2010–2019
Ko ha Fakaʻānaua ki ʻApi
ʻOkatopa 2017


Ko ha Fakaʻānaua ki ʻApi

Fakatafoki hoʻo moʻuí ki he māmá. Kamata hoʻo fononga fiefia ki ʻapí. ʻI hoʻo fai iá, ʻe toe lelei ange, fiefia ange mo mahuʻingamālie ange hoʻo moʻuí.

ʻI heʻemau fakataha mo Palesiteni Tōmasi S. Monisoni kimuí ni mai, naʻá he fakahaaʻi mai ʻi he loto mālūʻia mo e fofonga fiefia, ʻene ʻofa lahi ki he ʻEikí pea ʻokú ne ʻiloʻi ʻoku ʻofeina ia ʻe he ʻEikí. Siʻi kāinga, ʻoku ou ʻilo ʻoku houngaʻia ʻa Palesiteni Monisoni, hoʻomou ʻofá, ngaahi lotú mo e tauhi mateaki ki he ʻEikí mo ʻEne ongoongolelei maʻongoʻongá.

Ko e Kulī Fakaofo ko Popí

ʻI ha meimei senituli he kuohilí, naʻe mālōlō ʻeveʻeva mai ai ha fāmili mei ʻOlikoni ki ʻInitiana—maile ʻe 2,000 (3,200 km) hono mamaʻó—pea mole ai ʻenau kiʻi kulī ʻofeina ko Popí. Naʻe fekumi tavale ʻa e fāmilí ki he kulií he potu kotoa pē ka ne ʻikai ola lelei. Ne ʻikai maʻu ʻa Popi ia.

Ne nau fononga ke foki loto mamahi ki ʻapi, ʻo nau toe mamaʻo ange ai mei heʻenau kiʻi kulī ʻofeiná.

Hili ha māhina ʻe ono mei ai, ne ʻohovale ʻa e fāmilí he tuʻu atu ʻa Popi ia honau matafalé ʻi ʻOlikoni. “Ne siʻi papala, tutue, huia e vaʻé—pea hangē naʻá ne lue lalo pē he maile lahi faufaua ko iá.”1 Naʻe hanga ʻe he talanoa kia Popí ʻo puke e tokanga ʻa e kakai ʻi he ʻIunaiteti Siteití, pea ʻiloa ai ia ko Popi ko e Kulī Fakaofó.

ʻOku ʻikai ko Popi pē kuo fakatumutumu ai e kau saienisí ʻi he fakaofo ʻene ʻiloʻi lelei e hala ke foki ai ki hono ʻapí. ʻOku fehikitaki ha fanga kiʻi pepe monarch ʻi ha maile ʻe 3,000 nai (4,800 km) he taʻu kotoa, ki he ʻea ko ia ʻoku feʻunga mo ʻenau moʻuí. ʻOku kakau ha fanga kiʻi fonu tuʻa molū he ʻŌseni Pasifikí mei ʻInitonīsia ki he ngaahi matāfanga ʻo Kalefōniá. ʻOku kakau e tofuaʻa hamupaká mei he tahi mokoʻīʻī ʻo e Pole Noaté mo e Sauté, ki he ʻekuetá mo foki mei ai. Mahalo ko e fakaofo tahá, ko e puna mo foki ko ia ʻa e ngaahi foʻi tala arctic tern, mei he Arctic Circle ki ʻAnitātika he taʻu kotoa, ʻi ha maile nai ʻe 60,000 (97,000 km).

ʻI he fakatotolo ʻa e kau saienisí ki he faʻahinga ʻulungāanga fakaofó ni, ne nau fai ha ngaahi fehuʻi, “ʻOku nau ʻilo fēfē e feituʻu ke nau ō ki aí?” mo e “ʻOku ʻilo fēfē ʻe he toʻu tangata hoko haké ʻa e faʻahinga ʻulungāanga ko ʻení?”

ʻI heʻeku lautohi ʻo kau ki he faʻahinga ongo mālohi ko ʻeni ʻi he fanga manú, ʻoku ou fifili ai, “ʻOku malava nai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá ʻo maʻu ha fakaʻānaua tatau pē—ko ha faʻahinga meʻa ke ne tataki—mo tohoakiʻi kinautolu ki honau {3}ʻapi fakalangí?”

