Li qaChaab’il aj Ilol Karneer

Naqil b’ayaq ani a’an li qaChoxahil Yuwa’ naq naqak’e reetal xnimal lix toq’ob’ahom choq’ reheb’ laj maak ut naqak’e reetal naq a’an naril xjalanil li maak rik’in li ani namaakob’k. Li ch’ina ilok a’in nokoxtenq’a “[chixtawb’al ru] chi tz’aqal ani a’an, lix tz’aqalil ru, ut chanru a’an”¹ ut a’an li rub’elankil xk’anjelankil li paab’aal chirix a’an ut li Ralal, li Jesukristo. Lix toq’ob’ahom li Kolonel chirix li qamajelal nokoxjilosi rik’in ut naxwaklesi qach’ool sa’ li qak’iilasutinb’il ch’a’ajkilal chixjalb’al qak’a’uxl ut chixb’aanunkil li tixb’aanu raj a’an. Naq noko’ok jo’ chanru li Kolonel, naqatzol xb’aanunkil re jalaneb’ jo naxb’aanu a’an, maak’a’ naxye chanruheb’ malaj k’a’ru neke’xb’aanu.

Lix aajelil ru xtz’ilb’al rix lix jalanil li k’a’ru k’eeb’il reetal chirix junaq rik’in ani tz’aqal a’an, a’an li xb’eenil na’leb’ sa’ li hu Los Miserables, tz’iib’anb’il xb’aan laj Victor Hugo re Francia.² Sa’ xtiklajik li hu, noko’ok chixnawb’al ru laj Bienvenu Myriel, li obiisp re Digne, ut yeeb’il resil jun lix ch’a’ajkilal. Ma us naq taarula’ani jun winq li ink’a’ naxpaab’ naq wan jun li Dios ut li xik’ ilb’il xb’aan li tenamit xmaak li k’a’ru kixb’aanu sa’ li revolución francés?³

Li hu naxye naq li obiisp taaruuq raj taareek’a naq ink’a’ nawulak chiru li winq a’an. Toja’ ut napatz’man jun patz’om: “A’b’anan, ma taach’a’ajkilo’q laj ilol karneer xb’aan lix xox li karneer?”⁴ Xsumenkil choq’ re li obiisp, li hu naxk’e li tz’aqal sumehom: “Ink’a’!”—toja’ naq yal naxyoob’ rik’in xyeeb’al: “Ay, a’b’an k’a’ paay chi karneer!”⁵

Sa’ li esil a’in, laj Hugo naxjuntaq’eeta lix “maa’usilal” li winq rik’in li xox re li karneer ut naxjuntaq’eeta li obiisp rik’in jun aj ilol karneer li ink’a’ naxnajtob’resi rib’ naq naril jun karneer li yaj. Li obiisp naxtoq’ob’a ru ut moqon sa’ li hu naxtoq’ob’a ajwi’ ru jalan chik li winq, li protagonista re li hu, jun aj q’etol chaq’rab’, laj Jean Valjean. Lix toq’ob’ahom li obiisp naxwaklesi xch’ool laj Jean Valjean chixjalb’al b’ar yoo chi xik sa’ xyu’am.

Rik’in naq li Dios naxjuntaq’eeta li yajel rik’in li maak sa’eb’ li loq’laj hu, us naq taqapatz’, “K’a’ru naxb’aanu li Jesukristo naq naril li qayajel—a’ li qamaak?” Relik chi yaal, li Kolonel kixye naq a’an “ink’a’ naru [naril] li maak rik’in yal ta jun miin raqal [xk’uyum]”;⁶ jo’kan naq chan ru naru nokoril, rik’in li qamajelal, chi ink’a’ naxsutq’isi rib’chiqu rik’in li xuwak ut li eetz’unk?

Saqen ru ut moko ch’a’aj ta lix sumenkil a’an. Jo’ li Chaab’il aj Ilol Karneer,⁷ li Jesukristo naril xyajeleb’ lix karneer jo’ li ani naraj ru b’ane’k, ch’olaniik, ut toq’ob’aak ru. Laj ilol karneer a’in, li qaChaab’il aj Ilol Karneer, nasaho’ xch’ool rik’in rilb’al lix yaj aj karneer chi xik chi uub’ej sa’ xjayal li k’irtesiik.

