2010–2019
Ui ki he Ngāué
ʻEpeleli 2017


Ui ki he Ngāué

ʻOku mahuʻinga e vahe ke ngāue ʻi ha feituʻu paú, ka ʻoku ʻikai mahulu hake hono mahuʻingá ʻi he ui ki he ngāué.

ʻE Palesiteni Monisoni, ʻoku mau fiefia moʻoni ke fanongoa ho leʻó mo maʻu ha fakahinohino. ʻOku mau ʻofa mo poupouʻi koe, pea ʻoku mau lotua maʻu pē koe.

ʻOku ou lotua e tokoni ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní ʻi heʻetau fakakaukauʻi fakataha ʻa e ngaahi tefitoʻi moʻoni fekauʻaki mo e ngāue māʻongoʻonga ko hono malangaʻi e ongoongoleleí ki he puleʻanga, faʻahinga, lea, pea mo e kakai kotoa pē.1

Ui ke Ngāué mo e Vahe ke Ngāué

ʻOku nofo ʻamanaki ʻi he taʻu kotoa pē ha kau talavou mo ha kau finemui, pea mo ha ngaahi mātuʻa mali ʻe laumano ke maʻu ha tohi mahuʻinga mei Sōleki Siti. ʻOku liliu ʻo taʻengata ʻe he kakano ʻo e tohí, ʻa e taha kotoa ʻoku fakatuʻasila ki aí, pea pehē ki he kau mēmipa ʻo e fāmilí pea mo ha kakai tokolahi kehe. ʻE fakaava lelei mo fakaoloolo ʻa e silá ʻi heʻene aʻu maí, pe ʻoku fakaava fiefia mo fakavavevaveʻi ia. ʻOku hoko hono lau ʻo e tohi makehé ni ko ha aʻusia he ʻikai toe ngalo.

ʻOku fakamoʻoni ʻi he tohí ʻa e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pea ʻoku peheni ʻa e ongo ʻuluaki sētesí: “ʻOku uiuiʻi koe heni ke ke hoko ko ha faifekau ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻOku vahe atu koe ke ke ngāue ʻi he Misiona ______.”

Kātaki ʻo fakatokangaʻi ange ko e ʻuluaki sētesí ko ha uiuiʻi ke ke hoko ko ha faifekau taimi kakato ʻi he Siasi ʻo e ʻEikí kuo toe fakafoki maí. ʻOku fakahā ʻi he sētesi hono uá hano vahe koe ke ke ngāue ʻi ha feituʻu mo ha misiona tukupau. ʻOku mahuʻinga ke mahino kiate kitautolu kotoa e faikehekehe mahuʻinga ʻi he ongo sētesí ni.

ʻOku tau faʻa talanoa ʻi he ʻātakai ʻo e Siasí hono ui ke ngāue ʻi ha fonua hangē ko ʻĀsenitina, Pōlani, Kōlea, pe ko e ʻIunaiteti Siteití. Ka ʻoku ʻikai uiuiʻi ha faifekau ia ki ha feituʻu; ka, ʻoku uiuiʻi ia ke ngāue. Hangē ko ia naʻe fakahā ʻe he ʻEikí ki he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1829, “Kapau ʻoku mou maʻu ʻa e ngaahi holi ke ngāue maʻá e ʻOtuá, ʻoku ui ʻa kimoutolu ki he ngāué.”2

Ko e ui mo e ngāue fakafaifekau kotoa pē, pe ko hano toe vahe kimui ki ha feituʻu, ʻoku tuʻunga ia ʻi ha fakahā ʻoku fakafou he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. Ko e ui ke ngāué ʻoku mei he ʻOtuá ia ʻo fakafou mai he Palesiteni ʻo e Siasí. Ko e vahe ko ia ke ngāue ʻi ha taha ʻo e ngaahi misiona ʻe 400 tupu ʻi he funga ʻo e māmaní he taimi ní, ʻoku mei he ʻOtuá ia ʻo fakafou ʻi ha mēmipa ʻo e Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongogfulu Mā Uá, ko hano fakamafaiʻi ʻe he palōfita moʻui ʻa e ʻEikí. ʻOku kau ʻi he uiuiʻi mo hono vahe ʻo e ngāue fakafaifekau kotoa pē, ʻa e ongo meʻafoaki fakalaumālie ʻo e kikité mo e fakahaá.

