Inou Lapalahpie oh Kesempwal akan
Sapwellimen Sahm Nanleng koasondi en popohl lapo kin kolokol padahk, tiahk sarawi kan, inou kan oh inou lapalap oh kesempwal akan me pahn elehieng kitail en kak iang ahneki sohso sarawio.
Ehu kahpwal laud me pahn wiawihong emenemen kitail rahn koaros iei kitail en dehr mweidong pwunoden mour en sampah kan en kawehla atail ansou oh karehiong atail ponsehse ire kesempwal akan me pid mour soutuk.1 E kin nohn mengei ong kitail en pireklahsang atail pahn tamataman dahme keieu kesempwal ni palinghen pwehki atail pwukoah kan oh ansoun soupisek. Ekei pak kitail kin nohn kedirepw kahrehiong kitail sehselahr dahme kitail wiewia.
Wahnpoaron Piter katamandohng kitail me ong tohnpadahk en Sises Krais “Sapwellimen manaman sarawio me ketikihongkitailehr mehkoaros me pid mour oh wiewia mwakelekel,sang atail marainkilahr ih me kahrehiong atail iang paieki sapwellime lingan oh kalahngan:
“Ih duwen eh ketikihong kitail inou lapalap oh kesempwal akan: pwe ni inou pwukat kumwail en kak iang ahnekihla sohso sarawio, oh pitsang meninkau kan en sampah me ineng suwed kin kahrehda.”2
Ei padahk rahnwet dokedoke kesempwalpen inou lapalap oh kesempwal kan me Piter koasoaia pwehn katamankihong kitail ia wasa oh kahrepen atail pahn kohla ie nan mour wet. I pahn pil koasoaia kesempwalpen Rahn en Sapad, tehnpas sarawi, oh imwatail kan pwehn sewese kitail en tamataman inou kesempwal pwukat.
I kapakap ni ngidingid, pwe Ngehn Sarawio en kaweid kitail ni atail ahniki lamalamtehieu ki mehlel kesempwal pwukat.
Mwoamwatail Sarawi
Nan sapwellimen Samatail Nanleng koasoandi en pereno iangahki padahk, tiahk sarawi kan, oh inou lapalahpie oh kesempwal akan me kahrehda kitail kak ahnekihla sohso sarawio. Sapwellime koasoandio kin kasalehda ihs kitail kohkohlahte oh ahlo me kitail anahne weweidki pwehn marainla, wiliakapwala, koahiekla oh poatoapoat pahn kupwuren Koht kohkohlahte.
Nan “Peneinei: Kalohk ehu ong Sampah”: kawehwehiong kitail me:
“Aramas koaruhsie—ohl oh lih--kepikipikda ni mwohmw en Koht. Emenemen iei seri pwutak de serepein ngehn keneinei en pahpa nohno en nanleng, oh, pwehki met, emenemen ahniki mwohmw sarawi oh mour en ehu rahn me koasoandi sarawi. …
“Nan mour mwohn mour wet, seri pwutak oh serepein ngehn kan kin patohwan oh pwongih Koht ni duwen Samarail Poatoapoat oh alehda Sapwellime pilahn me pahn elehieng Sapwellime serihkan en alehdi paliwar oh alehdi irair en mour pohn sampah pwehn keirda ong unsekla oh kedekedeo alehdi mour en ehu rahn me koasoandi sarawi ni duwen irail akan me sohsohki mour poatoapoat.”3
Koht ketin inoukiong Sapwellime seri kan ma re pahn idawehn Sapwellime padahk en koasoandio oh karasaras en Sapwellime Iehroso, kapwaiada kosonned akan, oh dadaurete lel ni imwi ni pwoson, sang ni manaman en atail Sounkomour, irail “pahn ahneki mour soutuk, iei Sapwellimen Koht kisakis keieu laud.”4 Mour Soutuk iei inou keieu kaselel nanpwungen pwais lapalap oh kesempwal kan me e ketin inoukidahr.
Ipwsapahl ni Palingen
Kitail kin wehwehkihla inou lapalahpie oh kesempwal akan oh tepda ahnekihla sohso sarawio sang ni atail ngoangki kapwaiada Sapwellimenn Kauno malipilip pwe kitail en iang paieki sapwellime lingan oh kalahngan. Pihter dene me malipilip wet kin pweida ni atail kin nantieng pitsang meninkau kan en sampah.