ʻOku ou tui kuo ongoʻi ʻe he tangata, fefine mo e fānau kotoa pē ha ui mei he langí, ʻi ha taimi heʻenau moʻuí. ʻOku tau ongoʻi loto pē ʻetau fakaʻānaua ke tau fakalaka atu he veilí ʻo fāʻofua ki heʻetau Ongomātuʻa Fakahēvaní, ne tau ʻilo mo fakamahuʻingaʻí.

Mahalo ʻe lolomi ʻe ha niʻihi e faʻahinga ongo ko ʻení mo tāpuniʻi ʻenau moʻuí ke ʻoua toe fanongo ki he uí ni. Ka ko e niʻihi ko ia ʻoku ʻikai ke nau lava ʻo tāmateʻi e faʻahinga ulo ko ʻení ʻi honau lotó, te nau lava ʻo fai ha fononga fakaofo moʻoni—ko ha hikifonua ki honau ʻapi fakalangí.

ʻOku Ui Atu e ʻOtuá Kiate Koe

Ko e pōpoaki fakaʻeiʻeiki ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tokanga mai ʻa e ʻOtua ko ʻetau Tamaí kiate kitautolu, pea ʻoku ʻi ai ha founga ke toe foki ai kiate Ia.

ʻOku ui atu e ʻOtuá kiate koe.

ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá hoʻo momoʻi fakakaukau, mamahi mo e ʻamanaki lelei kotoa pē. ʻOku ʻafioʻi ʻe he ʻOtuá pe naʻe tuʻo fiha hoʻo fekumi kiate Iá. Pe naʻe tuʻo fiha hoʻo ongoʻi ʻoku taʻefakangatangata hoʻo fiefiá. Pe naʻe tuʻo fiha hoʻo tangi ʻi he taʻelatá. Pe naʻe tuʻo fiha hoʻo ongoʻi taumuʻa valea, puputuʻu pe lotoʻitá.

Ka neongo ai pē pe ko e hā ho hisitōliá—kapau kuó ke humu, ongoʻi taʻetaau, ʻita, lavakiʻi pe ongosia—ʻiloʻi, ʻoku ʻikai ke ke tuēnoa. ʻOku kei ui atu pē ʻa e ʻOtuá kiate koe.

ʻOku mafao mai e toʻukupu ʻo e Fakamoʻuí kiate koe. Pea hangē ko ia naʻá Ne fai ki he kau toutai tangata ne tuʻu he matāfanga ʻo e Tahi Kālelí, te Ne folofola kiate koe ʻi he ʻofa taʻetūkua: “Haʻu, ʻo Muimui ʻIate Au.”2

Kapau te ke fanongo kiate Ia, te Ne folofola atu he ʻahó ni.

ʻI hoʻo ʻaʻeva ko ia ʻi he hala ʻo e tuʻunga fakaākongá—ʻi hoʻo laka kimuʻa ki he Tamai Hēvaní—ʻoku ʻi ai ha meʻa ho lotó te ne fakapapauʻi atu kuó ke ongona e ui ʻa e Fakamoʻuí pea fakatafoki leva ho lotó ki he māmá. Te ne talaatu ʻokú ke ʻi he hala totonú, pea ko hoʻo foki ʻena ki ʻapí.

Talu mei he kamataʻanga ʻo taimí, mo e tapou mai e kau palōfita ʻa e ʻOtuá ki he kakai honau kuongá ke nau “tokanga ki he leʻo ʻo [e ʻEiki] ko ho ʻOtuá, … tauhi ʻene ngaahi fekaú mo ʻene ngaahi tuʻutuʻuni ʻa ia kuo tohi ʻi he tohi ʻo e fonó ni …, [pea] tafoki [kiate Ia] … ʻaki ho lotó kotoa, mo ho laumālié kotoa.”3

ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá ha ngaahi ʻuhinga ʻe lauafe ʻoku totonu ke tau fai ai ʻeni.

