2010–2019
Ko Hotau Tauhisipi Leleí
ʻEpeleli 2017


Ko Hotau Tauhisipi Leleí

ʻOku fiefia ʻa Sīsū Kalaisi, ʻa hotau Tauhisipi Leleí, ʻi he vakai ʻoku fakaʻau ke moʻui ʻEne sipi mahamahakí.

ʻOku tau maʻu ha mahino ki he ʻulungaanga ʻetau Tamai Hēvaní ʻi heʻetau ʻiloʻi ʻEne manavaʻofa lahi ki he kau angahalá pea tau fakahoungaʻi ʻEne fakafaikehekeheʻi ʻa e angahalá mo e kau faiangahalá. ʻOku tokoni e mahino ko ʻení ke tau maʻu ha “[mahino] tonu ange ki hono ʻulungāngá, haohaoá, mo e natulá”1 pea ko e fakavaʻe ia ʻo hono ngāue ʻaki e tui kiate Iá mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí. ʻOku hanga ʻe he manavaʻofa ʻa e Fakamoʻuí neongo ʻetau ngaahi tōnounoú, ʻo tohoakiʻi kitautolu kiate Ia mo fakaʻaiʻai kitautolu ʻi heʻetau toutou fāifeinga ke fakatomala mo muimui kiate Iá. ʻI heʻetau hoko ʻo hangē ko Iá, ʻoku tau ako ai ke tatau hotau anga ki he niʻihi kehé mo ia ʻokú Ne fakahokó, neongo pe ko e hā ha ʻulungaanga pe tōʻonga moʻui.

Ko e ola ko ia ʻo hono fakafaikehekeheʻi e tōʻonga moʻui ʻa ha tokotaha fakafoʻituitui mei he tokotaha ko iá, ʻoku fakatefito ai e talanoa ko e Les Misérables, naʻe fai ʻe he tokotaha faʻu tohi Falanisē ko Victor Hugo.2 ʻI he kamataʻanga ʻo e talanoá, ʻoku fakafeʻiloaki ai ʻe he tokotaha fakamatalá ʻa Bienvenu Myriel, ko e ʻepikopō ʻo Tikinií, mo fakamatala ki ha palopalema naʻe fehangahangai mo ia. ʻOku totonu nai ke ne ʻaʻahi ki ha tangata naʻá ne fakahā ʻoku ʻikai tui ʻOtua pea ʻoku fehiʻanekinaʻi ʻi he koló koeʻuhí ko ʻene tōʻonga ʻi he kuohilí, ʻi he Tau Fakalotofonua ʻi Falaniseé?3

ʻOku pehē ʻe he tokotaha fakamatalá naʻe lava ke fakanatula pē ʻa e ongoʻi tāufehiʻa ʻa e ʻepikopoó ki he tangatá. Pea ʻomi leva ʻe he tokotaha fakamatalá ha fehuʻi faingofua: “ʻOku totonu nai ke fakatupu ʻe he mele ʻo e sipí ke fakamamaʻo ʻa e tauhisipí?”4 ʻOku ʻomi ʻe he tokotaha fakamatalá ha tali fakapatonu ko e tali maʻá e ʻepikopoó, “ʻIkai”— peá ne toki tānaki atu ha kupuʻi lea tukuhua: “He toki sipi pango moʻoni ia!”5

ʻOku fakafehoanaki ʻe Hiuko ʻi he konga ko ʻení e “angahala” ʻa e tangatá mo e mahamahaki ʻa e sipí kae fakafehoanaki e ʻepikopoó ki ha tauhisipi ʻoku ʻikai fakamamaʻo ʻi haʻane fetaulaki mo ha sipi ʻoku puke. ʻOku fakaʻofaʻia e ʻepikopoó peá ne fakahaaʻi ha manavaʻofa pehē kimui ange ʻi he talanoá ki ha tangata ʻe taha, ʻa ia ʻoku fakatefito ai e talanoá, ko ha tangata naʻe ngāue pōpula ko Sini Vāsini. ʻOku fakaʻaiʻai ʻa Sini Vāsini ʻe he ʻaloʻofa mo e loto-ʻofa ʻa e ʻepikopoó ke liliu ai ʻene tōʻonga moʻuí.

