2010–2019
Ko e Leʻo ʻo e Fakatokangá
ʻEpeleli 2017


Ko e Leʻo ʻo e Fakatokangá

Neongo ʻoku tautefito hono ongoʻi e fatongia ke fakatokangá ʻe he kau palōfitá, ka ko ha fatongia ia ke kau ai e taha kotoa foki.

Naʻe fāʻeleʻi e palōfita ko ʻIsikelí ʻi ha meimei taʻu ʻe uofulu kimuʻa pea toki mavahe ʻa Līhai mo hono fāmilí mei Selusalemá. ʻI he 597 K.M, naʻe kau ai e tokotaha taʻu 25 ko ʻIsikelí, ʻi he kakai tokolahi ne ʻave pōpula ʻe Nepukanesa ki Pāpiloné, pea fakatatau mo ʻetau ʻiló, naʻá ne nofo ai he toenga ʻo ʻene moʻuí.1 Naʻe kau ʻi he hako ʻo e lakanga taulaʻeiki faka-ʻĒloné, pea ʻi hono taʻu 30, ne hoko ai ko ha palōfita.2

Naʻe ngāue ʻaki ʻe Sihova ʻa e lea fakatātā ʻo e tangata leʻó ʻi hono ui ʻa ʻIsikelí.

“Pea kapau [ʻe sio ʻa e tangata leʻó] ʻoku haʻu ʻa e heletaá ki he fonuá, pea ʻokú ne ifi ʻa e meʻa leá, mo tala ki he kakaí;

“Ka pehē, ko ia kotoa pē ʻoku fanongo ki he pā mai ʻa e meʻa leá, ka ʻoku ʻikai tuitala; kapau ʻe hoko mai ʻa e heletaá, pea teʻia ʻaki ia, ʻe ʻi hono tumuʻaki pē ʻoʻoná ʻa hono totó.”3

ʻI he taʻaʻaki ʻe tahá, “kapau ʻe sio ʻa e tangata leʻó ʻoku haʻu ʻa e heletaá, ka ʻoku ʻikai ifi ʻe ia ʻa e meʻa leá, pea ʻoku ʻikai ha tala ki he kakaí; kapau ʻe hoko mai ʻa e heletaá ʻo teʻia ʻaki ha taha ʻiate kinautolu, … ko hono totó te u ʻeke [ia] ki he nima ʻo e tangata leʻó.”4

Pea naʻe folofola hangatonu leva ʻa Sihova kia ʻIsikeli, “Pea ʻoku pehē, ʻe Foha ʻo e Tangata, kuó u tuku koe ko e leʻo ki he fale ʻo ʻIsilelí; ko ia te ke fanongo ki he folofolá mei hoku fofongá, pea ke valokiʻi ʻa kinautolu [maʻaku].”5 Ko e fakatokangá ke tafoki mei he angahalá.

“ʻO kau ka pehē ki he angahalá, ʻE angahala, ko e moʻoni te ke mate koe; kapau ʻe ʻikai te ke lea koe ke valokiʻi ʻa e angahalá mei hono halá, ʻe mate ʻa e angahala ko iá ʻi heʻene hiá, ka te u ʻekeʻi hono totó mei ho nima ʻoʻoú.

“Ka ko ʻeni, kapau te ke valoki ʻa e angahalá ke liliu mei hono halá; pea kapau ʻe ʻikai tafoki ia mei hono halá, ʻe mate moʻoni ia ʻi heʻene hiá; ka kuó ke fakatonuhiaʻi ʻe koe ʻa ho laumālié. …

“Mo ʻeni foki, ʻo kau ka pehē ʻe au ki he angahalá, ko e moʻoni te ke mate koe; pea kapau te ne tafoki mei heʻene angahalá, pea fai ʻe ia ʻa ia ʻoku totonu mo leleí; …

“ʻE ʻikai toe lau kiate ia ha taha ʻi he ngaahi angahala ʻa ia kuó ne faí; kuó ne fai ʻa ia ʻoku totonu mo leleí: ko e moʻoni te ne moʻui.”6