Li Kolonel kixye chi rub’elaj naq a’an “[tixk’e xtzakemq lix ketomq] jo’ junaq aj ilol ketmoq,”⁸ “[tixsik’] chaq li karneer sachenaq, … [tixsutq’isi] chaq li xcha’cha’iik, … [tixb’an] li xtqi’ rib’, [ut] … [tixk’iretesi] li yaj.”⁹ Us ta naq ch’olob’anb’il li tenamit Israel li kiq’atok re li paab’aal jo’eb’ li “[sak’b’ileb’], [raxteninkeb’] ut [tiq’b’ileb’],”¹⁰ li Jesukristo toj kixxaqab’ xwankil, kirelaji ru, ut kixyeechi’i re li k’iretesink.¹¹

Lix k’anjel li Kolonel sa’ ruchich’och’ nawb’il ru xb’aan li rahok ut li toq’ob’ank-u. A’an ink’a’ kib’eek sa’ li poqsil xb’ehil Galilea ut Judea rik’in xq’etq’etil, xsiksikinkil rib’ naq narileb’ laj maak. Ink’a’ kixnajtob’resi rib’ rik’ineb’ sa’ xiw jwal xuwajel. Ink’a’ b’i’, kiwa’ak b’an rochb’eeneb’.¹² Kixtenq’aheb’ ut kirosob’tesiheb’, kixtaqsiheb’ ut kixwaklesiheb’ li raam, ut kirisi li xuwak ut li roso’jik ch’oolej rik’in xk’eeb’al jo’ ruuchileb’ li yo’onink ut li sahil ch’oolejil.¹³ Xtawb’al ru lix toq’ob’ahom ut lix rahom nokoxtenq’a chixk’anjelankil li qapaab’aal chirix a’an—re taqajal qak’a’uxl ut re took’irtesiiq.

Sa’ lix Evangelio laj Jwan tz’iib’anb’il resil lix wankil lix toq’ob’ahom li Kolonel choq’ re jun laj maak. Eb’ laj tz’iib’ ut laj Fariseo ke’xk’am chaq chiru li Kolonel jun li ixq li kitawman chaq chixmuxb’al lix sumlajik. Eb’ laj jitol re ke’raj naq taakutiiq chi peek, a’ yaal jo’ naxye lix chaq’rab’ laj Moises. Li Jesus, re xsumenkil li patz’ink yookeb’, kixye reheb’, “Ani eere laa’ex maak’a’ xmaak, a’an xkutaq li xb’een pek.”

Ke’el chaq laj jitonel, “ut li Jesus kikanaak xjunes rochb’een li ixq li toj xaqxo sa’ yiib’ej.

“Kixaqliik li Jesus ut kixye re: At ixq, b’ar wankeb’? Ma maa’ani xk’ehok aawe sa’ tojb’a-maak?

“Kichaq’ok a’an: Maajun, Qaawa’. Ut li Jesus kixye re: Chi moko laa’in tatink’e sa’ tojb’a-maak. Ayu ut chalen anajwan matmaakob’k chik.”¹⁴

Yaal, li Kolonel ink’a’ kixk’ulub’a li muxuk sumsu. A’b’an ink’a’ ajwi’ kixjit li ixq. Kixwaklesi b’an xch’ool chixjalb’al lix yu’am. Li ixq kiwaklesiik xch’ool chi jalok xb’aan lix toq’ob’ahom ut li ruxtaan. Sa’ lix jaltesinkil ru li Santil Hu xb’aan laj Jose Smith nach’olob’aman xyaalal naq chirix a’in, ki’ok choq’ jun tzolom: “Ut li ixq kixnima ru li Dios chalen chaq li hoonal a’an, ut kixpaab’ lix k’ab’a’.”¹⁵