Koeʻuhí ʻoku fakaʻaongaʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e puké ʻo fakataipe ki he angahalá ʻi he kotoa ʻo e folofolá, ʻoku fakapotopoto leva ke fehuʻi, “Ko e hā e fakafeangai ʻa Sīsū Kalaisi ʻi Heʻene fefaʻuhi mo ʻetau mahamahakí—ʻetau ngaahi angahalá?” Naʻe pehē foki ʻe he Fakamoʻuí, he ʻikai ke Ne “lava ke mamata ki he angahalá ʻo momoʻi fakaʻatuʻi ia”;6 ko ia ko e hā te Ne lava ai ʻo vakai mai kiate kitautolu, ʻoku ʻikai ke tau haohaoá, taʻe te Ne fakamamaʻo ʻi he ilifia mo e fakaliliʻa?

ʻOku faingofua mo mahino ʻa e talí. ʻI heʻene hoko ko e Tauhisipi Leleí,7 ʻoku vakai ʻa Sīsū Kalaisi ki he mahamahaki ʻEne sipí ko ha tūkunga ʻoku fie maʻu ki ai ha faitoʻo, tokangaekina, mo e manavaʻofa. ʻOku fiefia ʻa e tauhisipí ni, ʻa hotau Tauhisipi Leleí, ʻi he vakai ʻoku fakaʻau ke moʻui ʻEne sipi mahamahakí.

Naʻe tomuʻa fakahā ʻe he Fakamoʻuí te Ne “fafanga ʻene fanga sipí ʻo hangē ko e tauhí,”8 “kumi kiate ia [ʻoku] molé,  … ʻomi ʻa ia [ʻoku] fakaheeʻi atú,  … nonoʻo ʻa ia [ʻoku] mafesí, pea  … fakamālohia ʻa ia [ʻoku] vaivaí.”9 Neongo naʻe tomuʻa fakahaaʻi ʻe hē ʻa ʻIsileli mei he moʻoní, ʻoku maʻu ʻe he “lavea, mo e volu, mo e pala kovi,”10 ʻo e angahalá, ka naʻe poupou, naʻinaʻi, mo talaʻofa mai ʻe he Fakamoʻuí ʻe fakamoʻui kinautolu.11

Naʻe hāsino moʻoni e ʻofá, manavaʻofá mo e loto-ʻofá ʻi he ngāue fakafaifekau e Fakamoʻuí he māmaní. Naʻe ʻikai ke Ne ʻaʻeva manuki ʻi he ngaahi hala efu ʻo Kāleli mo Siuteá, peá ne holo he sio ki he kau angahalá. Naʻe ʻikai ke ne fakaʻehiʻehi meiate kinautolu ʻi he ilifia.. ʻIkai, naʻá Ne kai fakataha mo kinautolu.12 Naʻá Ne tokoniʻi mo tāpuakiʻi, hiki hake mo fakamāmaʻi, pea fetongi e ilifiá mo e siva e ʻamanakí, ʻaki e ʻamanaki leleí mo e fiefiá. Hangē ko ʻEne hoko ko ia ko e tauhisipi moʻoní, ʻokú Ne fekumi pea ʻilo kitautolu ke fakafiemālieʻi mo ʻomi e ʻamanaki leleí.13 ʻOku tokoni e mahino ʻEne manavaʻofá mo e ʻofá ke tau ngāue ʻaki e tui kiate Iá—ke tau fakatomala pea moʻuí.

ʻOku lekooti ʻe he Kosipeli ʻa Sioné ʻa e ola ʻo e loto-ʻofa ʻa e Fakamoʻuí ki ha tokotaha angahalá. Naʻe ʻomi ʻe he kau tangata tohí mo e kau Fālesí ki he Fakamoʻuí ha fefine naʻe moʻua ʻi he tonó. Naʻe fokotuʻu ʻe he kau talatalākí ʻoku totonu ke tolomakaʻi ia ʻo fakatatau ki he fono ʻa Mōsesé. Ne faifai pea tali ange ʻe Sīsū ki heʻenau fakafehuʻi taʻetūkuá, “Ko ia ia ʻiate kimoutolu ʻoku taʻeangahalá, ke lī ʻe ia ʻa e fuofua maká ki ai.”