Tuku muʻa ke u ʻoatu he ʻahó ni ha ʻuhinga ʻe ua ʻoku totonu ke tau tafoki ai ki he ʻEikí.

ʻUluakí, ʻe toe lelei ange ai hoʻo moʻuí.

Uá, ʻe fakaʻaongaʻi koe ʻe he ʻOtuá ke ke ʻai ke toe lelei ange ai e moʻui ʻa e niʻihi kehé.

ʻE Toe Lelei Ange Hoʻo Moʻuí

ʻOku ou fakamoʻoni ko e taimi ʻoku tau fakahoko pe hokohoko atu ai ʻetau fononga fakaofo ko ia ki he ʻOtuá, ʻe toe lelei ange ai ʻetau moʻuí.

ʻOku ʻikai ʻuhinga ʻeni ia ʻe ʻataʻatā ʻetau moʻuí mei he mamahí. ʻOku tau ʻiloʻi kotoa pē ʻoku faingataʻaʻia e kau muimui faivelenga ʻo Kalaisí ʻi ha meʻa fakamamahi pe ko e taʻe fakamaau totonú—he naʻe mamahi ʻa Sīsū Kalaisi ia ʻo mahulu hake ʻi ha toe taha. Hangē ko e ʻai ʻe he ʻOtuá ke hopo e “laʻaá ki he angakoví mo e angaleleí,” ʻokú Ne fakaʻatā foki e filí ke ne siviʻi ʻa e angatonú mo e taʻeangatonú.4 Ko hono moʻoní, ʻoku faʻa ngali faingataʻa ʻetau moʻuí koeʻuhí ko ʻetau feinga ke moʻuiʻaki ʻetau tuí.

ʻIkai, he ʻikai hanga ʻe he muimui ia ki he Fakamoʻuí ʻo toʻo atu ho ngaahi faingataʻá kotoa. Ka te ne toʻo atu e meʻa ʻokú ne fakafeʻatungiaʻi e tokoni ko ia ʻoku finangalo e Tamai Hēvaní ke ke maʻú. Te ke feʻao mo e ʻOtuá. Te Ne tataki ho halá. Te Ne ʻaʻeva mo koe mo fua koe ʻi he taimi ʻoku vivili taha ai hoʻo fie maʻú.

Te ke aʻusia e fua fakaʻeiʻeiki ʻo e Laumālié, ʻa e: “ʻofá, mo e fiefiá, mo e melinó, mo e kātaki fuoloá, mo e angavaivaí mo e angaleleí mo e tuí.”5

Ko e ngaahi fua fakalaumālié ni ʻoku ʻikai ko ha ola ia ʻo e tuʻumālié, lavameʻá pe monūʻia fakaemāmaní. ʻOku maʻu ia mei he muimui ki he Fakamoʻuí, pea ʻe lava ke nau tokoniʻi faivelenga kitautolu, neongo e matangi kovi tahá.

ʻE lava ke hanga ʻe he afi mo e haʻahaʻa ʻo e moʻui fakamatelié ʻo fakailifiaʻi kitautolu, ka ko e niʻihi ko ia ʻoku hehema honau lotó ki he ʻOtuá, ʻe ʻākilotoa kinautolu ʻe Heʻene melinó. He ʻikai mōlia ʻenau fiefiá. He ʻikai ke liʻekina pe ngalo kinautolu.

ʻOku akoʻi mai ʻe he folofolá, “Falala ki [he ʻEikí] ʻaki ho lotó kotoa; pea ʻoua naʻá ke faʻaki ki ho poto ʻoʻoú. Ke ke fakaongoongo kiate ia ʻi ho hala kotoa pē, pea ʻe fakatonutonu ʻe ia ho ngaahi ʻaluʻangá.”6

Ko kinautolu ʻoku tokanga ki he ueʻi honau lotó pea fekumi ki he ʻOtuá, lotu, tui mo ʻaʻeva ʻi he hala kuo teuteuʻi ʻe he Fakamoʻuí—neongo kapau ʻoku nau faʻa humu ʻi he halá—ʻoku nau maʻu e fakapapau fakafiemālie ko ia “ʻe fengāueʻaki fakataha ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē koeʻuhi ko [ʻenau] leleí.”7

He ʻoku foaki ʻe he ʻOtuá “ʻa e mālohi ki he vaivaí [mo fakatupulaki e mālohi ʻo e vaivaí].”8

“He ka hinga ʻa e tangata angatonú ke liunga fitu, ʻokú ne toe tuʻu hake.”9

Pea ʻoku fehuʻi mai ʻe he ʻEikí ʻi Heʻene angaleleí:

ʻOkú ke fie aʻusia ʻa e fiefia tuʻuloá?

