2010–2019
ʻOku Lelei Maʻu pē ʻa e Fakatomalá
ʻOkatopa 2017


ʻOku Lelei Maʻu pē ʻa e Fakatomalá

Ko e momeniti ko ia ʻoku tau fononga ai he hala ʻo e fakatomalá, ʻoku tau fakaafeʻi mai e mālohi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí ki heʻetau moʻuí.

ʻI ha ngaahi taʻu lahi kuo maliu atú, naʻe ʻalu ai ʻa Palesiteni Kōtoni B. Hingikelī ki ha vaʻinga ʻakapulu fakakolisi. Naʻá ne ʻi aí ke fanongonongo ʻe fakahingoa ʻa e malaʻe vaʻingá ki he faiako ʻakapulu ʻofeina fuoloa ʻa e timí, naʻe ʻamanaki ke maʻu vāhenga-mālōloó. Naʻe loto moʻoni e timí ke nau ikuna ʻi he vaʻingá ke fakalāngilangiʻi ʻenau faiakó. Naʻe fakaafeʻi ʻa Palesiteni Hingikelī ke ʻaʻahi ki he loki fetongí pea fai ha ngaahi lea fakalotolahi. Naʻe ueʻi kinautolu ʻe heʻene ngaahi leá, ke ikuna ai ʻe he timí e vaʻinga he ʻaho ko iá, pea fakaʻosi ʻaki e faʻahitaʻu vaʻinga ko iá e lekooti ʻenau mālohí.

ʻOku ou fie lea he ʻahó ni kiate kinautolu ʻoku nau hohaʻa ʻi he ʻikai ke nau ikunaʻi ha ngaahi meʻa ʻi he moʻuí. Ko hono moʻoní, kuo tau “faiangahala kotoa pē, pea tōmui ʻi he fakamālō mei he ʻOtuá.”1 Neongo ʻoku ʻi ai ha ngaahi faʻahitaʻu ikuna ʻi he sipotí, ka ʻoku ʻikai pehē ʻa e moʻuí ia. Ka ʻoku ou fakamoʻoni naʻe fakahoko ʻe he Fakamoʻui ko Sīsū Kalaisí ha Fakalelei haohaoa pea ʻomi ai e meʻaʻofa ʻo e fakatomalá—ko hotau hala ke foki ai ki ha ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoá mo ha moʻui lavameʻá.

ʻOku ʻOmi ʻe he Fakatomalá ʻa e Fiefia

ʻOku tau faʻa fakakaukau ki he fakatomalá ko ha meʻa mamahi mo fakamafasia. Ka ko e palani ʻa e ʻOtuá ko e palani ʻo e fiefia, ʻikai ko e palani ʻo e mamahi! ʻOku langaki moʻui mo fakaʻeiʻeiki ʻa e fakatomalá. ʻOku ʻomi ʻe he angahalá ʻa e mamahí.2 Ko e fakatomalá ʻa e hala ke tau hao aí! Hangē ko ia naʻe fakamatalaʻi ʻe ʻEletā D. Toti Kulisitofasoní: “Ka ʻikai ha fakatomala he ʻikai fai ha fakalakalaka pe tupulaki moʻoni ʻi he moʻuí. … Ko e fakatomalá pē ʻe lava ai ke tau maʻu ʻa e fakalelei mo e ʻaloʻofa ʻa Sīsū Kalaisí pea mo e fakamoʻuí. Ko e fakatomalá … ʻokú ne tataki kitautolu ki he tauʻatāiná, loto-falalá mo e melinó.”3 Ko ʻeku pōpoaki kiate kimoutolu kotoa pē—tautautefito ki he toʻu tupú—ʻoku lelei maʻu pē ʻa e fakatomalá.

ʻI heʻetau talanoa ki he fakatomalá, ʻoku ʻikai ke tau talanoa pē ki he ngaahi feinga ke fakatupulaki kitá. ʻOku mahulu ange ʻa e fakatomala moʻoní ia ai—ʻoku fakalotoa ia ʻe he tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo Hono mālohi ke fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá. Hangē ko ia kuo akoʻi mai ʻe ʻEletā Teili G. Lenilaní, “Ka ʻikai e huhuʻí, ʻe … hoko ʻa e fakatomalá ia ko ha liliu fakamamahi pē ki he tōʻongá.”4 Te tau lava ʻo feinga ke liliu ʻetau tōʻongá ʻiate kitautolu pē, ka ko e Fakamoʻuí pē te ne lava ʻo fakamaʻa kitautolu mo hiki hake ʻetau kavenga mafasiá, pea tau malava ai ke tulifua ki he hala ʻo e talangofuá ʻi he loto-falala mo e mālohi. ʻOku mahulu ange e fiefia ʻo e fakatomalá ʻi he fiefia ʻo ha moʻui ʻoku leleí. Ko e fiefia ia ʻo hono fakamolemoleʻí, toe maʻá, mo e ofi ange ki he ʻOtuá. Ko hoʻo aʻusia pē ʻa e fiefia ko iá, he ʻikai ha toe meʻa ʻe fakafiemālie ange ai.