Ko e mālié, he ʻoku toe kaunga pē ʻa e fakatokanga ko ʻení ki he māʻoniʻoní. “ʻO kau ka pehē ʻe au ki he māʻoniʻoní, ko e moʻoni te ne moʻui; ka ʻokú ne falala pē ia ki heʻene māʻoniʻoni ʻaʻaná, mo ne faihala, ko ʻene māʻoniʻoni kotoa pē ʻe ʻikai manatuʻi; ka ʻe mate pē ia, ʻi heʻene kovi ʻa ia kuó ne faí.”7

ʻOku fakahā ʻe he ʻOtuá kia ʻIsikeli, ʻi Heʻene kole ki Heʻene fānaú, “Lea kiate kinautolu, ʻOku pehē ʻe [he ʻEiki] ko e ʻOtuá, hangē ʻoku ou moʻuí, ʻoku ʻikai te u fiemālie ʻi he mate ʻa e angahalá; ka ʻi he tafoki ʻa e angahalá mei hono halá ke ne moʻuí: tafoki mai, tafoki mai mei homou hala koví; he ko e hā te mou fie mate aí, ʻe fale ʻo ʻIsileli?”8

ʻOku feinga ʻetau Tamai Hēvaní mo hotau Fakamoʻuí ke tau fiefia kae ʻikai vēkeveke ke fakahalaiaʻi, peá Na kōlenga ai ke tau fakatomala, ʻi Heʻena ʻafioʻi lelei “kuo teʻeki ai [pea he ʻikai teitei] hoko ʻa e angahalá ko e fiefia.”9 Ko ia kuo fakatokanga ai ʻa ʻIsikeli mo e kau palōfita kotoa kimuʻá mo talu mei aí, ʻaki e folofola ʻa e ʻOtuá ʻaki honau lotó kotoa, ko kinautolu kotoa ʻe lavá, ke nau tafoki meia Sētane, ʻa e fili ʻo hotau laumālié, pea “fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá, tuʻunga ʻi he [Fakalaloa] lahi ʻo e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá.”10

Neongo ʻoku tautefito hono ongoʻi e fatongia ke fakatokangá ʻe he kau palōfitá, ka ko ha fatongia ia ke kau ai e taha kotoa foki. Ko hono moʻoní, “ʻoku taau mo e tangata kotoa pē kuo fai ki ai ʻa e fakatokangá ke ne fakatokanga ki hono kaungāʻapí.”11 Ko kitautolu kuo maʻu ha ʻilo ki he palani lahi ʻo e fiefiá—mo e ngaahi fekau fekauʻaki mo iá—ʻoku totonu ke tau ongoʻi ha holi ke vahevahe ʻa e ʻilo ko iá, he ʻoku ʻaonga kakato ia ʻi he moʻuí ni pea mo ʻitāniti. Pea kapau te tau fehuʻi, “Ko hai hoku kaungāʻapi ʻoku totonu ke u fakatokanga ki aí?” ko hono moʻoní ko e talí ʻe maʻu ia ʻi he talafakatātā ʻoku pehē, “Ko e tangata ʻe tokotaha naʻe ʻalu hifo mei Selusalema ki Selikō, pea moʻua ia [ki] he kau kaihaʻá, [pea fai pehē atu].”12

ʻOku fakamanatu mai ʻi he meʻá ni kapau te tau fakakaukau ki he talafakatātā ʻo e Samēlia leleí, ko e fehuʻi “Ko hai hoku kaungāʻapí?,” naʻe haʻi ia ki he ongo fekau lahí: “Ke ke ʻofa ki [he ʻEiki] ko ho ʻOtuá ʻaki ho lotó kotoa, mo ho laumālié kotoa, mo ho ʻatamaí kotoa; pea ki ho kaungāʻapí ʻo hangē pē ko koé.”13 Ko e fakaʻaiʻai ko ia ke fai ʻa e leʻo ʻo e fakatokangá ko e ʻofá—ʻofa ki he ʻOtuá mo e ʻofa he kāingá. Ko e fakatokangá ke tokanga. ʻOku fakahinohino mai ʻe he ʻEikí kuo pau ke fai ia “ʻi he angavaivai pea mo e angamalū”14 pea ʻi he “feifeingaʻi, ʻi he faʻa kātaki fuoloa, ʻi he angavaivai … , mo e ʻofa taʻemālualoi.”15 ʻE lava pē fakavavevave ia ʻo hangē ko haʻatau fakatokanga ki ha kiʻi tamasiʻi ke ʻoua ʻe ʻai hono nimá ki ha afi. Kuo pau ke mahino mo mālohi ia he taimi ʻe niʻihi. Taimi ʻe niʻihi, ʻe hangē ʻa e fakatokangá ha valokí “ʻo ka ueʻi ke fai pehē ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní,”16 ka ʻoku tupu maʻu pē ia ʻi he ʻofa. Hangē ko ʻení, fakamoʻoniʻi ʻa e ʻofa ʻokú ne fakaʻaiʻai ʻa e ngāue tokoni mo e ngaahi feilaulau ʻa ʻetau kau faifekaú.