Naʻe mavahe ʻa e kau talatalākí, “pea naʻe toko taha ʻa Sīsū, kae tuʻu ʻa e fefiné ʻi loto.

“Pea [ʻi he] … ʻikai mamata [ʻa Sīsū]  ki ha taha ka ko e fefiné pē, pea pehē ʻe ia ki ai, Fefine, ko e fē ʻa kinautolu naʻa nau fakaʻilo koé? ʻoku ʻikai fakahalaia koe ʻe ha taha?

“Pea pehē ʻe ia, ʻEiki, ʻoku ʻikai ha taha. Pea talaange ʻe Sīsū kiate ia, Pea ʻoku ʻikai te u fakahalaiaʻi koe: ʻalu pea ʻoua ʻe toe faiangahala.”14

Ko hono moʻoní naʻe ʻikai ke fakanainaiʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻa e tonó. Ka naʻe ʻikai foki ke Ne fakamalaʻiaʻi ʻa e fefiné. Naʻá Ne poupouʻi ia ke liliu ʻene moʻuí. Naʻe fakaʻaiʻai ia ke liliu tuʻunga Heʻene manavaʻofá mo e ʻaloʻofá. ʻOku fakamoʻoni e Liliu ʻa Siosefa Sāmita ʻo e Tohi Tapú, ki he tupuʻanga ʻo hono tuʻunga fakaākongá ʻo pehē: “Pea naʻe fakafetaʻi ʻa e fefiné ki he ʻOtuá talu mei ai, pea tui ki hono huafá.”15

Neongo ʻoku loto-ʻofa ʻa e ʻOtuá, ka ʻoku ʻikai totonu ke tau maʻu hala ʻo pehē ʻokú Ne tali mo fakanainaiʻi e angahalá. ʻOku ʻikai. Naʻe haʻu e Fakamoʻuí ki he māmaní ke fakahaofi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá, pea mahulu hake aí, he ʻikai lava ke fakahaofi kitautolu ʻi heʻetau ngaahi angahalá.16 Naʻe tuʻo taha e feinga e tangata taukei ko Sisolomé, ke fakatauheleʻi ʻa ʻAmuleki ʻi heʻene fehuʻi ange: “[ʻE] fakamoʻui koā [ʻe he Mīsaia ʻe hāʻele maí] ʻa hono kakaí ʻi heʻenau ngaahi angahalá? Pea naʻe tali ange ʻe ʻAmuleki, ʻo ne pehē kiate ia: ʻOku ou pehē kiate koe, ʻe ʻikai, he ʻoku ʻikai ke ne lava ʻo fakaʻikaiʻi ʻa ʻene folofolá. … ʻOku ʻikai ke ne lava ʻo fakamoʻui ʻa kinautolu ʻi heʻenau ngaahi angahalá.”17 Naʻe lea ʻa ʻAmuleki ki he moʻoni mahuʻinga ko ia kuo pau ke tau tali e “ngaahi tuʻunga ʻo e fakatomalá,” ʻa ia ʻokú ne fakaʻatā e mālohi ʻo e Huhuʻí ke fakahaofi hotau laumālié, kae lava ke fakahaofi kitautolu mei heʻetau ngaahi angahalá.18

ʻOku tohoakiʻi kitautolu ʻe he manavaʻofa, ʻofa, mo e ʻaloʻofa ʻa e Fakamoʻuí kiate Ia.19 Koeʻuhí ko ʻEne Fakaleleí, ʻoku ʻikai ai ke tau toe fiemālie ʻi hotau tuʻunga angahalá.20 ʻOku ʻosi fakamahinoʻi mai ʻe he ʻOtuá e meʻa ʻoku totonu mo fakahōifua kiate Iá mo e meʻa ʻoku hala mo angahalá. ʻOku ʻikai ʻuhinga e meʻá ni koeʻuhí ʻokú Ne finangalo ke ʻi ai ha kau muimui taʻeʻatamai mo talangofua. ʻIkai, ʻoku finangalo ʻetau Tamai Hēvaní ke fili ʻEne fānaú ʻi he ʻiloʻilopau mo e loto fiemālie ke hoko ʻo hangē ko Iá21 pea feʻunga mo e faʻahinga moʻui ʻokú Ne fiefia aí.22 ʻI hono fai iá, ʻoku fakakakato ai ʻe Heʻene fānaú honau ikuʻanga fakalangí pea hoko ko e kau ʻea-hoko ki he meʻa kotoa ʻokú Ne maʻú.23 ʻI he ʻuhingá ni, ʻoku ʻikai lava ai e kau taki ʻo e Siasí ʻo liliu e ngaahi fekaú pe tokāteline ʻa e ʻOtuá ʻoku fepaki mo Hono finangaló, ke fakafaingamālieʻi pe manakoa.