Us ta wan xtoq’ob’ahom li Dios, ink’a’ us xpaab’ankil naq a’an naxk’ulub’a li maak. Maajo’q’e. Li Kolonel kichal sa’ ruchich’och’ re qakolb’al chiru li qamaak ut, jwal aajel ru a’in, ink’a’ toxkol sa’ li qamaak.¹⁶ Jun chaab’il aj tz’ilol-ix, laj Zeezrom xk’ab’a’, kixyal xchapb’al laj Amulek sa’ aatin rik’in xpatz’b’al re: “Ma tixkol [li Mesias li taachalq] lix tenamit sa’ xmaakeb’? Ut laj Amulek kichaq’ok ut kixye re: Ninye eere naq moko tixb’aanu ta, xb’aan naq a’an ink’a’ naru naq tixtz’eqtaana xyaalal li raatin. … Moko naru ta chixkolb’aleb’ sa’ xmaakeb’.”¹⁷ Laj Amulek kixye jun xb’eenil na’leb’ naq re tookole’q chiru li qamaak, tento taqapaab’ “li na’leb’ nachal wi’ li jalb’a-k’a’uxlej,” li narach’ab’ lix wankil aj Tojol qix re xkolb’al li qaam.¹⁸

Lix toq’ob’ahom, lix rahom, ut li ruxtaan li Kolonel nokohe’xjilosi rik’in a’an.¹⁹ Xb’aan lix tojb’al rix li maak li kixb’aanu, ink’a’ chik sa naqeek’a kanaak sa’ li maak wanko wi’.²⁰ Saqen ru li raatin li Dios chirix li k’a’ru us ut k’ulub’ej chiru ut chirix li k’a’ru ink’a’ us ut maak. Ink’a’ wan chi jo’kan xb’aan naq li Dios naraj naq aj taaqenel re maak’a’eb’ xk’a’uxl sa’ xtaaqenkil. Ink’a’ b’i’, li qaChoxahil Yuwa’ naraj b’an naq li ralal xk’ajol, chi wan xtaql xch’ooleb’ ut rajomeb’, te’xsik’ ok jo’ chanru a’an²¹ ut te’xk’ul xk’ulub’ejileb’ chixyu’aminkil li diosil yu’am wan wi’ a’an.²² Rik’in xb’aanunkil a’an, li ralal xk’ajol neke’xtz’aqob’resiheb’ ru lix choxahil eechanihom ut neke’ok jo’ aj eechal re chixjunil li wan re a’an.²³ Xb’aan a’in, eb’ laj jolominel re li Iglees ink’a’ neke’ru chixjalb’aleb’ lix chaq’rab’ malaj lix tzol’leb’ li Dios, re naq sa’ junpaat naru xb’aanunkileb’ malaj naq yal sa te’ile’q xb’aan li ruchich’och’.

A’b’anan, sa’ lix yalb’al qaq’e chiru chixjunil qayu’am chixtaaqenkil li Jesukristo, naab’al li naru naqatzol rik’in li rusilal choq’ reheb’ li ani neke’maakob’k. Laa’o aj maako ut tento, jo’ li Kolonel, taqatoq’ob’a ru ut taqara li jun ch’ol chik. Li qak’anjel a’an ajwi’ re tenq’ank ut osob’tesink, taqsink ut waklesink aamej, ut xk’eeb’al li yo’onink ut sahil ch’oolejil jo’ ruuchileb’ li xuwak ut li roso’jik ch’oolej.

Li Kolonel kixch’iilaheb’ li ani ke’xnajtob’resi rib’ chiruheb’ li ani ke’ril jo’ tz’ajeb’ ru. Kixch’iilaheb’ ajwi’ li ani ke’xraq aatin chirix li jun ch’ol chik rik’in xyeeb’al naq ninqeb’ chik xmaakeb’ li jun ch’ol chik chiruheb’ li re.²⁴ A’an a’an li kawil tzol’leb’ kixk’ut li Kolonel reheb’ li “neke’xk’oxla rib’ naq tiikeb’ xch’ool ut neke’xtz’eqtaanaheb’ li jun ch’ol chik.” A’an kixye li jaljookil ru aatin a’in:

“Wiib’eb’ li winq ke’taqe’k sa’ rochoch li Dios chi tijok; li jun a’an aj Fariseo ut li jun chik aj titz’ol toj.

