2010–2019
Ko ha Toʻu Tangata ʻOku Nau Fakafepakiʻi e Angahalá
ʻEpeleli 2017


Ko ha Toʻu Tangata ʻOku Nau Fakafepakiʻi e Angahalá

ʻI hoʻo akoʻi, tataki, mo ʻofaʻi e fānaú, te ke lava ʻo maʻu ha fakahā fakafoʻituitui ʻa ia ʻe tokoni kiate koe ʻi hono fatu mo teuteuʻi ha fānau loto-toʻa ʻoku nau fakafepakiʻi e angahalá.

Ne lea ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni he taʻu ʻe taha mo e konga kuohilí ki he fie maʻu “ke akoʻi mo tokoni ki hono ohi hake ha toʻu tangata te nau fakafepakiʻi e angahalá.”1 Ne ongo fakalaumālie moʻoni kiate au e kupuʻi lea—“toʻu tangata te nau fakafepakiʻi e angahalá.”

ʻOku tau fakaʻapaʻapaʻi e fānau ʻoku nau feinga ke moʻui maʻa mo talangofuá. Kuó u sio tonu he mālohi ʻo ha fānau tokolahi ʻi he funga ʻo e māmaní. ʻOku nau tuʻu ʻaliʻaliaki, “tuʻu maʻu mo taʻe-faʻa-ngaue”2 ʻi ha ngaahi tūkunga mo e ʻātakai faingataʻa kehekehe. ʻOku mahino ki he fānau ko ʻení honau tuʻunga fakalangí, ongoʻi e ʻofa ʻa e Tamai Hēvaní kiate kinautolú, mo feinga ke talangofua ki Hono finangaló.

Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai e fānau ʻoku faingataʻa ke “tuʻu maʻu mo taʻe-faʻa-ngaue” pea kuo fakalaveaʻi honau ʻatamai pelepelengesí.3 ʻOku ʻohofi kinautolu mei he tapa kotoa ʻe he “ngaahi ngahau vela ʻa e filí”4 pea ʻoku nau fie maʻu ha fakalotolahi mo ha poupou. ʻOku nau hoko ko ha tākiekina lahi ʻokú ne ueʻi kitautolu ke tau kau atu pea tauʻi e angahalá ʻi heʻetau feinga ke ʻomi ʻetau fānaú kia Kalaisi.

Fanongo ki he ngaahi lea ʻa ʻEletā Pulusi R. Makongikī he meimei taʻu ʻe 43 kuo hilí:

“ʻI heʻetau hoko ko e kau mēmipa ʻo e Siasí, ʻoku tau kau ʻi ha fepaki lahi. ʻOku tau kau ʻi ha tau. ʻOku tau kau ʻi he tau ʻa Kalaisi mo Lusifaá. …

“ʻOku fai e tau fakalaumālié he tapa kotoa pē pea ko e meʻa pango he kuo lahi e kakai kuo hē mo kafó, pea ʻoku ʻikai ko ha meʻa foʻou e lahi ʻa e maté. …

“He ʻikai lava ha kakai ʻo fili ke taʻe kau ki ha faʻahi ʻi he taú ni.”5

ʻOku hokohoko atu e taú he ʻahó ni pea fakaʻau ke toe lahi ange. ʻOku uesia kotoa kitautolu ʻe he taú, pea ko ʻetau fānaú ʻoku ʻi he laine muʻá ʻo fehangahangai mo e filí. Ko ia, ʻoku fie maʻu ke hikiʻi hake hono fakamālohia ʻetau ngaahi palani fakalaumālié.

Ko hono fakamālohia e fānaú ke nau fakafepakiʻi e angahalá, ko ha fatongia mo ha tāpuaki ia ki he mātuʻá, kuí, mēmipa ʻo e fāmilí, faiakó mo e kau takí. ʻOku tau takitaha maʻu e fatongia ke tokoni. Neongo ia, kuo fakahinohino pau mai ʻe he ʻEikí e mātuʻá ke akoʻi ʻenau fānaú “ke nau ʻiloʻi ʻa e tokāteline ʻo e fakatomalá, tui kia Kalaisi ko e ʻAlo ʻo e ʻOtua moʻuí, pea mo e papitaisó mo e foaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní” pea “lotu, pea ke ʻaʻeva ʻi he angatonu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí.”6

Mahalo ko e anga hono “akonakiʻi hake ʻa [ʻetau] fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní,”7 ko ha fehuʻi faingataʻa koeʻuhí he ʻoku fakatāutaha ki he fāmili mo e fānau takitaha, ka kuo ʻomi ʻe he Tamai Hēvaní ha fakahinohino fakalūkufua ʻe tokoni kiate kitautolu. ʻE tataki kitautolu ʻe he Laumālié ʻi he founga lelei taha ʻe lava ai ke tau teuteu ha maluʻi fakalaumālie maʻa ʻetau fānaú.

