fakaʻatamaí pe fakapotó.

ʻI he kamata hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí, ne tokolahi e niʻihi ne nau tala ʻoku nau muimui ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. Ne lahi e ngaahi fonua ne nau lau ko ha ngaahi puleʻanga faka-Kalisitiane kinautolu. Ka naʻe ʻi ai foki ha kikite ki ha taimi faingataʻa ange ʻi hotau kuongá.

Ne hoko ʻa Hiipa C. Kimipolo ko e taha ʻo e fuofua Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he kuongá ni pea naʻe Tokoni ʻUluaki kia Palesiteni Pilikihami ʻIongi. Naʻá ne fakatokanga mai: ”ʻE hokosia e taimi te tau puputuʻu ai … ki ha tuʻunga ʻe faingataʻa ke lava ʻo tala e Kāingalotú mei he fofonga ʻo e kakai ʻo e ʻOtuá. Pea vakai ki hono sivisiviʻi lelei kitautolú, he ʻe hokosia e ai e angatonú mei he angakoví, he ʻe ʻi ai ha fuʻu feʻunuʻaki, pea lahi e kakai ʻe hingá.” Naʻe fakaʻosiʻaki ʻene pehē ʻoku ʻi ai ha “SIVI ʻe fakahoko.”14

ʻI hotau kuongá ʻoku holo ʻaupito e mālohi ʻo e lotu faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi fonua lahi, kau ai e ʻIunaiteti Siteití. Ka ʻikai ha tui fakalotu, he ʻikai ha ongoʻi haʻisia ia ki he ʻOtuá. ʻOku faingataʻa ke fokotuʻu ha meʻa ʻe tui tatau ki ai e kakaí fekauʻaki mo e anga e moʻuí. ʻOku toe faʻa fepakipaki e ngaahi fakakaukau fakaetangata kuo tuʻuloá.

Ko e meʻa pangó he ʻoku hoko ia ki ha kāingalotu ʻe niʻihi ʻo e Siasí ʻo hē mei he meʻa ʻoku nau ʻiloʻi ʻoku totonú kae tākiekina ʻe he meʻa ʻoku manakoa he taimi ko iá—ka ʻoku mahino lelei pē ʻoku hala.

Hangē ko e kikite ʻa Hiipa C. Kimipoló, naʻe pehē ai ʻe ʻEletā Niila A. Mekisuele ʻi he 1982: “ʻE lahi e heé koeʻuhi ʻe tokolahi e niʻihi te nau faiangahala pea ʻikai ke nau fakatomala. ʻE ʻi ai ha tokosiʻi te nau foʻi ʻo ʻikai ke kātaki ki he ngataʻangá. ʻE kākaaʻi ha niʻihi ʻe ha kau hē mei he moʻoní. Pea ʻe ʻita ha niʻihi, koeʻuhi he ʻoku ʻosi ʻi ai pē ʻa e fakatūkiaʻanga ʻoku feʻunga ki he kuonga takitaha!”15

Ko e Fakatūkiaʻanga ʻe Tahá ʻa e ʻIkai Loto ke Sio ki he Angahalá ʻi Hono Tuʻunga Totonú.

Ko e taha e meʻa faingataʻa mo makehe ʻi hotau kuongá ko e lahi e kakai ʻoku fai angahalá ka ʻoku ʻikai ke nau tui ko ha angahala ia. ʻOku ʻikai ke nau ongoʻi halaia pe loto ke tala ʻoku matuʻaki hala ʻenau tōʻongá faí. ʻOku maʻu hala ha niʻihi ʻoku nau talaki ʻoku nau tui ki he Tamaí mo e ʻAló, ke pehē ʻoku ʻikai totonu ke tauteaʻi ʻe ha Tamai Faka-Hēvani ʻofa ha faʻahinga ʻulungaanga ʻoku fepaki mo ʻEne ngaahi fekaú.

Ko e meʻa tofu pē ia naʻe fai ʻe Kolianitoni, ko e foha ʻo ʻAlamā ko e Siʻí ʻi he Tohi ʻa Molomoná. Naʻá ne fakahoko ha ʻulungaanga ʻuli mo fakamamahi pea akonakiʻi ia ʻe ʻAlamā. ʻOku tau monūʻia naʻe hanga ʻe he palōfita maʻongoʻonga ko ʻAlamaá, ʻa ia naʻá ne aʻusia moʻoni “e vanu fakapoʻulí [mo e] maama fakaofó,”16 ʻo hiki e fakahinohino naʻá ne faí. ʻI he vahe 39 ʻo e tohi ʻAlamaá, ʻoku tau lau ai ki he anga ʻene faleʻi hono foha ko ʻení ki he founga ʻo e fakatomalá peá ne fakamatalaʻi e founga ʻoku toʻo ai ʻe Kalaisi e angahalá. Naʻá ne fakamahinoʻi lelei kia Kolianitoni ʻa e fie maʻu ke fakatomalá koeʻuhí ʻe “ʻikai lava ʻe ha meʻa ʻoku taʻemaʻa ʻo maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá”17