Ni atail kin pwoson atail Sounkomouro ohwenlahte mwowe, Sapwellime Tomwo oh manaman en Ngehn Sarawi kin kahrehda “atail wiliakapwala, nan loalatail kan denan mohngiongatail kan, kahrehda kitail solahr inangih wie me suwed, ahpw men wiahte me mwahu ahnsou koaros.”5 Kitail “ipwsapahl; iei, wiahla sapwellimen Koht, wekadala mour en sampah oh aramas dipan, ong ni mour en aramas pwung, komourala rehn Koht.”6 “Pwe ni mehmen eh wiahla sapwellimen Krais, e kin wiahla aramas kapw men; mehn mahso sohrala, oh me kapw uhd wiliandi.”7
Soangen wiliakapw mehlel en mwomwatail kan sohte kin mwadang de wiahki teieu wiawi. Kitail duwehte atail Sounkomour me “sohte alehdi mehkoaros ni tepidao, ahpw sapwellime kalahngan kin kohieng ekis ekis.”8 “Kilahng, Kauno mahmahsanih: I pahn oaretikihong aramas ei padahk oh pahn kapwukapwurehiong, ekis ekis; oh meid pahi irail kan me pahn peikiong ei pahdahngkan oh kin rong ahi kaweid, pwe irail pahn loalokongla.”9
Tiahk sarawi oh inou kan en priesthood me kesempwal nan mwekid en ipwsapahl ni palingen wet; oh pil ihme Koht ketin koasoanehdier pwe kitail en kak alehdi Sapwellime inou lapalap oh kesempwal kan. Tiahk sarawi kan me kitail kin alehdi ni atail warohng oh tamataman ahnsou koaros kin kahrehiong manaman en Koht en pwilidohng nan atail mour kan. Inou kan me kitail kin ngoangki kapwaiada oh tamataman ahnsou koaros kin kihong kitail koasoandi oh koangngoangehkin kitail duwen kapai kan nan mour wet oh pil kohkohlahte.
Iet karasepe ieu, nin duwen atail loalopwoat Koht ketin inoukiong kitail, me Ngehn Sarawio pahn ieiang kitail ahnsou koaros.10 oh sang ni Tomw en Sises Krais, kitail kak ale lapwapen dipatail kan,11 kitail kak ahneki popohl nan mour wet,12 atail Sounkomour kamweidpeseng sahl en mehla oh e iasada sang nan sousou,13 oh peneinei kan kak mihmipene kohkohlahte.
E mengei en wehwehki me inou lapalahpie oh kesempwal akan me Koht Sahm ketin inoukihongehr Sapwellimen seri kan sohte kak wadekidi. Ahpw, inou en kapai kan me I apwtehn koasoaia kak kahrehiong kitail en “peren kouwahlap,”14 oh ahpw “poaridi oh pwongih Sahmo”15ni mwaren Sises Krais.
Tamataman Inou kan
Preseden Lorenzo Snow panawih aramas, “kitail kin ahnlahr manokehla kahrepen mour wet, kahrepen Samatail Nanleng ketin poaroneikitaildohng pohn sampah, iangahki malipilip sarawio me kitail pwukoahki; eri met kahrehda kitail sohte powehdi soang kan me sohte katepe … , kitail kalap lohdi pahn mwekid en sampah ahpw sohte alehda sawas sang rehn Koht, me e kaunopadahr, me kak sewesei kitail en powehdi soang kan me konehngete lepin ahnsou.”16
Koht ketkihdohng kitail rahn en Sapad oh tehnpas sarawi kan pwehn sewese kitail en powehdi sapwung kan en sampah. Ele mwein kitail kin medemedewe me kahrepen doadoahk en wauneki Rahn en Sapad oh kahrepen doadoahk en kohla nan tehnpas sarawi ekis wekpeseng. Ahpw I kamehlele me mie kahrepe teieu oh doadoahk riau pwukat kin sawaspene pwehn kakehlada emenemen kitail ni palingen nan imwatail kan.