Ko e vahe 80 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ko ha lekooti ia ʻo ha uiuiʻi ngāue fakafaifekau kia Sitīveni Puaneti naʻe fakahoko ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻi he 1832. ʻE lava ʻo tokoni hano siofi e ui ko ʻeni kia Misa Puanetí ke (1) mahino lelei ange kiate kitautolu ʻa hono faikehekehe ʻo e “ui ke ngāue” ko ha faifekaú mo e “vahe ke ngāue” ʻi ha feituʻu paú, pea mo hono (2) fakahoungaʻi kakato ange hotau fatongia fakafoʻituituí pea mo e fatongia fakalangi kuo kotofa mai ke malangaʻaki ʻa e ongoongoleleí.

Ko e veesi 1 ʻo e vahe ko ʻení ko ha ui ia ke ngāue: “Ko e moʻoni ʻoku folofola peheni ʻa e ʻEikí kiate koe, ʻa ʻeku tamaioʻeiki ko Sitīveni Puanetí: Ke ke ʻalu, ke ke ʻalu atu ki he māmaní pea malanga ʻaki ʻa e ongoongoleleí ki he kakai kotoa pē ʻe ongo atu ki ai ho leʻó.”3

Mālié, he ʻoku fakamatala ʻe he veesi  2 kia Misa Puaneti kau ki hono hoa ngāue fakafaifekau kuo ʻosi vahe angé: “Pea ʻe fakatatau ki hoʻo fie maʻu ha hoa-ngāué, te u foaki kiate koe ʻa ʻeku tamaioʻeiki ko ʻĪteni Sāmitá.”4

ʻOku talamai ʻe he veesi 3 ʻa e feituʻu ʻe ngāue ai ʻa e ongo faifekaú: “Ko ia, ke mo ʻalu pea malanga ʻaki ʻeku ongoongoleleí, neongo [pe] ki he tokelaú pe ki he tongá, pe ki he hahaké pe ki he hihifó, ʻoku tatau ai pē, he ʻoku ʻikai te mo lava ke faihala.”5

ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku fokotuʻu mai ʻe he kupuʻi lea “ʻoku tatau ai pē,” hangē ko hono fakaʻaongaʻi ʻe he ʻEikí ʻi he potu folofola ko ʻení, ʻoku ʻikai ke Ne tokanga pe ʻe ngāue ʻi fē ʻEne kau tamaioʻeikí. He ko hono moʻoní, ʻokú Ne tokanga lahi fau. Ka koeʻuhí ko e ngāue ko ia ʻo hono malangaʻaki ʻo e ongoongoleleí ko e ngāue ia ʻa e ʻEikí, ʻokú Ne ueʻi, tataki mo fakahinohinoʻi ai ʻEne kau tamaioʻeiki kuo fakamafaiʻí. ʻI he faifeinga ʻa e kau faifekaú ke taau mo hoko ko ha meʻangāue lavameʻa ange ʻi Hono toʻukupú pea fai honau lelei tahá ke fakahoko ʻosikiavelenga honau fatongiá, fakataha mo ʻEne ʻofá, he ʻikai leva “ke [nau] lava ʻo fai hala”—ʻi ha faʻahinga feituʻu pē ʻoku nau ngāue ai. Mahalo ko e taha ʻo e ngaahi meʻa ʻoku akoʻi mai ʻe he Fakamoʻuí ʻi he fakahā ko ʻení, ʻoku fie maʻu e vahe ke ngāue ʻi ha feituʻu paú, ka ʻoku fika ua hake hono mahuʻingá ki he ui ki he ngāué.