ʻOkú ke fakaʻānaua nai ke ke ongoʻi loto e melino ʻoku mahulu hake ʻi he faʻa ʻiló?10

Fakatafoki ā hoʻo moʻuí ki he māmá.

Kamata hoʻo fononga fiefia ki ʻapí.

ʻI hoʻo fai iá, ʻe toe lelei ange, fiefia ange mo mahuʻingamālie ange hoʻo moʻuí.

ʻE Fakaʻaongaʻi Koe ʻe he ʻOtuá

ʻI hoʻo fononga ʻo foki ki he Tamai Hēvaní, te ke fakatokangaʻi ai ʻoku ʻikai fakatefito pē fonongaʻangá ni ia ʻi hoʻo moʻui ʻaʻaú. ʻIkai, ʻoku ʻikai toe fakaʻuliʻulilātai hono tataki koe ʻe he halá ni ke ke faitāpuekina e moʻui ʻa e fānau ʻa e ʻOtuá—ko ho kāinga kinautolu. Pea ko e meʻa ʻoku mālie ai e fonongá, he ko e taimi ʻokú ke tauhi ai ki he ʻOtuá mo tokangaʻi pea mo tokoni ki ho kaungā-fonongá, te ke mamata ai ki ha fakalakalaka lahi hoʻo moʻuí, ʻi ha founga ne ʻikai ke ke teitei ʻiloa.

Mahalo ʻoku ʻikai te ke lau ʻoku lahi hao ʻaonga; mahalo ʻoku ʻikai te ke lau ko ha tāpuaki koe ʻi he moʻui ʻa ha taha. Taimi lahi, ʻi heʻetau vakai kiate kitautolú, ʻoku tau sio pē ki hotau ngataʻangá mo e tōnounoú. Mahalo te tau fakakaukau ʻoku fie maʻu ke tau fai ha meʻa “lahi” ange kae toki fakaʻaongaʻi kitautolu ʻe he ʻEikí—ʻo ʻatamai lelei ange, tuʻumālie ange, angalelei ange, mohu talēniti ange mo fakalaumālie ange. He ʻikai hoko mai e ngaahi tāpuakí ia koeʻuhí ko e meʻa te ke malavá, ka koeʻuhí ko hoʻo ngaahi filí. Pea ʻe ngāue ʻa e ʻOtua ʻo e ʻunivēsí ʻi loto mo fakafou ʻiate koe, ʻo fakalahi hoʻo ngaahi feinga loto fakatōkilaló maʻa ʻEne ngaahi taumuʻá.

Kuo laka kimuʻa maʻu pē ʻEne ngāué ʻi he tefitoʻi moʻoni mahuʻinga ko ʻení:“ʻOku tupu mei he ngaahi meʻa īkí ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi.”11

ʻI he faitohi ʻa Paula ki he Kāingalotu ʻi Kolinitoó, naʻá ne pehē he ʻikai taku ko ha poto ha tokolahi ʻo kinautolu, ʻi he lau ʻa e māmaní. Ka naʻe ʻikai mahuʻinga ia he kuo “fili ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi meʻa vaivai ʻo e māmaní, ke fakamaaʻi ʻa e mālohí.”12

ʻOku fonu e hisitōlia ʻo e ngāue ʻa e ʻOtuá, ʻi he kakai ʻoku nau taku ʻoku nau taʻefeʻunga. Ka ʻoku nau ngāue loto fakatōkilalo ʻo fakafalala ki he ʻaloʻofa ʻa e ʻOtuá, mo ʻEne talaʻofa: “ʻE hoko honau nimá ko hoku nima, pea te u hoko ko honau pā … , pea te nau tau ngali tangata maʻaku; pea te u maluʻi ʻa kinautolu.”13