ʻOku ueʻi kitautolu ʻe he fakatomala moʻoní ke hoko e talangofuá ko ha tukupā—ko ha fuakava, ʻoku kamata ʻaki e papitaisó pea fakafoʻou he uike takitaha ʻi he ʻOhomohe ʻa e ʻEikí, ko e sākalamēnití. ʻOku tau maʻu ai ʻa e talaʻofa ko ia ʻe lava “ke ʻiate [kitautolu] maʻu ai pē ʻa hono Laumālié,”5 mo e fiefia mo e nonga kotoa ʻoku maʻu ʻi Heʻene takaua maʻu peé. Ko e fua ʻeni ʻo e fakatomalá, mo e meʻa ʻokú ne ʻai ia ke fakafiefiá!

ʻOku Fie Maʻu ʻa e Vilitakí ki he Fakatomalá

ʻOku ou manako ʻi he talanoa fakatātā ʻo e foha maumau koloá.6 ʻOku ʻi ai ha ongo makehe ʻi he momeniti mahuʻinga ko ia naʻe “poto” ai e foha maumaukoloá. ʻI heʻene tangutu ʻi ha loto ʻā puaka, ʻo fakaʻamu ke “fakamākona ʻaki ia ʻa e ngeʻesi naʻe kai ʻe he fanga puaká,” naʻe faifai peá ne fakatokangaʻi naʻe ʻikai ngata pē ʻi heʻene fakavalevale ʻaki e tofiʻa ʻene tamaí ka ko ʻene moʻuí foki. ʻI he tui ko ia ʻe malava ke toe tali ia ʻe heʻene tamaí—kapau he ʻikai ko ha foha kae koloa pē ko ha tamaioʻeikí—naʻá ne fakapapau ai ke fakangaloki hono kuohili angatuʻú kae foki ki ʻapi.

Kuó u faʻa fifili maʻu pē ki he fononga lōloa ko ia ʻa e fohá ki ʻapí. Ne ʻi ai nai ha ngaahi taimi naʻá ne momou ai pea fifili, “ʻE tali fēfē nai au ʻe heʻeku tamaí?” Mahalo naʻá ne toe lue foki ki he fanga puaká. Fakakaukauloto angé ki he founga naʻe mei kehe ai e talanoá kapau naʻá ne lotosiʻi. Ka naʻe fakaʻaiʻai ia ʻe he tuí, pea ko e tuí naʻe kei fakasio mo tatali faʻa kātaki ai ʻene tamaí kae ʻoua kuo faifai pea:

“ʻI heʻene kei mamaʻo ʻaupitó, naʻe mamata ʻa ʻene tamaí kiate ia, pea manavaʻofa, mo lele, pea fāʻofua ia, ʻo ʻuma kiate ia.

“Pea pehē ʻe he fohá kiate ia, Tamai, kuó u angahala ki he langí, pea ʻi ho ʻaó, pea ʻoku ʻikai te u kei ʻaonga ke ui ko ho foha.

“Ka naʻe pehē ʻe he tamaí ki heʻene kau tamaioʻeikí, ʻOmi ʻa e pulupulu fungani leleí, ʻo ʻai kiate ia; pea ʻai mo e mama ki hono nimá, mo e topuvaʻe ki hono vaʻé: …

“He ko hoku foha ʻeni naʻe maté, pea kuo toe moʻui; naʻe mole ia, pea kuo ʻiloʻi.”

Ko e Fakatomalá Maʻá e Kakai Kotoa Pē

ʻE kāinga, ko e ngaahi foha maumaukoloa kotoa kitautolu. Kuo tau “poto” kotoa—ʻo faʻa tuʻo lahi—pea fili ʻa e hala ʻoku fakatau ki ʻapí. Ko ha fili ia ʻoku tau fai fakaʻaho, ʻi he kotoa ʻetau moʻuí.