ʻOku fakamahino mai ʻe he veesi hono hokó ʻa e ngaahi fie maʻu mahuʻinga maʻá e faifekau kotoa pē: “Ko ia, fakahā ʻa e ngaahi meʻa kuó mo fanongo ki aí, mo tui moʻoni ki aí, pea ʻiloʻi ʻoku moʻoní.6

ʻOku fakamanatu ʻe he veesi fakaʻosí kia Misa Puaneti mo kitautolu kotoa, ʻa e feituʻu ʻoku haʻu moʻoni mei ai e ui ke ngāué: “Vakai, ko e finangalo ʻeni ʻo ia ʻa ia kuó ne ui kimouá, ko homo Huhuʻí, ʻio ko Sīsū Kalaisi. ʻĒmeni.”7

Ko Hono Ikunaʻi ʻo e Fetaʻemahinoʻakí

Mahalo ʻe fehuʻia ʻe hamou niʻihi pe ko e hā kuó u fili ai ke fakamatala ʻi he fakataha e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e konifelenisi lahí, ʻa e faikehekehe mahino ko ʻeni ʻo e ui ke ngāué mo e vahe ke ngāué. Ko ʻeku tali kiate kimoutolú ʻoku fakahangatonu: kuó u ʻilo mei heʻeku aʻusiá ʻoku ʻikai mahino lelei e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ki ha kāingalotu tokolahi ʻo e Siasí

Ko e tefitoʻi ʻuhinga lahi taha hono fakamatalaʻi ʻo e meʻá ni, ko e meʻa kuó u ʻilo ʻi ha vahaʻa taimi lahi fekauʻaki mo e tokanga, hohaʻa, pea naʻa mo e ongoʻi halaia ne maʻu ʻe ha kau faifekau tokolahi ʻa ia naʻe toe vahe ʻi ha ngaahi ʻuhinga kehekehe ke nau hiki ʻo ngāue ʻi ha ngaahi feituʻu kehe lolotonga ʻenau ngāué. ʻOku fie maʻu ʻa e ngaahi toe faʻahinga vahe foʻou peheé tuʻunga ʻi ha ngaahi meʻa ʻoku hoko pe ngaahi tūkunga hangē ko ha fakatuʻutāmaki fakaesino pe lavea, toloi mo ha ngaahi palopalema fakavisa, moveuveu fakapolitikale, faʻu mo fakakakai ha ngaahi misiona foʻou, pe ko e tupulaki mo toutoumoliliu ʻo e ngaahi fie maʻu he funga ʻo e māmaní, ʻi he ngāue ko hono malangaʻaki e ongoongoleleí.8

Ko e taimi ʻoku toe vahe ai ha faifekau ki ha feituʻu kehe, ʻoku tatau tofu pē hono foungá mo e ʻuluaki vahé. ʻOku feinga e kau mēmipa e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá ke maʻu tataki mo ha fakahinohino fakalaumālie ʻi he fakahoko hono toe fai ha vahe foʻou peheé.

Naʻá ku talanoa kimuí ni mo ha tangata faivelenga naʻá ne vahevahe mai ʻa e ngaahi ongo moʻoni hono lotó. Naʻá ku toki fakamatalaʻi pē ʻi ha fakataha, ʻa e faikehekehe ʻo e ui ke ngāué mo e vahe ke ngāué. Naʻá ku lulululu mo e tangata leleí ni pea fakatēloʻimata mo ne pehē mai, “Kuo toʻo atu ʻe he ngaahi meʻa naʻá ke akoʻi mai he ʻaho ní ha kavenga mei hoku umá, ne u fuesia ʻi ha taʻu ʻe 30 tupu. ʻI heʻeku hoko ko ha faifekau kei talavoú, naʻe fuofua vahe au ke u ngāue ʻi ʻAmelika Tonga. Ka naʻe ʻikai ke lava ʻo maʻu haʻaku visa, pea toe liliu leva ʻeku ngāué ki he ʻIunaiteti Siteití. Kuó u fifili ʻi he ngaahi taʻu lahi pe ko e hā e ʻuhinga naʻe ʻikai ai ke u lava ʻo ngāue ʻi he feituʻu naʻe uiuiʻi au ki aí. Kuó u ʻilo ʻeni naʻe ui au ke ngāue kae ʻikai ki he feituʻú. He ʻikai ke u lava ʻe au ʻo talaatu e lahi hono tokoniʻi au ʻe he mahino ko ʻení.”