ʻOku mahino ʻe ueʻi ʻe he ʻofá ʻa e ngaahi mātuʻá ke nau fakatokanga ki honau “kaungāʻapi” ofi tahá—ko ʻenau fānaú. ʻOku ʻuhinga ʻeni ke akoʻi mo fakamoʻoniʻi e ngaahi moʻoni ʻo e ongoongoleleí. ʻOku ʻuhinga ʻeni ke akoʻi ki he fānaú e tokāteline ʻo Kalaisí: ʻa e tuí, fakatomalá, papitaisó, mo e meʻafoaki ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní.17 ʻOku fakamanatu ʻe he ʻEikí ki he ngaahi mātuʻá, “Ka kuó u fekau kiate kimoutolu ke mou akonakiʻi hake ʻa hoʻomou fānaú ʻi he māmá mo e moʻoní.”18

Ko ha konga mahuʻinga ʻo e fatongia fakamātuʻá ke fakatokangá, ko hono fakafōtunga mai ʻo ʻikai ngata pē ʻi he ngaahi nunuʻa kovi ʻo e angahalá, ka ko e fiefia foki ʻo e ʻaʻeva talangofua ki he ngaahi fekaú. Manatu ki he ngaahi lea ʻa ʻĪnosi kau ki he meʻa naʻá ne ʻai ia ke kumi ai ki he ʻOtuá, maʻu ha fakamolemole ʻo e angahalá, pea ului:

“Vakai, naʻá ku ʻalu ke tuli ʻa e fanga manu ʻi he ngaahi vaó; pea ko e ngaahi lea ʻa ia kuó u fanongo tuʻo lahi ki hono lea ʻaki ʻe heʻeku tamaí ʻo kau ki he moʻui taʻengatá, pea mo e fiefia ʻa e kau māʻoniʻoní, naʻe tō mamafa ia ki hoku lotó.

“Pea naʻe holi tuʻu ʻa hoku laumālié; peá u tūʻulutui hifo ʻi he ʻao hoku Tupuʻangá, pea naʻá ku tangi kiate ia ʻi he fuʻu lotu fakamātoato mo e kole tāumaʻu.”19

Naʻe ʻikai momou ʻa Sīsū ke fakatokanga koeʻuhí ko ʻEne ʻofa taʻefakatatauá mo e tokanga ki he niʻihi kehé mo ʻenau fiefiá. ʻI he kamata ʻo ʻEne ngāué, “Naʻe fua malanga ʻa Sīsū ʻi he kuonga ko iá ʻo pehē, Mou fakatomala he ʻoku ofi ʻa e puleʻanga ʻo e langí.”20 Koeʻuhí ʻokú Ne ʻafioʻi ʻoku ʻikai iku ha faʻahinga hala pē ki he langí, naʻá Ne fekau ai:

“Mou hū ʻi he matapā fāsiʻí: he ʻoku fālahi ʻa e matapaá, mo ʻataʻatā ʻa e hala, ʻoku fakatau ki he maté, pea ʻoku hū ai ʻa e tokolahi:

“Koeʻuhí ʻoku fāsiʻi ʻa e matapaá, mo lausiʻi ʻa e hala, ʻoku fakatau ki he moʻuí, pea ʻoku ʻilo ia ʻe he tokosiʻi pē.”21

Naʻa Ne tuku ha taimi maʻá e kau angahalá, ʻo Ne pehē, “Naʻe ʻikai te u haʻu ke ui ʻa e māʻoniʻoní, ka ko e angahalá ke fakatomala.”22

