2010–2019
Ko e Meʻa Fakaʻaho Taʻengatá
ʻOkatopa 2017


Ko e Meʻa Fakaʻaho Taʻengatá

ʻOku mahuʻinga ʻa e loto fakatōkilalo ʻi hotau tuʻungá pea mo e taumuʻa ʻa e ʻOtuá maʻatautolú.

Talu ʻeku ngāue heʻeku kei talavoú ʻi he Misiona Pilitāniá, mo ʻeku saiʻia ʻi he tukuhua faka-Pilitāniá. ʻI he taimi ʻe niʻihi ʻoku natula tukuhifo, fakaʻakiʻakimui, mo ha fakakaukau fakatōkilalo ia ki he moʻuí. ʻOku hā ia ʻi he anga hono tala ʻo e faʻahitaʻu māfaná. ʻOku nounou mo taʻeʻamanekina e faʻahitaʻu māfana ʻo Pilitāniá. Hangē ko e lau ʻa ha taha faʻu tohi ʻe taha, “ʻOku ou saiʻia ʻi he faʻahitaʻu māfana ʻo Pilitāniá.”1 Naʻe ʻasi ʻi ha katuni Pilitānia naʻá ku saiʻia taha aí, ha ʻā tōmui hake ha fefine ʻi ha pongipongi ʻe taha ʻo talaange ki heʻene fanga kulií, “Fakapō ē! ʻOku ou tui ne tau moʻumohea ʻo fakalaka he faʻahitaʻu māfaná.”2

ʻOku ʻi ai ha faitatau ʻi he fakahua ko ʻení mo ʻetau moʻui ʻi he māmani fakaʻofoʻofá ni. ʻOku fakamahino mai ʻe he folofolá, ʻoku fuonounou ʻetau moʻui fakamatelié. Mei he anga ʻetau vakai taʻengatá, ʻe lava ke pehē, ko hotau taimi ʻi māmaní ʻoku mole vave pē ia ʻo hangē ko e faʻahitaʻu māfana ʻi Pilitāniá.3

ʻOku toe fakamatalaʻi foki he taimi ʻe niʻihi e taumuʻa ʻo e moʻui ʻa e tangatá, ʻi ha ngaahi lea angavaivai. Naʻe ohi hake e palōfita ko Mōsesé ʻi ha tūkunga ʻe lava ke ui ʻe ha niʻihi naʻe faingamālie. Hangē ko hono lekooti ʻi he Mataʻi Tofe Mahuʻingá, naʻe ʻoange ʻe he ʻEikí ʻi hono teuteuʻi ʻa Mōsese ki heʻene ngāue fakapalōfitá, ke ne mamata ki he māmaní mo e fānau kotoa ʻa e tangatá ne fakatupu pea ʻe fakatupú.4 Naʻe ofo ai ʻa Mōsese ʻo ne pehē, “Ko ʻeni … ʻoku ou ʻilo ko e meʻa noa pē ʻa e tangatá, ʻa ia ko e meʻa naʻe teʻeki ai te u fakakaukau ki ai.”5

Hili iá, ne fakahā ʻe he ʻOtuá ʻEne taumuʻa moʻoní ke fakafepakiʻi ai ha ongoʻi ʻe Mōsese naʻe ʻikai ke ne mahuʻingá, ʻo fakahaai mai ai ʻEne taumuʻa moʻoní: “He vakai, ko ʻeku ngāué ʻeni mo hoku nāunaú—ke fakahoko ʻa e moʻui taʻe-faʻa-mate mo e moʻui taʻengata ʻa e tangatá.”6

ʻOku tau tuʻunga tatau kotoa ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku mahino ʻEne tokāteliné. ʻOku tau lau ʻi he Tohi ʻa Molomoná, “ʻOku tatau ʻa e kakai fulipē ʻi he ʻaho ʻo e ʻOtuá,” ʻo kau ai ʻa e “ʻuliʻulí mo e hinehiná, pōpulá mo e tauʻatāiná, tangatá mo e fefiné.”7 ʻI heʻene peheé, ʻoku fakaafeʻi ai e taha kotoa pē ke haʻu ki he ʻEikí.8