ʻOku maʻu ʻi he ʻAlamā 42 ha niʻihi ʻo e ngaahi tokāteline mahuʻinga taha ʻi he folofolá kotoa ʻo fekauʻaki mo e Fakaleleí. Ne tokoni ʻa ʻAlamā ke mahino kia Kolianitoni ʻoku ʻikai “taʻetotonu ke tuku ʻa e tokotaha angahalá ki ha tuʻunga ʻo e mamahí.”18 Naʻá ne fakamahinoʻi ne kamata meia ʻĀtama hono hanga ʻe ha ʻOtua angaʻofa ʻo tuku mai ha “taimi ke fakatomala” he ka ʻikai ha fakatomala ʻe, “taʻofi ai ʻa e palani lahi ʻo e fakamoʻuí.”19 Naʻe toe fakamanatu ʻe ʻAlamā ko e palani ʻa e ʻOtuá ko ha “palani lahi [ia] ʻo e fiefiá.”20

ʻOku lelei ʻaupito e fakahinohino ne fai ʻe he akonaki ʻa ʻAlamaá: “He vakai, ʻoku fai ʻe he fakamaau totonú ʻa ʻene ngaahi ʻeke kotoa pē, pea ʻoku kumi foki ʻe he ʻaloʻofá ke maʻu ʻa e meʻa kotoa pē ʻoku ʻaʻaná; pea ko ia, ʻoku ʻikai ha taha ka ko ia pē ʻoku loto-fakatomala moʻoní, ʻoku fakamoʻuí.”21 ʻOku fuʻu mahuʻinga hono ʻiloʻi e tuʻunga totonu e ngaahi tāpuaki nāunauʻia ʻo e fakatomalá mo e talangofua ki he ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku ʻikai hala ke tala fakamahino ʻe ʻAlamā kia Kolianitoni e nunuʻa ʻo e fili ke fai angahalá mo e ʻikai ke fakatomalá. ʻOku faʻa taku ʻo pehē, “ʻE ʻi ai pē e ʻaho ʻe fehangahangai ai e taha kotoa mo e nunuʻa ʻo ʻenau filí.”22

Ko e tāpuaki fakaofo mo fakasilesitiale e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ko e hanga ʻe he fakatomalá ʻo tafiʻi atu e angahalá. Hili e fakatomala ʻa Kolianitoní, ne aofangatuku ʻa ʻAlamā ʻo pehē, “Ke ʻoua naʻá ke tuu ke toe fakahohaʻasi koe ʻe he ngaahi meʻá ni, kae tuku pē hoʻo ngaahi angahalá ke fakahohaʻasi koe, ʻaki ʻa e hohaʻa ʻa ia ʻe ʻohifo ai koe ki he fakatomalá.”23

Ko ha Fakatūkiaʻanga ʻa e Tokanga ki he Ngaahi Meʻa ʻoku ʻIkai ke Mahuʻingá

Naʻe pehē ʻe he palōfita ko Sēkopé ko e kau Siu he kuonga muʻá ko ha “kakai kia kekeva” ʻoku fehiʻa ki he ngaahi lea mahinongofuá, “ʻo tāmateʻi ʻa e kau palōfitá, mo kumi ki ha ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahino kiate kinautolú. Ko ia, ko e meʻa ʻi heʻenau kuí, ʻa ia ko e kui naʻe tupu ʻi heʻenau tokanga ki he ngaahi meʻa naʻe ʻikai mahuʻinga, kuo pau ai ke nau tō.”24

Neongo ʻoku lahi e ngaahi sīpinga ʻo e tokanga ki he ngaahi meʻa ʻoku ʻikai ke mahuʻingá,25 ka ko ha meʻa ʻe taha ʻoku fuʻu ʻilonga ʻi hotau kuongá, ko hono mateakiʻi hala ko ia ha meʻá. Ko e taimi ʻoku fakamahuʻingaʻi ai ʻe ha taha ha faʻahinga tefitoʻi moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻo laka ange he ngaahi tefitoʻi moʻoni kehé pea taukaveʻi fefeka iá pe fakafepaki ki he ngaahi akonaki ʻa e kau taki ʻo e Siasí, ʻoku ui ia ko e mateakiʻi hala e ongoongoleleí. Ko ha sīpinga ʻe taha ko hono taukaveʻi ʻe ha taha ke fai ha tānaki, liliu, pe fakamamafaʻi ha foʻi konga pē ʻe taha e Lea ʻo e Potó. Ko e tahá ko e fai ha teuteu lahi ki he “ngataʻanga ʻo e māmaní.“ ʻI he ongo sīpinga ko ʻení, ʻoku poupouʻi ha niʻihi ke tali pē e ngaahi fakaʻuhinga fakafoʻituituí. “Kapau te tau liliu ha lao fekauʻaki mo e moʻui leleí pe ko ha toe tefitoʻi moʻoni kehe pē ke hoko ko ha faʻahinga tui fakalotu, ʻoku tau taʻe fakatokangaʻi ai e fakaʻilongá”26