Ka ki he kau tangata tohí, kau Fālesí, mo e kau Sātusí, naʻe kei tuʻu maʻu pē ʻa Sīsū ia ʻi hono fakahalaiaʻi ʻenau mālualoí. Naʻe fakahangatonu ʻEne fakatokangá mo e ngaahi fekaú: “ʻE malaʻia ʻa kimoutolu ko e tangata tohi mo e Fālesi, ko e mālualoi! koeʻuhí ʻoku mou tukuhau ʻi he miní, mo e ʻānetó, mo e kuminó, ka ʻoku mou taʻetokanga ki he ngaahi meʻa mamafa ʻo e fonó, ko e faitotonú, mo e loto-ʻofá, mo e tuí: naʻe totonu hoʻomou fai ʻení, kae ʻoua naʻa liʻaki ʻena.”23 Ko e moʻoni heʻikai tukuakiʻi ʻe ha taha ʻa e Fakamoʻuí ʻoku taʻeʻofa ʻi he kau tangata tohí mo e kau Fālesí koeʻuhí—he naʻá Ne mamahi mo pekia ke fakahaofi mo kinautolu foki. Ka ʻi Heʻene ʻofa ʻiate kinautolú, ne ʻikai te Ne lava ke tuku ke hoko atu ʻenau faiangahalá taʻe te ne fakatonutonuʻi mahino kinautolu. Naʻe pehē ʻe ha tokotaha, “Naʻe akoʻi ʻe Sīsū hono kau muimuí ke nau fai ʻa ia naʻá ne faí: ke talitali lelei ʻa e taha kotoa pea pea akonaki fekauʻaki mo e faiangahalá, he ʻoku fie maʻu ʻe he ʻofá ke lea fakatokanga ki he kakaí fekauʻaki mo e meʻa te ne ala fakamamahiʻi kinautolú.”24

Taimi ʻe niʻihi, ʻoku lau ko ha fakaanga ʻa e niʻihi ko kinautolu ʻoku lea fakatokangá. Ka ʻoku fakamamahi, he ko kinautolu ko ia ʻoku nau lau ko ha muna pē ʻa e moʻoní pea ko e tuʻunga fakaangamaʻá ko ha fili fakafoʻituituí, ʻoku meimei ko kinautolu pē ʻoku nau fakaangaʻi fefeka e kakai ʻoku ʻikai ke nau tali e “fakakaukau ʻoku ngali tonú.” Naʻe lau ʻeni ʻe ha taha faʻutohi ʻe taha ko e “tōʻonga moʻui fakangalivaleʻí”:

“ʻOkú ke ʻilo ʻi he tōʻonga moʻui ongoʻi halaiá pe ʻokú ke lelei pe kovi ʻi he anga e ongo ho konisēnisí. ʻOkú ke ʻilo ʻi he tōʻonga moʻui fakangalivaleʻí, pe ʻokú ke lelei pe kovi ʻi he lau ʻa e koló ʻo kau kiate koé, pe ʻoku nau fakaʻapaʻapaʻi pe fakakehekeheʻi koe. … [ʻI he tōʻonga moʻui fakangalivaleʻí,] ʻoku ʻikai langa e moʻui maʻá ia ʻi he tefitoʻi moʻoni ʻo e tonú mo e halá; ka ʻoku langa ia ʻi he kau maí mo e fakakehekeheʻí. …

“… ʻOku meimei ke ongoʻi veiveiua e taha kotoa pē, tuʻunga ʻi ha tōʻonga moʻui ʻoku fakatefito ʻi hono fakakau mai pe fakakehekeheʻi ʻo ha taha. ʻOku ʻikai ha tuʻunga moʻui tuʻuloa ia, ka ko e feliuliuaki pē e loto fakamaau ia ʻo e kakaí. Ko ha tōʻonga moʻui ia ʻo e mofisí, vave ke ʻitá, toutou hohaʻaʻia he moʻui maʻá, ʻa ia ʻoku faʻa ongoʻi fakahehema e taha kotoa ke nau muimui ai ki he taʻau ʻo e kuongá. … 

“ʻE lava ke fuʻu fefeka ʻa e tōʻonga moʻui ongoʻi halaiá, kae kehe pē te ke lava ai ʻo fehiʻa ʻi he angahalá kae ʻofa pē ʻi he taha faiangahalá. ʻOku fakamahuʻingaʻi ʻe he tōʻonga fakangalivaleʻí, e fakakau maí mo e fakaoleoleʻí, kae lava ke taʻeʻofa ia kiate kinautolu ʻoku ʻikai ke nau fakakaukau tataú, mo kinautolu ʻoku kehé.”25