Ka neongo ia, ʻi heʻetau fāifeinga he kotoa ʻetau moʻuí ke muimui kia Sīsū Kalaisí, ʻoku tautautefito ʻetau akó, mei Heʻene sīpinga ʻo e angaʻofá kiate kinautolu ʻoku faiangahalá. Ko kitautolu ʻa e kau faiangahalá, kuo pau ke tau hangē ko e Fakamoʻuí, ʻo tokoni ki he niʻihi kehé ʻi he manavaʻofa mo e ʻofa. Ko hotau fatongiá foki ke tokoniʻi mo tāpuakiʻi, hiki hake mo fakamāmaʻi, pea fetongi e ilifiá mo e siva e ʻamanakí ʻaki e ʻamanaki leleí mo e fiefiá.

Naʻe valokiʻi ʻe he Fakamoʻuí e niʻihi fakafoʻituitui ne fakamamaʻo mei he niʻihi kehe naʻa nau vakai ʻoku taʻemaʻá pea loto fakamaau ki he niʻihi kehé tokua ʻoku nau angahala lahi ange ʻiate kinautolú.24 Ko e tefitoʻi lēsoni ia naʻe fakataumuʻa ʻe he Fakamoʻuí ki he niʻihi “naʻa nau falala kiate kinautolu kuo nau māʻoniʻoni, mo nau manukiʻi ʻa e kakai kehé.” Naʻá Ne fai e talanoa fakatātā ko ʻení:

“Naʻe ʻalu hake ʻa e ongo tangata ki he fale lotu lahí ke lotu; ko e toko taha ko e Fālesi, pea ko e tānaki tukuhau ʻa e toko taha.

Naʻe tuʻu atu pē ʻa e Fālesí, pea lotu, ʻo pehē, ʻE ʻOtua, ʻoku ou fakafetaʻi kiate koe, ʻoku ʻikai te u hangē ko e kau tangata kehé, ke fakamālohi, mo taʻeangatonu, mo tono fefine, pe hangē ko e tānaki tukuhaú ni.

“ʻOku liunga ua ʻeku ʻaukaí ʻi he uike, pea ʻoku ou ʻoatu ʻa e tukuhau ʻi heʻeku meʻa fuli pē.

“Ka naʻe tuʻu [pē mei he] mamaʻó … ʻa e tānaki tukuhaú, pea ʻikai faʻa hanga hake hono matá ki he langí, ka naʻe sī-fatafata ia, mo pehē, ʻE ʻOtua, ke ke ʻaloʻofa mai kiate au ko e angahala.”

Naʻe fakaʻosi leva ʻe Sīsū ʻo pehē, “ʻOku ou tala kiate kimoutolu, Naʻe ʻalu hifo ʻa e tangatá ni [tānaki tukuhaú] ki hono falé kuo fakatonuhia ia, kae ʻikai pehē ʻa e toko taha [ʻa e Fālesí]: he ko ia kotoa pē ʻokú ne hiki hake iá, ʻe fakavaivaiʻi ia; pea ko ia ʻokú ne fakavaivaiʻi iá, ʻe hiki hake ia.”25

ʻOku mahino kiate kitautolu ʻa e pōpoakí, ʻoku ʻunuʻunu ofi ange ha tokotaha faiangahala ʻoku fakatomala ki he ʻOtuá, ʻi ha tokotaha fie māʻoniʻoni ʻokú ne fakamalaʻiaʻi e taha faiangahalá.