Naʻe folofola e ʻEikí ʻo kau ki he tokāteline mahuʻinga ʻo pehē, “Ko ia ia ʻoku malanga ʻaki ha meʻa ʻoku lahi hake pe siʻi hifo ʻi he meʻa ní, ʻoku ʻikai ʻaʻaku ia.”27 ʻI heʻetau hikiʻi hake ha faʻahinga tefitoʻi moʻoni ʻi ha founga te ne holoki ai ʻetau tauhi ki he ngaahi tefitoʻi moʻoni mahuʻinga tatau pe tui ki ha meʻa ʻoku fehangahangai pe lahi ange ia he ngaahi akonaki e kau taki ʻo e Siasí, ʻoku tau taʻe fakatokangaʻi ai e meʻa ʻoku mahuʻingá.

ʻOku ʻi ai ha kāingalotu ʻoku nau fakamahuʻingaʻi ha ngaahi meʻa ʻoku lelei ʻo laka ange ia he tefitoʻi tokāteline ʻo e ongoongoleleí. ʻOku nau mateakiʻi e meʻa ko iá ʻo hoko ia ko ʻenau tukupā ʻuluakí kae tukuhifo ʻenau mateakiʻi e Fakamoʻuí mo ʻEne ngaahi akonakí ke fika ua ia. Kapau te tau fakamahuʻingaʻi ange ha meʻa ʻi heʻetau mateakiʻi e Fakamoʻuí, pea tau tala ko Iá ko ha faiako pē kae ʻikai ko e ʻAlo fakalangi ʻo e ʻOtuá, ʻoku tau taʻe tokanga leva ki he meʻa ʻoku mahuʻingá. Ko Sīsū Kalaisi ʻa e tokotaha mahuʻingá!

ʻOku fakamahino ʻe he vahe 76 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá ko e “toʻa ʻi he fakamoʻoni ʻo Sīsuú”28 ʻa e sivi faingofua mo mahuʻinga ki he niʻihi te nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e puleʻanga fakasilesitialé mo kinautolu ʻi he puleʻanga fakatelesitiale maʻulalo angé. Ke lototoʻá, ʻoku fie maʻu ia ke tau nofotaha he mālohi ʻo Sīsū Kalaisí mo ʻEne feilaulau fakalelei ke ikunaʻi e maté, ʻo fakafou heʻetau fakatomalá, kae fakamaʻa ʻetau angahalá pea ʻoku fie maʻu ke tau muimui he tokāteline ʻo Kalaisí.29 ʻOku tau toe fie maʻu foki e maama mo e ʻilo ki he moʻui mo e ngaahi akonaki ʻa e Fakamoʻuí ke tataki kitautolu ʻi he hala ʻo e fuakavá, kau ai e ngaahi ouau toputapu ʻo e temipalé. Kuo pau ke tau tuʻu maʻu ʻia Kalaisi, keinanga ʻi Heʻene folofolá, pea kātaki ki he ngataʻangá.30

Fakamāʻopoʻopó

Kapau ʻoku tau loto-toʻa ʻi heʻetau fakamoʻoni kia Sīsuú, kuo pau ke tau fakamamaʻo mei he ngaahi fakatūkiaʻanga ʻokú ne fakaʻefihiaʻi mo fakatuaiʻi e tupulaki ʻa e kakai tangata mo fafine lelei tokolahi. Tau fakapapauʻi ke kau maʻu pē ʻi Heʻene ngāué. Lolotonga e fekumi ki he ʻiló, ʻoku fie maʻu ke tau fakaʻehiʻehi mei he ngaahi fakakaukau fakapoto e tangatá, ʻokú ne holoki ʻetau mateakiʻi e Fakamoʻuí. Kuo pau ke tau sio ki he angahalá ʻi hono tuʻunga totonú pea tali e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí ʻo fakatomala. ʻE fie maʻu ke tau fakamamaʻo mei hono taʻe fakatokangaʻi e meʻa ʻoku mahuʻingá ka tau tokanga taha kia Sīsū Kalaisi, ko hotau Fakamoʻui mo e Huhuʻi, pea muimui Heʻene tokāteliné.

Ne sio ʻeku tangataʻeikí ki he fuʻu poú ko ha meʻa ʻe maʻu mei ai ha ivi, maama, mo ha vai lahi ki he feimeʻatokoní mo e maʻá. Ko ha founga ia ki hono fakalakalakaʻi ʻene moʻuí.