Ke kamatá, ʻoku mahuʻinga hono maʻu e mahino ki hono fie maʻu ʻo e fatongiá ni. Kuo pau ke mahino kiate kitautolu hotau—mo honau—tuʻunga fakalangí mo e taumuʻá kimuʻa pea tau lava ke tokoniʻi ʻetau fānaú ke ʻilo ko hai kinautolú mo e ʻuhinga ʻoku nau ʻi heni aí. Kuo pau ke tau tokoniʻi ke nau ʻilo taʻe toe veiveiua ko e ngaahi foha mo e ʻofefine kinautolu ʻo ha Tamai Hēvani ʻofa pea ʻoku ʻi ai mo ʻEne fakaʻamu fakalangi maʻanautolu.

Uá, ʻoku mahuʻinga e mahino e tokāteline ʻo e fakatomalá ki hono fakafepakiʻi ʻaki e angahalá. ʻOku ʻikai ke ʻuhinga hono fakafepakiʻi ia ʻo e angahalá ʻoku ʻikai hatau angahala, ka ʻokú ne talamai ʻa e hokohoko atu e fakatomalá, tokangá mo e loto-toʻá. Mahalo ko hono fakafepakiʻi e angahalá ko ha tāpuaki ia hono toutou matuʻuaki ʻo e angahalá. Hangē ko e lau ʻa Sēmisí, “Tekeʻi ʻa e tēvoló, pea ʻe puna atu ia meiate kimoutolu.”8

Ko e kau tau loto-toʻa ʻa Hilamaní “naʻa nau fuʻu loto-toʻa … ; kae vakai, naʻe ʻikai ia ko ia pē—naʻa nau … faivelenga ʻi he meʻa kotoa pē ʻa ia naʻe tuku ke nau faí. ʻIo, … kuo akonekina ʻa kinautolu ke tauhi ʻa e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá mo ʻaʻeva angatonu ʻi hono ʻaó.”9 Ne ʻalu e kau talavou ko ʻení ki he taú mo ha ʻulungaanga faka-Kalaisi ko ha meʻatau ia ke fakafepakiʻi ʻaki honau filí. Ne fakamanatu mai ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni “ʻoku hoko maʻu mai pē kiate kitautolu ʻa e ui ke loto-toʻá. ʻOku fie maʻu ʻa e loto toʻá ʻi he ʻaho kotoa pē ʻo ʻetau moʻuí —ʻo ʻikai ki he ngaahi meʻa mahuʻinga tahá pē, kae tuʻo lahi ange ʻi he taimi ʻoku tau fai ai e ngaahi filí pe ngāue ki he ngaahi tūkunga ʻokú ne ʻākilotoa kitautolú.”10

ʻOku ʻai heʻetau fānaú ha teunga tau fakalaumālie ʻi heʻenau fokotuʻu ha sīpinga fakatāutaha ʻo e tuʻunga fakaākonga fakaʻahó. Mahalo ʻoku hala ʻetau fakafuofua ki he malava ʻe he fānaú ʻo maʻu e fakakaukau ʻo e tuʻunga fakaākonga fakaʻahó. Ne faleʻi kitautolu ʻe Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ke “kamata akoʻi e fānaú heʻenau kei siʻí pea hokohoko atu ai pē.”11 Ko ia ko e kī hono tolu ki hono tokoniʻi e fānaú ke fakafepakiʻi e angahalá, ko e kamata ke akoʻi kei siʻi ʻi he ʻofa e ngaahi tokāteline tefito ʻo e ongoongoleleí—mei he folofolá, Ngaahi Tefito ʻo e Tuí, kiʻi tohi tufaKi Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú , ngaahi hiva Palaimelí, ngaahi himí, mo ʻetau fakamoʻoni fakatāutahá—ʻa ia te ne tataki e fānaú ki he Fakamoʻuí.