Ne maʻu ʻe homau fāmilí he faʻahitaʻu māfana ko ʻení, ha faingamālie lelei ke ʻaʻahi ki ha ngaahi feituʻu fakahisitōlia ʻo e Siasí ʻi he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Ne mau toe fakamanatu e hisitōlia ʻo e taimi ko iá ʻi ha founga makehe. Naʻe hā mahino ange kiate au e kakai ne lahi ʻeku lautohi fekauʻaki mo kinautolú—hangē ko Māteni Hālisi, ʻŌliva Kautele pea mo Tōmasi B. Maʻasi—ʻi heʻemau ʻeveʻeva he feituʻu ne nau ʻeveʻeva aí mo mau fakalaulauloto ki he ngaahi feilaulau ne nau fai ke langa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá.

Ne nau maʻu ha ngaahi ʻulungaanga fisifisimuʻa ʻo nau lava ai ʻo fai ha ngaahi tokoni mahuʻinga ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí. Ka naʻa nau kei tangata pē, mo vaivai mo fai ha ngaahi fehalaaki—hangē ko kitauá. Naʻe tō-kehekehe ha niʻihi mo e Palōfita ko Siosefa Sāmitá pea nau hē atu mei he Siasí. Ne tokolahi ha kakai tatau pē he konga kimuí ne liliu honau lotó, fakavaivaiʻi kinautolu pea toe foki ʻo kau fakataha pē mo e Kāingalotú.

Mahalo te tau faʻa hehema ke loto fakamaau ki he kau tangatá ni mo ha kāingalotu tatau mo kinautolu. Mahalo te tau pehē, “He ʻikai ke u teitei lava ʻo liʻaki e Palōfita ko Siosefá.”

Mahalo ʻe moʻoni ia, ʻoku ʻikai ʻaupito ke tau ʻilo pe naʻe founga fēfē ʻa e moʻuí ʻi he taimi mo e tūkunga ko iá. Naʻe ʻikai ke nau haohaoa, ka ʻoku fakalotolahi ke ʻiloʻi naʻe kei fakaʻaongaʻi pē kinautolu ʻe he ʻOtuá. Naʻá ne ʻiloʻi honau mālohingá mo e vaivaí peá Ne foaki ange ha faingamālie makehe ke nau tokoni ai ki he Ongoongolelei kuo Toe Fakafoki maí.

Meʻa fakalotolahi moʻoni ke ʻiloʻi, neongo ʻoku ʻikai ke tau haohaoa, ka ʻo kapau ʻoku tafoki hotau lotó ki he ʻOtuá, te Ne angaʻofa mo angalelei pea fakaʻaongaʻi kitautolu ki Heʻene ngaahi taumuʻá.

Ko kinautolu ko ia ʻoku ʻofa mo tokoni ki he ʻOtuá mo honau kāingá, pea ngāue loto fakatōkilalo mo longomoʻui ʻi Heʻene ngāué, te nau mamata ki ha ngaahi meʻa fakaofo ʻi heʻenau moʻuí mo e moʻui ʻa e niʻihi ʻoku nau ʻofa aí.

ʻE fakaava ʻa e ngaahi matapā ʻoku mapuní.

ʻE muʻomuʻa e kau ʻāngeló ʻiate kinautolu ʻo teuteu e halá.

Tatau ai pē pe ko e hā ha tuʻunga ʻi he koló pe Siasí, ʻe fakaʻaongaʻi koe ʻe he ʻOtuá, kapau ke loto ki ai. Te ne fakalahi hoʻo ngaahi holi māʻoniʻoní pea liliu hoʻo ngaahi ngāueʻofá ke hoko ko ha ututaʻu fakaʻofoʻofa.

He ʻIkai Lava ke Tau Aʻu Ki ai ʻi he Pailate ʻOtomētikí (Auto-Pilot)

Ko kitautolú ni takitaha ko e kau “muli mo e kau ʻaunofo”14 ʻi he māmaní. ʻOku lahi ha ngaahi founga ʻoku tau mamaʻo ai mei ʻapi. Ka ʻoku ʻikai ʻuhinga iá ke tau ongoʻi tuēnoa pe liʻekina ai.