Naʻá ku fakaʻofaʻia he tangatá ni. ʻI heʻeku akoʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi he funga ʻo e māmaní, kuo taʻefaʻalaua ha niʻihi kuo nau fakahā fakafoʻituitui mai kiate au ʻa e ongo tatau mo e tangata ne u toki fakamatalaʻi atú. ʻOku ou lea ki he tefitó ni he ʻahó ni he ʻoku ʻikai totonu ke fuesia ʻe ha mēmipa ʻe taha ʻo e Siasí ni ʻa e kavenga mafasia ʻo e fetaʻemahinoʻakí, loto-veiveiuá, mamahí, pe ongoʻi halaia fekauʻaki mo ha ngāue kuo vahe ange.

“Ko ia, ke mo ʻalu atu pea malanga ʻaki ʻeku ongoongoleleí, neongo pe ki he tokelau pe ki he tongá pe ki he hahaké pe ki he hihifó, ʻoku tatau ai pē, he ʻoku ʻikai te mo lava ke fai hala.”9 ʻI hoʻomou fakalaulauloto ki he fakalea ʻo e potufolofolá ni pea fakaava homou lotó, ʻoku ou fakatauange mo lotua te mou fakaafeʻi e Laumālie Māʻoniʻoní ke ne fakahū ki homou laumālié ʻa e mahino, fakamoʻui, pea mo e fakafoʻou te mou ala fie maʻú.

Ko ha ʻuhinga ʻe taha naʻá ku ongoʻi ai ke u lea ki he tefito ko ʻení, ko ʻeku aʻusia fakafoʻituitui ko ia ʻi he taʻu lahi ʻeku vahe e kau faifekaú. ʻOku ʻikai ha meʻa ia te ne toe fakapapauʻi lahi ange ki he Toko Hongofulu Mā Uá e moʻoni ʻo e hokohoko e maʻu fakahā ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní, ka ko e feinga ko ia ke ʻiloʻi e finangalo ʻo e ʻEikí ʻi heʻemau fakahoko homau fatongia ko hono vahe e kau faifekaú ki honau takitaha feituʻu ngāué. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku ʻafioʻi mo tokaimaʻananga ʻe he Fakamoʻuí ʻa kitautolu fakatāutaha pea mo hotau hingoá.

Ko e Teuteu ki ha Ui ki he Ngāué

ʻOku ou fie lave nounou he taimí ni ki ha tafaʻaki mahuʻinga ʻo e teuteu ki ha ui ki he ngāué, ka ʻoku ʻikai faʻa fakatokangaʻi.

ʻOku fakamatalaʻi ʻe ha foʻi lea fekauʻaki ʻe tolu ha sīpinga ʻo e teuteú mo e fakalakalaká ki he ngaahi foha ʻo e ʻOtuá: lakanga fakataulaʻeikí, temipalé, ngāue fakafaifekaú. Taimi ʻe niʻihi, ʻoku tau faʻa tō e fakamamafa ʻa kitautolu mātuʻá, kaungāmeʻá, pea mo e kāingalotu e Siasí ki he teuteu fakafaifekau ʻa e kau talavoú ʻo tau fakaliʻeliʻaki ai ʻa e ngaahi sitepu mahuʻinga he hala ʻo e fuakavá, ʻa ia kuo pau ke fakahoko kimuʻa pea toki kamata e ngāue fakafaifekau taimi kakató. ʻOku mahino ko e ngāue fakafaifekaú ko e taha ia ʻo e ngaahi meʻa mahuʻinga ʻi he ngāue ki hono faʻu ha fakavaʻe mālohi ʻo e tupulaki fakalaumālié mo e ngāue tokoní ʻi he toenga ʻo e moʻuí. ʻOku toe fie maʻu fakatouʻosi e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé kimuʻa peá te toki tūʻuta ki ha feituʻu ne vahe ke te ngāue ai, ke ne maluʻi mo fakamālohia fakalaumālie kitautolu ʻi heʻetau moʻuí kotoa.