Naʻe hoko foki ʻi he kuonga ʻo ʻAlamaá ʻa e fakahehema ko ia e tangatá ke fie māʻoniʻoni mo fakamāú. ʻI he kamata ʻa e kakaí “ke langa hake ʻa e siasí ke māʻopoʻopo angé  … naʻe kamata ke pōlepole ʻa e kakai ʻo e siasí … [pea] kamata ʻa e kakai ʻo e siasí ke hīkisia ʻi he hīkisia ʻa honau matá, … naʻa nau kamata ai ke femanukiʻaki, ʻiate kinautolu, ʻo nau kamata ke fakatangaʻi ʻa kinautolu naʻe ʻikai ke tui ʻo fakatatau ki honau loto ʻonautolu mo ʻenau faʻitelihá.”26

Naʻe taʻofi ʻa e fakatanga ko ʻení: “Naʻe ʻi ai foki ha lao mamafa ʻi he kakai ʻo e siasí, ke ʻoua naʻa ʻi ai ha tangata, ʻoku kau ki he siasí, ʻe tuʻu hake ʻo fakatangaʻi ʻa kinautolu naʻe ʻikai ke kau ki he siasí, pea ke ʻoua naʻa ʻi ai ha fefakatangaʻaki ʻiate kinautolu.”27 ʻOku tatau pē ʻa e tefitoʻi moʻoni fakahinohino ʻi he Siasí ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní. Kuo pau ke ʻoua naʻa tau halaia ʻi hono fakatangaʻi ha taha ʻi loto pe ʻi tuʻa ʻi he Siasí.

ʻOku ʻiloʻi ʻe kinautolu kuo fakatangaʻi koeʻuhi ko ha faʻahinga ʻuhinga pē, ʻa e ongoʻi taʻetotonú mo e fakapalatahá. ʻI heʻeku taʻu hongofulu tupú, ne u nofo ʻi ʻIulope ʻi he 1960 tupú, naʻá ku ongoʻi naʻe toutou fakaangaʻi mo fakamamahiʻi au koeʻuhí ko ha taha ʻAmelika au mo ha mēmipa ʻo e Siasí. Ne fai kiate au ʻe hoku kaungā-akó ʻo hangē naʻá ku fokotuʻu fakatāutaha e ngaahi tuʻutuʻuni taʻemanakoa ʻa ʻAmelika ki mulí (foreign policies). Naʻe ngaahi foki au ʻo hangē naʻe fakamamahi ʻeku tui fakalotú ki he puleʻanga ne u nofo aí koeʻuhí naʻe kehe ia mei he tui fakalotu ne fakalele ʻe he siteití. Ne u vakai kimui ange ʻi he ngaahi fonua kehekehe he funga ʻo e māmaní, ki he kovi ʻo e filifilimānakó mo e laulanú naʻe fepaki mo kinautolu naʻe siofi koeʻuhí ko honau matakalí pe tupuʻangá.

ʻOku hoko e fakatangá ʻi ha ngaahi founga lahi: fakaangá, fakamamahí, houtamakí, fakamavahevahé mo e liʻekiná, pe tāufehiʻa ki ha taha kehe. Kuo pau ke tau fakafepakiʻi ʻa e kovi ʻo e fakapalatahá ʻa ia ʻoku hoko kiate kinautolu ʻoku kehe ʻenau fakakaukaú. ʻOku hā ha konga ʻo e fakapalatahá ʻi he taʻeloto-fiemālie ke foaki e tauʻatāina tatau ʻo e leá.28 ʻOku maʻu ʻe he tokotaha kotoa pē, kau ai e kakai fakalotú, e totonu ke fakahaaʻi ʻene fakakaukaú ki he kakaí. Ka ʻoku ʻikai ha totonu ʻa ha taha ke tāufehiʻa ki he niʻihi kehé ʻi hono fakahaaʻi e ngaahi fakakaukau ko iá.