Rahn en Sapad
Mwurin Koht ketin kepikadahr mehkoaros, E komoaldi ni keisuhwen rahn oh mahsanih me ehu rahn nan wihk koaros pahn rahn en kommoal pwe aramas en tamataman Ih.17 Rahn en Sapad me rahn en Koht, iei rahn sarawi me ongete kaudokiong Ih oh pwe aramas en aliale oh tamataman Sapwellime inou lapalap oh kesempwal akan.
Nan irair en ahnsou pwukat Kauno ketin mahsanih me:
“Pwe kumwail en dehr saminkihla sampah wet, kumwail en kohla nan tehnpas en kapakap oh wia amwail meirong en kamadipw sarawi ni ei rahn sarawio;
“Pwe mehlel rahno me I kaunopadahng kumwail en kommoal sang doadoahk, oh kumwail en pwongih Wasa Lapalahpie.”18
Eri, ni Rahn en Sapad kitail kin kaudokiong Sahmo ni mwaren sapwellime Iehros sang ni atail kin wia tiahk sarawi kan oh esehla duwe, alehdi, tamataman, oh wiahda inou sapahl. Ni Sapwellime rahn sarawio, atail madamadau kan, wiewia kan, oh mwomwatail kan me duwehte kilel kei me kitail kin patowan ong Koht oh kin kasalehda atail limpoak ong Ih.19
Pilehu kahrepen Rahn en Sapad iei pwehn sewese kitail en sohpeisang mehkan me kisehn sampah ahpw sohpeiong kapai poatopoat kan. Ni ahnsou me kitail kommoal sang kedirepw kan en atail mour soupisek kan, kitail kak “sohpeiong Koht oh mourki”20 aliale oh tamataman inou lapalap oh kesempwal kan me kahrehiong atail iang ahnekihla sohso sarawio.
Tehnpas Sarawio
Sangete tepin kawa, Kauno kin mahsanihong Sapwellime aramas akan en kauwada tehnpas sarawi kan, iei wasa sarawi kei me souleng poadidi kan kin wia tiahk sarawi en rongamwahu kan ong pein irail oh me melahr akan. Tehnpas sarawi kan me wasahn kaudok me keieu sarawi. Tehnpas sarawi wehwehki tehnpas en Kauno, wasa sarawi ehu me kasarawialahr ong ni kaudokiong Koht oh wasahn aliale oh tamataman pwais lapalap oh kesempwal kan me e ketin inoukidahr.
Nan irair en ahnsou wet Kauno ketin mahsanih, “Kumwail onopada; kaunopada soang koaros me kumwail anahne; oh kauwada tehnpas ehu, iei tehnpas en kapakap, tehnpas en kaisihsol, tehnpas en pwoson, tehnpas en kaskuhl, tehnpas en lingan, tehnpas en onepek, tehnpas en Koht.”21 Kahrepe kesempwal en atail kaudok nan tehnpas sarawi iei pwe kitail en kak wia tiahk sarawi kan oh esehla, aliale oh tamataman inou sarawi kan. Mwomwen atail madamadau, wiewia kan, oh likou nan tehnpas sarawi kin weksang mwomwatail kan wasa teikan me kitail kin pwarala ie.
Ehu kahrepe kesempwal en tehnpas sarawi kan iei pwehn sewese kitail en sohpeisang mehkan me kisehn sampah oh ahpw sohpeiong kapai poatopoat kan. Ni atail kommoaldi sang mour me kitail ahnlahr erein lepin ahnsou, kitail kak “sohpeiong Koht oh mourki”22 atail aliale oh tamataman pwais lapalap oh kesempwal kan me inoupe miehier me pahn kahrehiong atail iang ahnekihla ieias en Koht.
Menlau kilelehdi me Rahn en Sapad wia ansou sarawiehu oh tehnpas sarawi wasa sarawi ehu, oh koaros kasarawilahr ong ni kaudokiong Koht oh pwe kitail en aliale oh tamataman inou lapalahpie oh kesempwal akan ong Sapwellime seri kan. Nin duwen koasoandien Koht, kahrepe kesempwalpen soangen mehn sawas riau pwukat me duwepenehte: iei pwehn kaineneikitaillahng Samatail Koht, Sapwellime Iehros, oh Ngehn Sarawi, oh inou kan me kin pwilisang tiahk sarawi kan oh inou sarawi kan en rongamwahu en atail Sounkomouro.