Kuo foaki mai ʻe heʻetau Tamai Hēvaní e Maama ʻo Kalaisí. Pea ʻoku ueʻi kitautolu takitaha ke tau fakatafoki hotau matá mo e lotó kiate Ia ʻi heʻetau fononga ʻo foki ki hotau ʻapi fakasilesitialé.

ʻOku fie maʻu ki heni ha ngāue. He ʻikai ke ke lava ʻo aʻu ki ai taʻe te ke feinga ke ke ʻilo kiate Ia, mahino ʻEne fakahinohinó, moʻuiʻaki fakamaatoato kinautolu pea laka atu kimuʻa.

ʻIkai, ʻoku ʻikai hangē e moʻuí ia ko ha kā ʻoku lele ʻiate ia peé. ʻOku ʻikai ko ha vakapuna ʻoku puna ʻiate ia pē (autopilot).

He ʻikai lava ke ke lepa heke holo pē he vai ʻo e moʻuí mo falala ʻe ʻave koe ʻe he ʻaú ki ha feituʻu pē ʻokú ke fie aʻu ki ai ha ʻaho. ʻOku fie maʻu ʻe he tuʻunga fakaākongá ʻetau loto fiemālie ke fakafepakiʻi e faingataʻá, ʻo ka fie maʻu.

ʻOku ʻikai haʻisia ha taha ia ki hoʻo fononga fakatāutahá. ʻE tokoni atu e Fakamoʻuí mo Ne tofa e halá, ka kuo pau ke haʻu meiate koe ʻa e loto fietukupā ke muimui kiate Ia mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú. ʻOku ʻaʻau tokotaha pē e tufakanga mo e faingamālie ko iá.

Ko ho fonongaʻanga maʻongoʻongá ia.

Tokanga muʻa ki he ui mei ho Fakamoʻuí.

Muimui kiate Ia.

Kuo fokotuʻu ʻe he ʻEikí ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ke tokoniʻi koe ʻi hoʻo tukupā ke tauhi ki he ʻOtuá mo ho kāingá. Ko ʻene taumuʻá ke fakalotolahiʻi, akoʻi, langaki hake pea mo ueʻi fakalaumālie. ʻOku ʻoatu ʻe he Siasi fakaʻofoʻofá ni ha faingamālie ke ke fai ha ngāueʻofa, tokoni ki he niʻihi kehé, pea fakafoʻou mo tauhi e ngaahi fuakava toputapú. ʻOku fakataumuʻa ia ke ne faitāpuekina hoʻo moʻuí mo fakalakalaka ho ʻapí, koló mo e fonuá.

Haʻu, ke tau kau fakataha pea falala ki he ʻEikí. Foaki mai ho talēnití ki Heʻene ngāue fisifisimuʻá. Tokoni, fakalotolahiʻi, fakamoʻui pea poupouʻi ʻa kinautolu kotoa ʻoku nau fie ongoʻi mo fakaʻānaua ki honau ʻapi fakalangí. Tau kau fakataha muʻa ʻi he fonongaʻanga nāunauʻiá ni ki ha feituʻu fakalangí.

Ko e ongoongoleleí ko ha pōpoaki fungani ia ʻo e ʻamanaki leleí mo e fiefiá mo e nēkeneká. Ko e hala ia te ne ʻave kitautolu ki ʻapí.

ʻI heʻetau tali e ongoongoleleí ʻi he tui mo e ngāué, ʻi he ʻaho mo e houa takitahá, te tau toe ofi ange ai ki hotau ʻOtuá. ʻE toe lelei ange ʻetau moʻuí, pea ʻe fakaʻaongaʻi kitautolu ʻe he ʻEikí ʻi ha ngaahi founga fakaholomamata ke faitāpuekina e niʻihi ʻoku tau feohí mo fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻa taʻengatá. Ko ʻeku fakamoʻoní ʻeni pea ʻoku ou tuku atu ʻeku tāpuakí ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.