Ko e taha kotoa pē ʻokú ne pehē ʻoku māʻolunga ʻi he palani ʻa e Tamaí koeʻuhí ko ha faʻahinga natula hangē ko e matakalí, tangatá pe fefiné, tangataʻi fonuá, lea fakafonuá, pe tūkunga fakaʻekonōmiká, ʻoku hala fakamōlale ia pea ʻikai mahino kiate ia e taumuʻa totonu ʻa e ʻEikí ki he fānau kotoa ʻetau Tamaí.9

Meʻapangó, he ʻoku tau fakatokangaʻi ʻi he meimei tapa kotoa ʻo e sosaietí ʻi hotau kuongá, e fakasākesake ʻa e fie mahuʻingá mo e fiemeʻá kae lolomi ʻa e loto fakatōkilaló mo e haʻisia ki he ʻOtuá. Kuo mole mei he konga lahi ʻo e sosaietí ʻa ʻene taumuʻá pea ʻikai mahino ʻa e ʻuhinga ʻoku tau ʻi he māmani ai ko ʻení. ʻOku hāhāmolofia ke ʻasi mahino e loto fakatōkilalo moʻoní, ʻa ē ʻoku fie maʻu ke aʻusia ai e taumuʻa totonu ʻa e ʻEikí kiate kitautolú. 10

ʻOku mahuʻinga ke mahino e lahi ʻo e loto fakatōkilalo, angatonu, ʻulungaanga, mo e poto ʻo Kalaisí, hangē ko ia ʻoku fakahoʻata mai ʻi he folofolá. ʻOku fakavalevale ke tukuhifo e fie maʻu ke feinga taʻetūkua ki he ngaahi ʻulungaanga mo e ngaahi natula faka-Kalaisi lelei ko ʻení he ʻaho kotoa, kae tautefito ki he loto fakatōkilaló.11

ʻOku fakamahino ʻe he folofolá, neongo ʻoku fuonounou ʻa e moʻui ko ʻení, ka ʻoku mahuʻinga fau. Naʻe pehē ʻe ʻAmuleki ko e hoa ngāue fakafaifekau ʻo ʻAlamā ʻi he Tohi ʻa Molomoná: “He vakai, ko e moʻuí ni ko e taimi ia ki he tangatá ke teuteu ai ke feʻiloaki mo e ʻOtua; ʻio, vakai ko e ʻaho ʻo e moʻui ní ko e ʻaho ia ke fai ai ʻe he kakaí ʻa ʻenau ngaahi ngāué.”12 ʻOku ʻikai fie maʻu ke tau moʻumohea ʻi he moʻuí ni ʻo hangē ko e fefine ʻi he katuní.

Ko e meʻa mahuʻinga taha he hisitōliá ko e sīpinga ʻo e loto fakatōkilalo mo e feilaulau ʻa e Fakamoʻuí maʻá e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá. Neongo ko e Fakamoʻuí ko ha mēmipa ia ʻo e Toluʻi ʻOtuá ka naʻá Ne finangalo ke hifo mai ki māmani ko ha valevale masivesiva ʻo kamata ha moʻui naʻe kau ai hono akoʻi mo fakamoʻui Hono kāingá, ʻo ne fuesia ha mamahi fakalilifu ʻi Ketisemani mo e funga kolosí kae lava ke kakato ʻEne Fakaleleí. ʻOku ʻiloa ʻa e tōʻonga ʻofa mo loto fakatōkilalo ko ʻeni ʻa Kalaisí ko ʻEne āfeitaulalo.13 Naʻá Ne fakahoko ʻeni maʻá e tangata mo e fefine kotoa kuo fakatupu pea ʻe fakatupu ʻe he ʻOtuá.

ʻOku ʻikai fie maʻu heʻetau Tamai Hēvaní ke lotofoʻi pe foʻi ʻEne fānaú ʻi he feinga ki he nāunau fakasilesitialé. ʻI he taimi ʻoku tau fakakaukauloto moʻoni ai pe ko hai e ʻOtua ko e Tamaí mo Kalaisi ko e ʻAló, mo e meʻa kuó Na fakahoko maʻatautolú, ʻoku tau fonu ʻi he ʻapasia, ʻaʻapa, houngaʻia, mo ha loto fakatōkilalo.