“Laj Fariseo, xaqxo naq kitijok sa’ xch’ool chi jo’ka’in: At inDios, ninyoxink chawu xb’aan naq ink’a’ jo’kineb’ li winq jun ch’ol, aj elq’eb’, ink’a’ tiikeb’ xch’ool, aj muxuleb’ sumlaak, chi moko jo’kin laj titz’ol toj a’in.

“Ka’ sut nin’ayuunik chiru li xamaan, ninmayeja lix lajeetqil chixjunil li naweechani.

“Ut laj titz’ol toj najt kixk’e chaq rib’; chi moko kiraj xtasqinkil li rilob’aal sa’ choxa, natenyan li re xch’ool: At inDios, laa’in aj maak. Chawuxtaana taxaq wu!, chan.

Toja’ naq kiraqe’ li Jesus, “Ninye eere naq a’in [laj titz’ol toj] kistuq’iik sa’ rochoch chi tiikob’resinb’il chik lix ch’ool; ut li jun chik [laj Fariseo] ink’a’. Xb’aan naq yalaq ani tixnimob’resi rib’, taakub’siiq xwankil; ut li tixkub’si rib’, taaterq’usiiq xwankil.”²⁵

Saqen ru li esil choq’ qe laa’o: jun aj maak li yoo chixjalb’al xk’a’uxl jwal wi’chik naxjilosi rib’ rik’in li Dios chiru li ani naxk’oxla rib’ naq tiik xch’ool ut li naxjit laj maak a’an.

Chi kok’ aj xsa’ li winq naxk’oxla rib’ naq tiik xch’ool ut naxraq aatin chirix li jun ch’ol chik, ut yaal ajwi’ a’an sa’ lix kutan laj Alma. Naq eb’ li tenamit “q’axal wi’chik ke’ok chixxaqab’ankil li iglees … li iglees [ki’ok] chi q’etq’eto’k, … eb’ li wankeb’ sa’ li iglees ke’ok chi taqsiik sa’ xq’etq’etileb’ li ru, … ke’ok chi wank xb’ach’b’ach’il li jun chiru li jun chik, ut ke’ok chixrahob’tesinkileb’ li ink’a’ neke’paab’an jo’ chanru li neke’raj ut neke’saho’ wi’ xch’ool eb’ a’an.”²⁶

Kiwan chaq’rab’ naq mib’aanuman li rahob’tesink a’in. “Anajwan wan jun li chaqʼrabʼ qʼaxal kaw saʼ xyanqebʼ li ani wankebʼ saʼ li iglees, naq maajun winq li wan saʼ iglees, taawakliiq ut tixrahobʼtesihebʼ li moko nekeʼwan ta saʼ li iglees, ut naq maajun rahobʼtesink taawanq saʼ xyanqebʼ chiribʼilebʼ ribʼ.”²⁷ Juntaq’eet li xb’eenil na’leb’ choq’ reheb’ laj Santil Paab’anel. Miqarahob’tesi yalaq ani li komon sa’ li Iglees malaj ink’a’.

Eb’ li ani neke’rahob’tesiik xb’aan yalaq k’a’ru ak neke’xnaw chanru li maa’usilaak ut li xik’ ile’k. Jo’ jun saaj winq sa’ Europa sa’eb’ li chihab’ re 1960, rajlal kiweek’a naq xik’ kin’ile’k xb’aan naq laa’in aj America ut xb’aan naq komonin sa’ li Iglees. Junjunq reheb’ li wech tzolonelil ke’xb’aanu we jo’ chanchan naq inmaak laa’in li k’a’ru yoo chixb’aanunkil li tenamit Estados Unidos li ink’a’ kiwulak chiruheb’. Xik’ kin’ile’k ajwi’ xb’aan naq ke’xk’oxla naq lin paab’aal a’an naxhob’ lix tenamiteb’ xb’aan naq jalan lin paab’aal rik’in li paab’aal li weentinb’il xb’aan xjolomil li tenamit. Moqon, sa’ naab’aleb’ li tenamit chiru li ruchich’och’, kiwil b’ayaq lix yib’al ru li rahob’tesink neke’nume’ wi’ eb’ li ani rahob’tesinb’ileb’ xb’aan xb’onol xtib’eleb’ malaj b’ar wi’ neke’chal chaq.