ʻOku tau faʻa fakafekauʻaki e fakatomalá mo e ngaahi angahala mamafa ʻoku fie maʻu ki ai “ha fuʻu liliu lahí.”7 Ka ko e fakatomalá ia maʻá e kakai kotoa pē—ʻa kinautolu ʻoku hē fano ʻi he “ngaahi hala tapú ʻo pulí”8 pehē kiate kinautolu kuo “hū ki he hala fāsiʻi mo lausiʻí” pea fie maʻu leva ke “vivili atu ki muʻá.”9 ʻOku fakatou fokotuʻu mo tauhi kitautolu ʻe he fakatomalá ʻi he hala totonú. ʻOku ʻai ia maʻanautolu ʻoku toki kamata ke tuí, kinautolu kuo nau tui mei fuoloá, mo kinautolu ʻoku fie maʻu ke nau toe tuí. Hangē ko ia naʻe akonaki ʻaki ʻe ʻEletā Tēvita A. Petinaá: “ʻOku mahino lelei ki hatau tokolahi ko e Fakaleleí maʻá e kau angahalá. Neongo ia, ʻoku ʻikai ke u fuʻu fakapapauʻi pe ʻoku tau ʻilo mo mahino koā kiate kitautolu ko e Fakaleleí foki maʻá e kau māʻoniʻoní—maʻá e kakai tangata mo fafine ʻoku talangofuá, tāú, mo … feinga ke toe lelei angé.”10

Ne u toki ʻaʻahi kimuí ni ki ha senitā akoʻanga fakafaifekau feʻunga tonu mo e tūʻuta ange ha kau faifekau foʻou. Naʻe ongo moʻoni kiate au ʻi heʻeku vakai kiate kinautolu mo e maama ʻi honau fofongá. Ne malama honau fofongá pea nau hā matuʻaki fiefia mo loto-vēkeveke. Naʻe haʻu leva ha fakakaukau kiate au: “Kuo nau aʻusia e tui ke fakatomalá. Ko e ʻuhinga ʻeni ʻoku nau fonu ai ʻi he fiefiá mo e ʻamanaki leleí.”

ʻOku ʻikai ke u tui ʻoku ʻuhinga iá kuo nau fai ha angahala mamafa ʻi honau kuohilí, ka ʻoku ou tui naʻa nau ʻiloʻi e founga ke fakatomala aí; kuo nau ʻilo ʻoku lelei ʻa e fakatomalá; pea naʻa nau mateuteu mo vēkeveke ke vahevahe e pōpoaki fakafiefiá ni mo e māmaní.

Ko e meʻa ʻeni ʻoku hoko ʻi heʻetau ongoʻi e fiefia ʻo e fakatomalá. Fakakaukau ki he sīpinga ʻa ʻĪnosí. Naʻe ʻi ai hano momeniti “poto,” pea hili e “matafi atu [ʻene] ongoʻi halaiá,” naʻe tokanga hono lotó he taimi pē ko iá ki he lelei ʻa e niʻihi kehé. Naʻe fakaʻaongaʻi ʻe ʻĪnosi e toenga ʻo ʻene moʻuí ʻi hono fakaafeʻi e kakai kotoa pē ke fakatomala pea “fiefia ai ʻo lahi ange ʻi he ngaahi meʻa ʻo e māmaní.”11 ʻOku fakahoko ia ʻe he fakatomalá; ʻokú ne taki ʻetau tokangá ki hotau kāingá, he ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku fakataumuʻa e fiefia ʻoku tau ongoʻí maʻá e kakai kotoa pē.

Ko e Fakatomalá ko ha Ngāue Ia ʻOku Fai he Kotoa ʻo e Moʻuí

ʻOku ʻi ai hoku kaungāmeʻa naʻe tupu hake ʻi ha fāmili Siasi māmālohi. ʻI heʻene hoko ko ha kakai lalahi kei talavoú, naʻá ne “poto” foki pea fakakaukau leva ke teuteu ke ngāue fakafaifekau.