ʻOku Mahuʻinga ʻa e Loto Fakatōkilaló ʻi he Tokoni ke Fokotuʻu ʻe he ʻEikí Hono Siasí.

ʻI he kuonga ʻo ʻAlamaá naʻá ne fai ha fehuʻi ʻoku kei mahuʻinga mālie he ʻahó ni: “Kapau kuo mou ongoʻi ha liliu ʻi homou lotó, pea kapau kuo mou fie hiva ʻaki ʻa e hiva ʻo ʻene ʻofa huhuʻí, ʻoku ou fie fehuʻi atu, pe ʻoku mou lava ʻo ongoʻi pehē he taimí ni?”14 Naʻe hoko atu ʻa ʻAlamā ʻo pehē, “Te mou lava koā ʻo pehē ʻi homou lotó ʻi he taimí ni, kapau naʻe ui ʻa kimoutolu ke mate leva ʻi he taimí ni, kuo feʻunga nai ʻa hoʻomou loto-fakatōkilaló?”15

ʻOku ou mālieʻia he taimi kotoa pē ʻoku ou lau ai fekauʻaki mo e tukuange ʻe ʻAlamā ko e Siʻí hono fatongia ko e taki ki he fonuá kae malangaʻi e folofola ʻa e ʻOtuá.16 ʻOku mahino naʻe maʻu ʻe ʻAlamā ha fakamoʻoni mālohi ki he ʻOtua ko e Tamaí mo Sīsū Kalaisi mo ne ongoʻi haʻisia kakato kiate kinaua ʻo ʻikai ha toe momou. Ne tonu e meʻa naʻá ne fakamuʻomuʻá pea loto fakatōkilalo ke tukuange e tuʻunga mo e lakanga naʻe ʻi aí koeʻuhí he naʻá ne ʻiloʻi naʻe mahuʻinga ange e tauhi ki he ʻEikí.

ʻOku mahuʻinga moʻoni ke tau maʻu ha loto fakatōkilalo feʻunga ke tokoni ʻi hono fokotuʻu maʻu ʻo e Siasí. ʻOku hā tonu ia ʻi ha sīpinga he hisitōlia ʻo e Siasí. ʻI Sune 1837, ne ueʻi ʻa e Palōfita ko Siosefá, ʻi he Temipale Ketilaní ke ui ʻa e ʻAposetolo ko Hiipa C. Kimipoló ke ne ʻave ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki “ʻIngilani … mo fakaava ʻa e matapā ʻo e fakamoʻuí ki he puleʻanga ko iá.”17 Naʻe vahe ʻa e ʻAposetolo ko ʻOasoni Haití mo ha niʻihi tokosiʻi kehe ke nau kaungā-fononga. Ne fakaofo e tali ʻa ʻEletā Kimipoló. “Ne mahulu hake e fakakaukau hono fili ki ha misiona mahuʻinga peheé, he meʻa naʻá ku lava ke fuesiá. … Naʻá ku mateuteu ke u fuesia e kavenga ne hilifaki mai kiate aú.”18 Neongo ia, naʻá ne fakahoko ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻaki ha tui, tukupā, mo ha loto fakatōkilalo moʻoni.

ʻI he taimi ʻe niʻihi, ko e loto fakatōkilaló ko hono tali ia ha ngaahi fatongia ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau ongoʻi taau aí. Ko e loto fakatōkilaló he taimi ʻe niʻihi ko haʻate ngāue faivelenga, neongo ʻete ʻiloʻi te te lava ha ngāue ʻoku māʻolunga angé. Kuo hā mei he lea mo e tā sīpinga ʻa e kau taki loto fakatōkilaló, ʻoku ʻikai ko e feituʻu ʻoku tau ngāue ki aí ʻoku mahuʻingá, ka ko e anga hono fua faivelenga hotau fatongiá.19 Ko e loto fakatōkilaló ko hono ikunaʻi ia e loto laveá he taimi ʻoku tau ongoʻi ai ʻoku ngaohikovia kitautolu ʻe he kau takí pe kāingalotú.