Ko hono faʻu ha ʻulunganga ʻo e lotú, lau folofolá, efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, mo e lotu he ʻaho Sāpaté ke nau angaʻakí, ʻoku tākiekina ia ki he ngaahi ʻulungaanga ʻoku langaki moʻuí, loto lahi mo mālohi—pea ko hono fakalea ʻe tahá, ko e angatonu fakalaumālie. ʻI ha māmani ʻoku fakaʻau ke puli atu mei ai e moʻui angatonú, ʻoku fie maʻu ke mahino ki heʻetau fānaú e moʻui angatonu moʻoní mo e ʻuhinga ʻoku fuʻu mahuʻinga aí—tautautefito ki heʻetau teuteuʻi kinautolu ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapu ʻo e papitaisó ʻi he temipalé. Hangē ko e meʻa ʻoku akoʻi ʻe he Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí, “ʻOku teuteuʻi ʻa e kakaí [kau ai e kakai kei īkí] ke nau fai ha ngaahi fuakava toputapu pea nau tauhi ki ai.”12

Ne akoʻi ʻe ʻEletā Sefilī R. Hōlani, “ʻI heʻetau talanoa kau ki hono tauhi e fuakavá, ʻoku tau talanoa ai ki he uho mo e ʻelito ʻo ʻetau taumuʻa ʻi he moʻui fakamatelié.”13 ʻOku ʻi ai ha mālohi makehe ʻi hono fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava mo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku ʻiloʻi ʻeni ʻe he filí, ʻo ne hanga ʻo fakapuputuʻuʻi e fakakaukau ki hono fai ʻo e fuakavá.14 Ko ha kī ʻe taha ki hono fatu ʻo ha toʻu tangata ʻoku fakafepakiʻi e angahalá, ko hono tokoniʻi e fānaú ke fakahoko mo tauhi ha fuakava toputapu.

ʻOku tau teuteuʻi fēfē ʻetau fānaú ke fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú ʻi heʻenau hū mo fakalakalaka he hala ki he fuakavá? Ko hono akoʻi e fānaú ke tauhi ha ngaahi talaʻofa faingofua he taimi ʻoku nau kei iiki aí, te ne fakamālohia kinautolu ke tauhi e ngaahi fuakava māʻoniʻoní ʻamuiange ʻi heʻenau moʻuí.

Tuku muʻa ke u vahevahe atu ha sīpinga faingofua: Ne ʻeke ʻe ha tamai ʻi he efiafi fakafāmili ʻi ʻapí, “ʻOku fēfē ʻetau feohi fakafāmilí?” Ne lāunga ʻa Lisi taʻu nimá, ʻi hono faʻa fakamataliliʻi ia ʻe hono tuongaʻane lahi ko Kēviní pea ʻokú ne loto-mamahi ai. Ne fakahā ange ʻe Kēvini naʻe moʻoni ʻa Lisi. Ne ʻeke ʻe he faʻē ʻa Kēviní pe ko e hā te ne fai ke vā lelei ange ai mo hono tuofefiné. Ne fakakaukau ʻa Kēvini ʻo loto ke ne palōmesi he ʻikai ke ne toe fakamataliliʻi ʻa Lisi ʻi ha foʻi ʻaho kakato.

ʻI he fakaʻosinga ʻo e ʻaho hono hokó ʻi he fakataha kotoa mai ki he lotu fakafāmilí, ne ʻeke ʻe he tamaí kia Kēvini pe naʻe fēfē. Ne tali ange ʻe Kēvini “Tangataʻeiki, ne u fai pau ki heʻeku palōmesí!” Ne fakamoʻoni fiefia ki ai ʻa Lisi pea fakamālō e fāmilí kia Kēvini.

Ne fokotuʻu ange ʻe he faʻē ʻa Kēviní kapau ʻokú ne lava ʻo tauhi ʻene palōmesí he ʻaho ʻe taha, fēfē ke ne ʻai ke ʻaho ʻe ua? Ne loto lelei ʻa Kēvini ke ne feinga ke toe fai ia. Ne ʻosi ha ʻaho ʻe ua, ne lava lelei ʻe Kēvini ʻo tauhi ʻene palōmesí, pea toe fiefia lahi ange ʻa Lisi! ʻI hono ʻeke ʻe he tamaí pe ko e hā ʻoku lava lelei ai ke tauhi ʻene palōmesí, ne tali ange ʻe Kēvini, “Ne u tauhi ʻeku palōmesí he naʻá ku talaatu te u fai ia.”

ʻOku aʻusia e angatonú, ʻi hono hokohoko lavaʻi ʻo ha fanga kiʻi palōmesi iiki. Ko e toutou ako ko ia ke tauhi ha palōmesí, ko ha teuteu fakalaumālie ia ki he fānaú ke maʻu ai ʻenau fuofua fuakava ʻo e papitaisó mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻoku nau fuakava ai ke tauhi ki he ʻOtuá mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú.15 ʻOku ʻikai ke mavahevahe e palōmesí mo e fuakavá.