K’iila paay chi rahob’tesink wan: li se’enk, ch’i’lenk, li minok-u, li isink malaj kanab’ank, malaj li xik’ ilok li jun rik’in li jun chik. Tento taqakol qib’ chiru li xik’ ilok sa’ q’etq’etil li naxtaqsi lix yib’al ru xyaab’ xkux chiruheb’ li ani jalan li neke’xpaab’. Li xik’ ilok sa’ q’etq’etil naxk’utb’esi rib’ sa’ li ani ink’a’ naraj naq chixjunil wankeb’ xk’ulub’il chixyeeb’al ut chixb’aanunkil li neke’raj.²⁸ Chixjunjunqaleb’ li winq ut ixq, jo’ ajwi’ li ani wan xpaab’aal, wan xk’ulub’il chixyeeb’al li k’a’ru wan sa’ xch’ool. A’b’anan, maajun wan xleseens chixrahob’tesinkil junaq chik naq yoo chixyeeb’al li k’a’ru naxk’oxla.

Sa’ li resilal li Iglees natawman resil k’iila sut naq xik’ ke’ile’k ut ke’rahob’tesiik li qakomon. Xb’aan naq koorahob’tesik chi kama’an, ink’a’ us wi laa’o ajwi’ toorahob’tesinq re anihaq chik. Li Kolonel kixk’ut, “Jo’ch’inal jo’nimal li teeraj raj naq te’xb’aanu eere lee ras eeriitz’in, cheb’aanuhaq ajwi’ laa’ex reheb’ a’an.”²⁹ Re naq naru taqapatz’ naq chaab’ilaq junaq qik’in, tento naq chaab’ilaqo ajwi’ laa’o rik’ineb’ a’an. Jo’kan ajwi’, lix jalajik li qach’ool chi maak’a’ qab’alaq’il naxk’am chaq “li tuulanil, ut li kub’enaqil ch’oolej,” li naxb’oq “li Santil Musiq’ej [ut nokoxnujob’resi rik’in li] tz’aqal rahok,”³⁰ jun li rahok “ink’a’ yal pak’b’il”³¹ choq’ reheb’ li jun ch’ol chik.

Li qaChaab’il aj Ilol Karneer ink’a’ najalok ut li nareek’a anajwan chirix xjalanil li maak rik’in li ani namaakob’k, juntaq’eet rik’in li kireek’a naq kiwan sa’ ruchich’och’. Ink’a’ naxnajtob’resi rib’ chiqu xb’aan naq nokomaakob’k us ta wi yalaq jo’q’e naxk’oxla, “Ay, a’b’an k’a’ paay chi karneer!” K’a’jo’ naq nokoxra ut xb’aan a’an kixk’e qe li b’e naru wi’ taqajal qak’a’uxl ut tooch’ajob’resiiq re naq tooruuq chi sutq’iik rik’in a’an ut li qaChoxahil Yuwa’.³² Sa’ xb’aanunkil a’an, li Jesukristo kixk’ut ajwi’ li eetalil li taqataaqe—a’an naq chaab’ilaq qach’ool re chixjunil li winqilal ut maajun xik’ taqil.

Jo’ lix tzolom, chiqak’anasi lix rahom ut chiqara qib’ chiqib’il qib’ chi k’utk’u ut chi tz’aqal re naq maa’ani nakana sa’ li junesal malaj xmaak’a’il li yo’onihom. Ninch’olob’ xyaalal naq li Jesukristo a’an li qaChaab’il aj Ilol Karneer, li nokoxra ut nokoxch’olani. A’an naxnaw qu ut kixq’axtesi lix yu’am choq’ reheb’ lix karneer.³³ A’an ajwi’ wan xyu’am choq’ qe ut naraj naq taqanaw ru ut taqak’anjela li qapaab’aal chirix. Ninra ut ninloq’oni ru, ut q’axal inb’antioxihom choq’ re, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.