Kau talavou, ʻi hoʻomou fakahoko homou ngaahi fatongiá mo fakaʻapaʻapaʻi e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pe lakanga fakataulaʻeiki siʻi angé, ʻoku mou teuteu ai ke maʻu mo fakatupulaki e fakapapau mo e fuakava ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pe māʻolunga angé.10 Ko e meʻa mahuʻinga taha ki hono maʻu e lakanga fakataulaʻeiki māʻolunga angé, ko e moʻui taau fakafoʻituituí. ʻOku toka mei muʻa ha ngāue tokoni taʻe-siokita ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he toenga hoʻo moʻuí. Teuteu he taimí ni ʻaki haʻamou toutou fai ha ngāue tokoni mahuʻinga. Kātaki ʻo ako ke mou manako ke hoko ʻo taau pea moʻui pehē maʻu ai pē. Moʻui taau. Moʻui taau maʻu pē.

ʻE lava ke fakateunga ʻaki e mālohí, ha talavou kuó ne ʻosi maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo ui ke ngāue,11 tuʻunga ʻi he ngaahi fuakava mo e ngaahi ouau ʻo e temipale māʻoniʻoní. ʻOku muʻomuʻa he lelei hoʻo ngāue fakafaifekau taimi kakató, ʻa hoʻo ʻalu ki he temipalé pea mo hoʻo tuku ke nofoʻia koe ʻe he laumālie ʻo e temipalé. Ko e moʻui taau fakafoʻituituí, ko e tefitoʻi fie maʻu mahuʻinga taha ia ki hono maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e temipalé maʻamoutolu kau talavoú mo e kāingalotu kotoa ʻo e Siasí. Te mou lava ʻi hoʻomou moʻui ʻo fakatatau mo e ngaahi tuʻunga ʻo e ongoongoleleí, ke hū ki he fale ʻo e ʻEikí mo kau ʻi he ngaahi ouau toputapú lolotonga hoʻomou kei tutupu haké. ʻE hanga ʻe hoʻomou manako mo e mahino ki he ngaahi ouau fakatemipalé, ʻo fakamālohia mo tāpuakiʻi kimoutolu ʻi he toenga hoʻomou moʻuí. Kātaki ʻo ako ke mou manako ke moʻui taau pea fai pehē maʻu pē. Moʻui taau. Moʻui taau maʻu pē.

ʻOku tokolahi ha kau talavou mo ha kau finemui kuo nau ʻosi maʻu ha lekomeni fakangatangata ʻoku kei ʻaonga. ʻOku mou kumi ʻi hoʻomou hoko ko e kau maʻu lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné, hoʻomou ngaahi hingoa fakafāmilí pea fakahoko ʻi he temipalé e papitaiso mo e hilifakinima maʻá e kau mēmipa homou fāmilí. ʻOku fakahaaʻi ʻe he ʻi ai hoʻomou lekomeni temipalé, ʻa hoʻomou moʻui tāú pea ko e tokoni ki he niʻihi kehé ʻi he temipalé, ko ha konga mahuʻinga ia ʻo e teuteu ki he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.