ʻOku tau ako mei he tohi ʻa Tanielá ʻo kau kia Setaleki, Mēsake, mo ʻApitenikō mo ʻenau fakafisinga ke hū ki he ʻotua tamapua ʻa e tuʻi ko Nepukanesá.16  Ne fakatokanga e tuʻí ʻe lī kinautolu ki he afi vela kakahá kapau he ʻikai ke nau talangafoua. Ne nau fakafisingaʻi ʻo pehē ange:

“Kapau ʻoku pehē ʻoku mālohi ʻa homau ʻOtua ʻa ia ʻoku mau tauhí, ke fakahaofi ʻa kimautolu mei he afi vela kakahá. …

“Pea kapau ʻe ʻikai, ke ke ʻilo pē ʻe tuʻi, ʻe ʻikai te mau tauhi ho ngaahi ʻotuá.”17

“Kapau ʻe ʻikai.” Fakakaukau ki he ʻuhinga ʻo e ngaahi foʻi lea ko ʻeni ʻe tolú mo e anga ʻene fekauʻaki mo hono tauhi ʻo e ngaahi fuakavá. Ne ʻikai ke fakatefito e talangofua ʻa e kau talavou ko ʻeni ʻe toko tolú ʻi hano fakahaofi kinautolu. Naʻe tatau ai pē kapau ʻe ʻikai ke fakahaofi kinautolu, te nau kei tauhi pē ʻenau palōmesi ki he ʻEikí koeʻuhí he naʻa nau tala te nau fai ia. ʻOku ʻikai ke makatuʻunga hono tauhi ʻetau ngaahi fuakavá mei hotau tūkungá. ʻOku hoko e kau talavou ko ʻeni ʻe toko tolú, hangē ko e kau tau loto-toʻá, ko ha sīpinga fakaofo ʻo e fakafepakiʻi ʻo e angahalá, maʻa ʻetau fānaú.

ʻOku fakaʻaongaʻi fēfē e ngaahi sīpinga ko ʻení ʻi hotau ʻapí mo hotau fāmilí? ʻOku tau tokoniʻi e fānaú ke nau aʻusia fakakongokonga e lavameʻá ʻi he “ʻotu lea ki he ʻotu lea, ʻa e akonaki ki he akonaki”18 . ʻOku nau ongoʻi e Laumālié ʻi heʻenau moʻuí, ʻi heʻenau tauhi ʻenau ngaahi palōmesí. Ne akoʻi ʻe ʻEletā Siosefa B. Uefilini “ko e pale māʻolunga taha ʻo e angatonú ko hono maʻu maʻu pē e takaua ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.”19 Pea ʻe toki “ʻāsili mālohi ʻa e loto falala [ʻetau fānaú] ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.”20 ʻOku mapunopuna mei he matavai ʻo e angatonú,ha toʻu tangata mālohi ʻoku nau fakafepakiʻi e angahalá.

Kāinga, puke atu hoʻomou fānau īkí ke ofi—ʻo ofi ʻaupito ke nau sio ki hoʻo tōʻonga fakalotu fakaʻahó mo sio ki hoʻo tauhi hoʻo ngaahi palōmesí mo e fuakavá. “Ko e faʻifaʻitaki lelei tahá e fānaú, ko ia ʻoange ha meʻa mahuʻinga ke nau faʻifaʻitaki ki ai.”21 ʻOku tau tokoni moʻoni ke akoʻi mo ohi hake maʻá e ʻEiki, ha toʻu tangata ʻoku nau fakafepakiʻi e angahalá ʻi he palōmesi ki he palōmesi mo e fuakava ki he fuakava.

ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku tataki ʻe Sīsū Kalaisi e Siasí ni. ʻI hoʻo akoʻi, tataki, mo ʻofa he fānaú ʻi he founga ʻa e Fakamoʻuí, te ke lava ai ke maʻu ha fakahā fakatāutaha te ne tokoniʻi koe ke ngaohi mo fakamālohia ha fānau loto-toʻa ʻoku nau fakafepakiʻi e angahalá. ʻOku ou lotua ke lea ʻaki ʻe heʻetau fānaú e ngaahi lea ʻa Nīfaí: “Te ke ngaohi au ke u tetetete ʻi he hā mai ʻa e angahalá?”22 ʻOku ou fakamoʻoni naʻe fai ʻe hotau Fakamoʻuí e fakaleleí ki he angahala ʻa e māmaní,23—he naʻá Ne folofola te Ne fai ia, pea ʻokú Ne ʻofa ʻiate kitautolu ʻo laka ange he meʻa ʻoku malava ke mahino kiate kitautolu ko e kakai matelie24—koeʻuhi he naʻá Ne folofola te Ne fai pehē. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.