Ne pehē ʻe ha tokotaha faʻu tohi ʻe taha, ʻe lava ke hoko e ngaahi fakatūkiaʻangá ko ha “founga ia ki ha ʻulungaanga fakaʻeiʻeiki pea ki he Langí.”31

Kiate kitautolu, ʻoku hoko ʻetau loto-toʻa heʻetau fakamoʻoni kia Sīsuú, ko ha founga ia ke maʻu ai e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí mo e puleʻanga fakasilesitialé. Ko e huafa pē ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he lalo langí ʻe lava ke tau moʻui aí.32 ʻOku ou tuku atu ʻeku fakamoʻoni pau ki Hono faka-ʻOtuá pea mo Hono fatongia fakalangí ʻi he palani ʻa e Tamaí. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻemeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7; vakai foki, Sione 17:3.

  2. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:79.

  3. VakaiTuʻu Maʻu ʻi he Tuí: Ko ha Huluhulu ki he Ongoongoleleí(2004), 52–53

  4. Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, 11th ed. (2003), “stumbling block.”

  5. Merriam-Webster’s Collegiate Dictionary, “stumble.”

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:36.

  7. Vakai, Ngāue 9:1–9; 26:13–18.

  8. Vakai, Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul (1898), 319.

  9. Vakai, Frederic W. Farrar, The Life and Work of St. Paul, 319–20.

  10. 1 Kolinitō 2:4–5.

  11. Vakai, George Frideric Handel, Messiah, ed. T. Tertius Noble (1912).

  12. 1 Kolinitō 15:20–22, 55, 57.

  13. Will Durant, The Story of Civilization, vol. 3, Caesar and Christ (1944), 595.

  14. Heber C. Kimball, ʻi he Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball (1945), 446.

  15. Neal A. Maxwell, “Be of Good Cheer,” Ensign, Nov. 1982, 68.

  16. Mosaia 27:29.

  17. ʻAlamā 40:26.

  18. ʻAlamā 42:1. ʻI he tokāteline ʻa e Siasí, ʻoku ʻi ai ha fakaʻatā ki he faʻahinga kotoa ʻo e tangatá ʻo kau ai kinautolu ne teʻeki ke fanongo kia Kalaisi ʻi he moʻui ní, fānau ne mate ʻoku teʻeki aʻu ki he taʻu motuʻa ke ʻekea ʻenau fehalākí, mo kinautolu ʻoku ʻikai ke maʻu ha mahinó (vakai Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:46–50; 137:7–10).

  19. ʻAlamā 42:5.

  20. ʻAlamā 42:8.

  21. ʻAlamā 42:24. Fakatokangaʻi ange ko e fetongi nauna fakatāutaha ko ia ki he fakamaau totonú ko e ʻene (tangata) pea ko e fetongi naunau fakatāutaha ki he ʻaloʻofá ko e ʻene (fefine).

  22. Robert Louis Stevenson, ʻi he Carla Carlisle, “A Banquet of Consequences,” Country Life Magazine, Siulai 6, 2016, 48. ʻOku pehē ʻe Mrs. Carlisle ko e lea ʻa Robert Louis Stevenson. Ka ʻoku ʻi ai e niʻihi ʻoku nau pehē ko e lea ia ʻa ha taha kehe.

  23. ʻAlamā 42:29.

  24. Sēkope 4:14.

  25. ʻI ha fakamatala ne u faʻu ki he makasini ʻa e Siasí he 2003, ne u fakamamafaʻi ai ha tafaʻaki ʻe fā te ne lava ʻo fakatupu e kui fakalotú pea mo e maka tūkiaʻanga naʻe fakamatalaʻi ʻe Sēkopé: ko hono fetongi e moʻoni ʻo e ongoongoleleí ʻaki e fakakaukau fakapoto ʻa e tangatá, fuʻu tōtuʻa hono mateakiʻi he foʻi tefitoʻi moʻoni pe taha, fai ha meʻa ke fetongi ʻaki ʻa e fakatapui fakaʻaho ʻo e moʻuí pea mo hono ʻai ke maʻolunga ange laó ia he tokāteliné (vakai, “Looking beyond the Mark,” Liahona, Mar. 2003, 21–24).

  26. Quentin L. Cook, “Ko Hono Taʻe Fakatokangaʻi ʻo e Fakaʻilongá,” Liahona, Māʻasi. 2003, 22–24.

  27. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 10:68.

  28. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:79.

  29. Vakai, 2 Nīfai 31:17–21.

  30. Vakai, 2 Nīfai 31:20–21.

  31. Henry Ward Beecher, in Tryon Edwards, A Dictionary of Thoughts (1891), 586.

  32. Vakai 2 Nīfai 31:21; Mōsaia 3:17.