Kau talavou, ʻoku mou hoko he taimí ni ko ha faifekau. ʻOku mou feohi ʻi he ʻaho kotoa pē mo e ngaahi kaungāmeʻa mo ha kaungāʻapi “ʻoku kei taʻofi ʻa kinautolu mei he moʻoní koeʻuhí he ʻoku ʻikai pē te nau ʻilo ʻa e feituʻu ke ʻiloʻi ai iá.”12 ʻI hono fakahinohino koe ʻe he Laumālié, te ke lava ʻo vahevahe ha foʻi fakakaukau, fai ha fakaafe, text pe tweet ke ne fakafeʻiloaki ai haʻo ngaahi kaungāmeʻa ki he moʻoni ʻo e ongoongolelei kuo toe fakafoki maí. ʻOku ʻikai fie maʻu ke ke kei tali ki ho uiuiʻi totonú ka ke toki femoʻuekina ʻi he ngāue fakafaifekaú.

Ko e taimi ʻoku fakatahatahaʻi ai ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, temipalé, mo e ngāue fakafaifekaú “ʻo fakataha ʻa e meʻa kotoa ʻia Kalaisí”13 mo fengāueʻaki ʻi he loto, ʻatamai, mo e laumālie ʻo ha faifekau kei talavou, ʻe lava ke feʻunga mo taau ia mo e ngāué.14 ʻOku tupulaki ai ʻene malava ke fakahoko e fatongia ke fakafofongaʻi totonu e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻOku hanga ʻe he fakatahaʻi fakalaumālie ʻo e fakaʻapaʻapaʻi e ngaahi fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé, maʻu ʻo e “mālohi ʻo e anga fakaʻotuá”15 ʻi he ngaahi ouau ʻo e lakanga fakataulaʻeikí,16 ngāue taʻesiokitá, mo e malangaʻi ʻo e ongoongolelei taʻengatá ki he fānau ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻai ke lava ha talavou ʻo “tuʻumaʻu mo tuʻu ʻaliʻaliaki ʻihe tuí”17 pea “tuʻu maʻu mo langa ʻia [Kalaisi].”18

ʻOku totonu ke tau fakamamafaʻi tatau ʻi hotau ʻapí pea mo e lotú, ʻa e ngaahi ʻelemēniti ʻe tolu ʻo e founga teuteu ʻa e ʻEikí pea mo e fakalakalaká, ki he ngaahi foha faivelenga ʻo e ʻOtuá: lakanga fakataulaʻeikí, temipalé, ngāue fakafaifekaú. ʻOku fie maʻu kotoa ʻe he tolú ni ke tau manako ke moʻui taau pea fai pehē maʻu pē. Moʻui taau. Moʻui taau maʻu pē.

Talaʻofá mo e Fakamoʻoní

Ngaahi tokoua ʻofeina, ʻoku ou palōmesi atu ʻe tokoni e meʻafoaki fakalaumālie ʻo e fakahaá, ki ho uiuiʻi ke ngāue ʻo malangaʻaki e ongoongoleleí pea mo hono vahe koe ki ha ngaahi feituʻu pau ke ke ngāue aí. ʻI hoʻo teuteu faivelenga he taimí ni ʻaki hoʻo ngāue taʻesiokita he lakanga fakataulaʻeikí mo e temipalé, ʻe fakamālohia ai hoʻo fakamoʻoni ki he moʻoni ʻoku moʻui ʻa e ʻEikí. ʻE fakafonu ho lotó ʻaki ha ʻofa kiate Ia mo ʻEne ngāué. ʻI hoʻo ako ke manako he moʻui tāú, te ke hoko leva ko ha meʻangāue māʻongoʻonga ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí ke tāpuekina mo tokoniʻi ha kakai tokolahi.

ʻOku ou fakamoʻoni fiefia ʻoku moʻui ʻetau Tamai Hēvaní mo Hono ʻAlo ʻOfaʻanga ko Sīsū Kalaisí. Ko e taha ʻo e ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga taha te tau lava ke maʻú ko ʻete kau ʻi Heʻena ngāué. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa toputapu ʻo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.