ʻOku ʻomi ʻe he hisitōlia ʻo e Siasí ha fakamoʻoni lahi ki hono ngaohikovia hotau kāingalotú ʻi he tāufehiʻá mo e fakapalatahá. ʻE fakamamahi moʻoni ia kapau naʻa tau fai ki he niʻihi kehé e meʻa kuo fai mai kiate kitautolú. Naʻe akonaki e Fakamoʻuí ʻo pehē, “Ko e meʻa kotoa pē ʻoku mou loto ke fai ʻe he kakaí kiate kimoutolú, ke mou fai ia kiate kinautolu.”29 Kuo pau ke tau anga fakaʻapaʻapa kapau ʻoku tau fie maʻu ke fakaʻapaʻapaʻi kitautolu. ʻIkai ngata aí, ʻoku ʻomi ʻe heʻetau ului moʻoní ʻa e “angamaluú mo e loto-fakatōkilaló,” ʻa ia ʻokú ne fakaafeʻi mai “ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní” pea fakafonu kitautolu ʻaki e “ʻofa haohaoá,”30 ko ha “ʻofa [taʻemālualoi]”31 ki he niʻihi kehé.

ʻOku ʻikai feliliuaki hotau Tauhisipi Leleí pea ʻokú ne maʻu e ongo tatau ki he angahalá mo e kau faiangahalá he kuongá ni, ʻo hangē ko ia naʻá Ne maʻu ʻi Heʻene ʻaʻeva ʻi he māmaní. ʻOku ʻikai ke Ne fakamamaʻo meiate kitautolu koeʻuhí ʻoku tau faiangahala, neongo kapau ʻokú Ne faʻa fakakaukau, “He toki sipi pango moʻoni ē!” ʻOku hulufau ʻEne ʻofa ʻiate kitautolú naʻá Ne teuteuʻi ai e hala ke tau fakatomala pea hoko ʻo maʻa kae lava ke tau toe foki hake kiate Ia mo ʻetau Tamai Hēvaní.32 ʻI heʻene peheé, naʻe ʻomi foki ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e sīpinga ke tau muimui aí, ke fakahā ʻa e fakaʻapaʻapa ki he tokotaha kotoa pē pea ʻikai tāufehiʻa ki ha taha.

ʻI heʻetau hoko ko ʻEne kau ākongá, tuku ke hāsino meiate kitautolu ʻEne ʻofá pea tau feʻofaʻaki tauʻatāina mo kakato ke ʻoua naʻa ongoʻi ʻe ha taha ʻoku liʻekina, tuēnoa, pe siva ʻene ʻamanakí. ʻOku ou fakamoʻoni ko Sīsū Kalaisi ʻa hotau Tauhisipi Leleí ʻa ia ʻoku ʻofa mo tokanga mai kiate kitautolu. ʻOkú Ne ʻafioʻi kitautolu pea naʻe foaki ʻEne moʻuí maʻa ʻEne fanga sipí.33 ʻOkú Ne moʻui foki maʻatautolu pea finangalo ke tau ʻiloʻi Ia mo ngāue ʻaki e tui kiate Iá. ʻOku ou ʻofa mo fakaʻapaʻapa kiate Ia, pea ʻoku ou houngaʻia lahi ʻiate Ia, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga Fakamatalá

  1. Lectures on Faith (1985), 38.

  2. Ko e talanoa ko e Les Misérables, naʻe fai ʻe Victor Hugo (1802–85), ko ha talanoa ia kia Jean Valjean, naʻá ne fai ha kiʻi hia siʻisiʻi ko hono kaihaʻasi ha foʻi mā ke fafangaʻaki e fāmili hono tuofefiné. Naʻe tautea ia ke ngāue pōpula he taʻu ʻe 5 pea naʻe ngāue lahi ʻa Vāsini ha taʻu ʻe 19 koeʻuhí ko haʻane feinga tuʻo fā ke hola ka naʻe ʻikai lava. Naʻá ne ʻatā mei he pilīsoné ko ha tangata loto-fefeka mo loto-ʻita.

    Koeʻuhí ko hono lekooti faihiá, naʻe ʻikai lava ʻa Vāsini ke maʻu haʻane ngāue, meʻakai, mo ha nofoʻanga. ʻI heʻene helaʻia mo vaivaiá, ne faifai peá ne nofo he ʻapi ʻo e ʻepikopō ʻo Tikinií, ʻa ia naʻe angaʻofa mo manavaʻofa kia Vāsiní. Lolotonga e poʻulí, naʻe siva e ʻamanaki ʻa Vāsiní ʻo ne kaihaʻasi ai e meʻangaahi kai siliva ʻa e ʻepikopoó peá ne hola.