ʻOku fehangahangai ʻeni mo e “maka ʻo hotau Huhuʻí,”26 ko ha fakavaʻe pau mo tuʻuloa ʻo e fakamaau totonú mo e ʻulungaanga maʻá. ʻOku lelei ange ke maʻu e fono taʻefeliuliuaki ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ʻoku tau lava ai ʻo ngāue ke fili hotau ikuʻangá, kae ʻikai pōpula ki he ngaahi tuʻutuʻuni taʻepau mo e ʻita ʻa e kakai he mītia fakasōsialé. ʻOku lelei ange ke ʻiloʻi ʻa e moʻoní kae ʻikai “felīlīaki mo feʻaveaki fano ʻe he matangi ʻo e [tokāteline] kotoa pē.”27 ʻOku lelei ange ke fakatomala mo hiki ki he tuʻunga ʻo e ongoongoleleí, kae ʻikai fakangalingali ʻoku ʻikai ha totonu pe hala pea nofo ʻi he angahalá mo fakaʻiseʻisa.

Kuo ʻosi fakahā ʻe he ʻEikí, “Pea ʻe fai ʻa e lea ʻo e fakatokangá ki he kakai kotoa pē, ʻi he ngutu ʻo ʻeku kau ākonga, ʻa ia kuó u fili ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosi ko ʻení.”28 ʻI heʻetau hoko ko e kau tangata leʻo mo e kau ākongá, ʻoku ʻikai taau ke tau taʻekau ki ha faʻahi ʻi he meʻa “fungani lelei” ko ʻení.29 He ʻikai ke tau lava, ʻo hangē ko ʻIsikelí, ke mamata ki he heletaá ʻoku haʻu ki he fonuá pea “ʻikai ifi ʻa e meʻa leá.”30 ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ke tau tuki he matapā hotau kaungāʻapí pe tuʻu ʻi ha feituʻu kakai ʻo kaila, “Fakatomala!” Ko e moʻoni, ko e taimi te ke fakakaukau ai ki aí, ʻoku tau maʻu ʻi he ongoongolelei kuo toe fakafoki maí, ʻa e meʻa ʻoku fuʻu fie maʻu moʻoni ʻe he kakaí. Ko e leʻo leva ʻo e fakatokangá ʻoku ʻikai ngata pē heʻene anga fakaʻapaʻapá, ka ʻi he kupuʻi lea ʻa e tangata faʻu Sāmé, ko ha “leʻo fakafiefia” ia.31

Ne tohi ʻe he ʻētita fakaanga ʻo eDeseret News ko Hale Poití, ha sīpinga ʻe taha ʻoku ʻikai tokoni ai ʻa e fakalongo peé ki he niʻihi kehé. Naʻá ne pehē neongo ko e foʻi fakakaukau ʻo e malí ʻoku kei “tālangaʻi fakapoto” ʻe he kau mataotao he sosaieti ʻo ʻAmeliká, ka ʻoku ʻikai ko ha meʻa ia ke tālangaʻi ʻe kinautolu ʻoku nau fai iá. “ʻOku mali mo tauhi ʻe he kakai leleí honau malí, pea nau fakapapauʻi ʻoku maʻu heʻenau fānaú e ngaahi lelei ʻo e nofomali leleí. … Ka, ko e palopalemá, he ʻoku ʻikai ke nau malangaʻaki e meʻa ʻoku nau faí.” ʻOku ʻikai ke nau fie “kaunoa” ʻiate kinautolu ʻe ʻaonga moʻoni ki ai ʻenau taki leleí, kae “mahalo kuo taimi ke tuku e fakahōhōloto ʻa e kau potó mo maʻu fāmili leleí, ʻo tuku e fievaleloí kae kamata fai e meʻa ʻoku nau malangaʻi ʻo kau ki he nofo malí mo e fatongia fakamātuʻá … [pea] tokoni ki honau kāinga ʻi ʻAmeliká ke nau tali ia.”32