Naʻá ne hoko ko ha faifekau tuʻukimuʻa. ʻI hono ʻaho fakaʻosi kimuʻa pea foki ki ʻapí, naʻe fakaʻekeʻeke ai ia ʻe he palesiteni fakamisioná pea kole ange ke vahevahe ʻene fakamoʻoní. Naʻá ne fai ia, pea hili haʻana feʻiloaki loʻimataʻia naʻe pehē ange ʻe he palesitení, “ʻEletā, ʻe lava ke ngalo pe te ke fakaʻikaiʻi e meʻa kotoa pē kuó ke toki fakamoʻoniʻí ʻi ha ngaahi lau māhina pē kapau he ʻikai ke ke hokohoko atu ke fai e ngaahi meʻa naʻá ne tomuʻa fakatupulaki hoʻo fakamoʻoní.”

Naʻe talamai ʻe hoku kaungāmeʻá kimui ange kuó ne lotu mo lau fakaʻaho e folofolá talu ʻene foki mai mei heʻene ngāue fakafaifekaú. Kuó ne nofo maʻu “ʻi he hala totonú” ʻi heʻene “[keinanga maʻu pē ʻi he] folofola lelei ʻa e ʻOtuá.”12

Ko kimoutolu ko ia ʻoku teuteu ke ngāue fakafaifekau taimi kakató mo kimoutolu ʻoku foki ki ʻapí, tokanga ki ai! ʻOku ʻikai feʻunga pē ke maʻu ha fakamoʻoni; kuo pau ke ke tanumaki mo fakamālohia ia. ʻOku ʻiloʻi ʻe he faifekau kotoa pē, kapau ʻe taʻofi hoʻo ʻaka e pasikalá, ʻe tō ia, pea kapau ʻe tuku hoʻo fafangaʻi hoʻo fakamoʻoní, ʻe vaivai ia. ʻOku fakaʻaongaʻi e tefitoʻi moʻoni tatau ko ʻení ki he fakatomalá—ko ha ngāue ia ʻi he kotoa ʻo e moʻuí, kae ʻikai ko ha aʻusia tuʻo taha pē.

Kiate kinautolu kotoa pē ʻoku fekumi ki he fakamolemolé—ʻa e toʻu tupú, kau taautaha kei talavoú, ngaahi mātuʻá, kuí, pea naʻa mo e ngaahi kui uá—ʻoku ou fakaafeʻi kimoutolu ke mou foki ki ʻapi. Ko e taimi ʻeni ke kamata aí. ʻOua ʻe fakatatali ʻa e ʻaho ʻo hoʻomou fakatomalá.13

Pea ʻi hoʻomou fai pē ʻa e fili ko iá, hokohoko atu hoʻo muimui ʻi he hala ko iá. ʻOku tatali mai ʻetau Tamaí mo fakaʻamu ke ke aʻu ange. ʻOku mafao mai kiate kimoutolu Hono toʻukupú “ʻi hono kotoa ʻo e ʻahó.”14 ʻOku tuha pē palé mo e ngāué.

Manatuʻi ʻa e ngaahi lea ko ʻeni meia Nīfaí: “Kuo pau ke mou vivili atu ki muʻa ʻi he tui mālohi kia Kalaisi, pea maʻu ʻa e ʻamanaki ʻoku mālohi haohaoa, mo ha ʻofa ki he ʻOtuá mo e kakai fulipē. Ko ia, kapau te mou vilitaki atu, pea keinanga ʻi he folofola ʻa Kalaisí, pea kātaki ki he ngataʻangá, vakai, ʻoku folofola ʻe he Tamaí: Te mou maʻu ʻa e moʻui taʻengatá.”15

ʻE ngali lōloa ʻa e fonongá he taimi ʻe niʻihí—he ko e fononga ia ki he moʻui taʻengatá. Ka ʻe lava ke hoko ia ko ha fononga fakafiefia ʻo kapau ʻoku tau tulifua ki ai ʻi he tui kia Sīsū Kalaisi mo e ʻamanaki lelei ʻi Heʻene Fakaleleí. ʻOku ou fakamoʻoni ko e momeniti ko ia ʻoku tau tuʻu ai he hala ʻo e fakatomalá, ʻoku tau fakaafeʻi mai e mālohi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí ki heʻetau moʻuí. ʻE fokotuʻu maʻu ʻe he mālohi ko iá hotau vaʻé, fakalahi ʻetau vakaí, pea fakaloloto ʻetau fakapapau ke kei laka atu ki muʻá, kae ʻoua kuo hokosia e ʻaho nāunauʻia ko ia te tau foki ai ki hotau ʻapi fakalangí pea fanongo ki heʻetau Tamai Hēvaní ʻoku folofola mai, “Mālō”e ngāue lelei.16 ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.