    Naʻe puke ʻa Vāsini pea fakafoki ki he ʻepikopoó. Ne taʻemafakamatalaʻi pea fehangahangai mo e meʻa ne ʻamanaki ki ai ʻa Vāsiní, hono talaange ʻe he ʻepikopoó ki he polisí naʻá ne foaki ange ʻe ia e ʻū meʻangaahi kaí maʻa Vāsini pea fekau foki ke ne ʻave mo ha ongo tuʻuʻanga teʻelango. (Vakai Hugo, Les Misérables [1987], book 2, chapter 10–12.)

  3. (Vakai Hugo, Les Misérables [1987], book 1, chapter 10.)

  4. ʻOku fehuʻi ʻe he tokotaha fakamatalá, Toutefois, la gale de la brebis doit-elle faire reculer le pasteur? Vakai (Hugo, Les Misérables, book 1, chapter 10, pages 67). ʻOku ʻuhinga e Gale, ʻi he ako ki he mahaki ʻi he fanga monumanú, ki ha faʻahinga mahaki kehekehe ʻo e kili ʻoku tupu mei he kutú pea ngangana e fulufulú mo mafunofuna e kilí. Kuo liliu e kupuʻi leá ni ʻi ha ngaahi founga kehekehe ki he lea faka-Pilitāniá.

  5. Ko e fakamatala fakahua ʻa e tokotaha fakamatalá fekauʻaki mo e taha fai hiá ko e Mais quelle brebis! Kuo faʻa liliu ia ko e “Ka ko ha sipi fakakina moʻoni ia.”

  6. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:31.

  7. Vakai, Sione 10:11, 14; ʻAlamā 5:38; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:44.

  8. ʻĪsaia 40:11.

  9. ʻIsikeli 34:16.

  10. ʻĪsaia 1:6.

  11. Vakai, ʻĪsaia 1:18.

  12. Vakai, Luke 15:1–2.

  13. Vakai,Mātiu 6:11.

  14. Vakai, Sione 8:3–11.

  15. Vakai, Liliu ʻa Siosefa Sāmitá, Sione 8:11 (ʻi he Sione 8:11, footnote c).

  16. Vakai, D. Todd Christofferson, “Nofomaʻu ʻi Heʻeku ʻOfá,” Liahona, Nōvema 2016, 48.

  17. ʻAlamā 11:34 , 37.

  18. Vakai, Hilamani 5:10 5–11.

  19. Vakai, 3 Nīfai 27:14–15.

  20. Naʻe fakamahinoʻi ʻe he Fakamoʻuí ʻi he kuonga ʻo onopōní: “Ko ia ia ʻokú ne maumauʻi ha fono, ʻo ʻikai talangofua ki he fonó, ka ʻokú ne feinga ke hoko ko e fono kiate ia pē, ʻo ne loto ke nofo ʻi he faiangahalá, mo ne nofo ʻaupito ʻi he faiangahalá, ʻoku ʻikai lava ke fakamāʻoniʻoniʻi ia ʻe he fonó, pe ko e ʻaloʻofá, pe ko e fakamaau totonú pe ko e fakamāú. Ko ia, kuo pau ke nau kei ʻuli ai pē” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:35).

  21. Vakai, 2 Nīfai 2:26–27.

  22. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 14:7; 132:19–20, 24, 55.

  23. Vakai, Loma 8:16–17; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:38.

  24. Vakai, Mātiu 23:13.

  25. Luke 18:9–14.

  26. ʻAlamā 4:4, 6, 8.

  27. ʻAlamā 1:21.

  28. Vakai, Oxford English Dictionary, “bigotry” mo e ”intolerance,” oed.com

  29. Mātiu 7:12.

  30. Molonai 8:26.

  31. 1 Pita 1:22.

  32. Vakai, Ngaahi Tefito ʻo e Tui 1:3.

  33. Vakai, Sione 10:11–15.