Imwatail kan
Nan imwatail kan, e kesempwal ong kitail en kapatapene ansou oh wasa me aramas oh peneinei kan kak tamataman mwahu sapwellimen Koht inou lapalap oh kesempwal akan. E kesempwal ong kitail en mweidala atail ahnsou pwehn ieiangih mihting kan en Rahn Sarawi oh pedolong nan wasa sarawi en tehnpas en Kauno, ahpw e sohte itar. Ihte sang ni kemwekid sarawi pwuko me kitail kin kehlkihda pahn sewese kitail nan imwatail kan en dadaurete atail poadidi ong kahrepe kesempwal kan en mour wet oh powehdi sapwung kan en sampah. Irair en atail ahnsouhn Rahn en Sapad oh nan tehnpas sarawi pahn kakehlekitailda ni palingen oh audehkin kitail iren kaweid kei, manaman en Ngehn Sarawi, wilikapwala mehlel ong Kaun Sises Krais, oh “kaunseklahn atail koapworopworki”23 Sapwellimen Koht inou poatopoat kan.
Rahn en Sapad oh tehnpas sarawio kak sewese kitail en koasoanehdi nan imwatail kan “ahl apwoat me siksang mehlel koaros”24 ni atail “pahn kipene soahng koaruhsie nanleng oh sampah pahn tahpwteieu, iei pahn Krais.”25 Dahme kitail pahn wiahiong Sapwellime ahnsou sarawio nan imwatail kan oh dahme kitail esehla nan Sapwellime wasa sarawio me kesempwal pwe kitail en ahnekihla sohso sarawio.
Inou oh Kadehde
E pahn mengei ong kitail en lohdi pahn mwekid en mour en sampah. Memeir, mwengmwenge, liklikouda, doadoahk, mwadamwadohng, eksersais oh soahng teikan me kitail kin epweniki wia. Ahpw, dahme kitail wehwehki oh inangih esehla sang rehn Koht Sahm, Nah, oh Ngehn Sarawi me pahn elehiong dahme kitail pahn kesepwildahng; kaidehn kapatapenehn soahng koaros me kitail wia nan mouritail kan me pahn kasapwilkitailda.
Mour en rongamwahu wet inenen laud sang irekdien iren doadoahk kei me aramas anahne kapwaiada; ahpw e wiawikihda soangsoangen mehlel kei me “kolkolpene”26 oh soanamwahupene, pwehn sewese kitail en duwehla Sahm Nanleng oh Kaun Sises Krais, oh iang ahnekihla sohso sarawio. Kitail kin maskunkihla atail kilangalahng soahng kan me sohte nohn kesempwal27 ni ahnsou me kitail kin dokedoke mehn kapwunod oh seukauti en sampah.
Ni atail pahn loalokong oh luke Ngehn Sarawio en kahluwa kitail,28 I inoukiong kumwail me E pahn padahkiong kitail dahme mehlel. E pahn kadehde duwen Krais, oh kamarainihkin kitail lamalam sarawi”29 ni atail pahn nantiheng kapwaiada.
I kihda ahi kadehde me inou lapalahpie oh kesempwal akan me patengete atail tiahk sarawi kan oh inou kan me mehlel. Kauno ketin mahsanih me:
“I ketkihong kumwail kaweid pwehn ese duwen wiepen amwail mwekid kan mwohi, pwehn kahrehiong kumwail en iang komourala.
“Ngehi, Kauno, kin tamataman ni ahnsou me kumwail peikiong ie; ahpw ni ahnsou me kumwail sohte peikiong ie, solahr inou.”30
I kadehdehki me Samatail Nanleng ketin ieias oh Ih me ketin koasoanehdi pilahn en komour. Sises Krais me Sapwellime Iehros, oh atail Sounkomour oh Soundoar. E ketin ieias. Oh I kadehdehki me Sapwellimen Sahmo pilahn oh inou kan, Tomw en Sounkomouro, oh Ngehn Sarawio me kak ieiang kitail kin kahrehiong “popohl nan mour wet oh mour soutuk nan mour kohkohdo.”31 I kadehdehki mepwukat ni lengileng sarawi en atail Kaun Sises Krais, ahmen.