ʻOku tau falala, tautautefito ki he toʻu tangata kei tupu haké, ʻa e toʻu tupú mo e tāutaha kei talavoú, ʻa ia kuo pau ke fakafalala ki ai ʻa e ʻEikí ke ola lelei ʻEne ngāué ʻi he kahaʻú, te nau poupouʻi ʻa e ngaahi akonaki ʻo e ongoongoleleí mo e ngaahi tuʻunga moʻui ʻo e Siasí ʻo mamata ki ai e kakaí pea ʻi he lilo foki. ʻOua ʻe liʻaki e niʻihi te nau tali lelei ʻa e moʻoní, ke nau tō-mo-humu ʻi he taʻeʻiló. ʻOua ʻe tukulolo ki he fakakaukau hala ʻo e fakaoleoleʻí pe ilifiá—ilifia he ʻikai ha faingamālié, taʻe-talí, pea naʻa mo e faingataʻaʻiá. Manatuʻi e talaʻofa ʻa e Fakamoʻuí:

“ʻOku monūʻia ʻa kimoutolu, ʻo ka manukia, mo fakatangaʻi, mo lohiekina ʻa kimoutolu ʻi he meʻa kovi kotoa pē, koeʻuhí ko au.

“Mou fiemālie ʻo fiefia lahi ʻaupito: he ʻoku lahi hoʻomou totongi ʻoku ʻi he langí: he naʻe pehē ʻenau fakatangaʻi ʻa e kau palōfita naʻe ʻi muʻa ʻiate kimoutolú.”33

Ko e moʻoni, ʻoku tau haʻisia kotoa ki he ʻOtuá ʻi heʻetau ngaahi filí mo e anga ʻo ʻetau moʻuí. Naʻe folofola ʻe he Fakamoʻuí, “Naʻe fekauʻi au ʻe heʻeku Tamaí koeʻuhí ke hiki hake au ki he kolosí; pea ka hili hono hiki hake au ki he kolosí, ke u tohoakiʻi ʻa e kakai fulipē kiate au, pea hangē hono hiki hake au ʻe he tangatá, ke pehē hono hiki hake ʻa e tangatá ʻe he Tamaí, ke nau tuʻu ʻi hoku ʻaó, ke fakamāuʻi ʻi heʻenau ngaahi ngāué, pe ʻoku lelei ia pe kovi.”34

ʻI heʻeku ʻiloʻi e māfimafi ʻo e ʻEikí, ʻoku ou kōlenga atu fakataha mo ʻAlamā:

“Pea ko ʻeni, ʻe hoku ngaahi tokoua [mo e tuofāfine], ʻoku ou fakaʻamu ʻi hono moʻoni taha ʻo hoku lotó, ʻio, ʻi he fuʻu loto-hohaʻa lahi ʻo aʻu ki he mamahí, ke mou  …fie tokanga ki heʻeku ngaahi leá, pea liʻaki hoʻomou ngaahi angahalá, ʻo ʻikai fakatatali ʻa e ʻaho ʻo hoʻomou fakatomalá;

“Ka ke mou fakavaivaiʻi ʻa kimoutolu ʻi he ʻao ʻo e ʻEikí, pea ui ki hono huafa toputapú, pea leʻo mo lotu maʻu ai pē, ke ʻoua naʻa ʻahiʻahiʻi ʻa kimoutolu ʻo lahi ange ʻi he meʻa ʻoku mou lava ʻo kātakiʻí, pea tataki ai ʻa kimoutolu ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní … ;

“ʻO maʻu ʻa e tui ki he ʻEikí; ʻo maʻu ha ʻamanaki lelei te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá; ʻo maʻu ʻa e ʻofa ki he ʻOtuá maʻu ai pē ʻi homou lotó, koeʻuhí ke hiki hake ʻa kimoutolu ʻi he ʻaho fakamuí pea mou hū ki hono mālōlōʻangá.”35

ʻOfa ke tau malava ke lea fakataha mo e lea ʻa Tēvita ki he ʻEikí: “Naʻe ʻikai te u fakafufū hoʻo māʻoniʻoní ʻi hoku lotó; naʻá ku fakahā hoʻo angatonú mo hoʻo fakamoʻuí: Naʻe ʻikai te u fakalilolilo ʻa hoʻo ʻaloʻofá mo hoʻo moʻoní mei he fakataha lahí. ʻE ʻEiki, ʻoua naʻá ke taʻofi hoʻo ngaahi ʻaloʻofa ongongofuá ʻiate au”36 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.