ʻI he ʻaho 23 ʻo Siulai 1837, naʻe talanoa ai ʻa e Palōfita ko Siosefá mo ʻEletā Tōmasi B. Maʻasi, ko e Palesiteni ʻo e Kōlomu ʻo e Toko Hongofulu Mā Uá. Naʻe loto mamahi ʻa ʻEletā Maasi ʻi hono ui ʻe he Palōfitá ha ongo mēmipa ʻo ʻene kōlomú ke na ō ki ʻIngilani, taʻe te ne ʻilo ki ai. ʻI he feʻiloaki ʻa Siosefa mo ʻEletā Māʻasí, naʻe tuku ki tafaʻaki ha faʻahinga loto mamahi pē, pea naʻe maʻu leva ʻe he Palōfitá ha fakahā fakaofo. ʻOku hoko ia he taimí ni ko e vahe 112 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá.20 ʻOkú ne ʻomi ha fakahinohino fakaʻofoʻofa mei he langí fekauʻaki mo e loto fakatōkilaló mo e ngāue fakafaifekaú. ʻOku pehē ʻe he veesi 10 “Ke ke loto fakatōkilalo; pea ʻe tataki nima koe ʻe he ʻEiki ko ho ʻOtuá, pea foki kiate koe ʻa e tali ki hoʻo ngaahi lotú.”21

Naʻe maʻu ʻa e fakahaá ni ʻi he ʻaho tatau pē mo hono talaki loto fakatōkilalo kakato ai ʻe ʻEletā Kimipolo, Haiti, Sione Kutisoni, hono Fokotuʻu ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he falelotu Vokesiholó ʻi Pelesitoni, ʻi ʻIngilani.22 Ko e fuofua taimi ʻeni ne malangaʻi ai ʻe he kau faifekaú ʻa e ongoongolelei kuo fakafoki maí, ʻi ha feituʻu mavahe mei ʻAmelika Tokelau, ʻi he kuonga fakakōsipelí ni. Ko e ola ʻenau ngāue fakafaifekaú ko e lahi e kau papi ului he taimi pē ko iá pea ko hono olá ko ha kāingalotu faivelenga tokolahi.23

ʻOku tataki ʻe he ngaahi konga kimui ʻo e fakahaá ʻa e ngāue fakafaifekaú ʻi hotau kuongá. ʻOku ʻi ai hano konga ʻoku pehē, “ʻIlonga ʻa kinautolu te ke fekauʻi atu ʻi hoku hingoá … te nau maʻu ʻa e mālohi ke fakaava ʻa e matapā ʻo hoku puleʻangá ki ha puleʻanga pē … ʻo kapau te nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, pea nofo maʻu ʻi heʻeku leá, pea tokanga ki he leʻo ʻo hoku Laumālié.”24

Ko e loto fakatōkilalo naʻá ne fataki e ngāue fakafaifekau lelei ko ʻení, ne lava ai ʻe he ʻEikí ʻo fokotuʻu Hono Siasí ʻi ha founga fakaofo moʻoni.

ʻOku tau houngaʻia he kei hoko ʻa e meʻá ni he Siasí he ʻahó ni. ʻOku foaki ʻe he kāingalotú, kau ai e toʻu tangata kei tupu haké, honau taimí pea toloi mo e akó mo e ngāue paʻangá kae ō ʻo ngāue fakafaifekau. ʻOku tukuange ʻe ha kāingalotu matuʻotuʻa tokolahi ʻenau ngāue paʻangá mo fai ha ngaahi feilaulau kehe ke nau tokoni ki he ʻOtuá ʻi ha faʻahinga tuʻunga pē ʻoku ui kinautolu ki ai. ʻOku ʻikai ke tau fakaʻatā e ngaahi palopalema fakafoʻituituí ke ne fakafeʻātungiaʻi pe fakatafoki kitautolu mei hono fakahoko ʻEne ngaahi taumuʻá.25 ʻOku fie maʻu e loto fakatōkilaló ki he ngāue he Siasí. ʻOku tau ngāue loto fakatōkilalo ʻaki hotau iví, ʻatamaí, mo e mālohí kotoa ʻo hangē ko hono ui kitautolú. ʻOku mahuʻinga ke mahino ʻa e ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻo e loto fakatōkilaló, ʻi ha tapa pē ʻo e Siasí.

ʻOku Mahuʻinga e Loto Fakatōkilalo Fakaʻahó ʻi he Tokoni ke Teuteuʻi e Fakafoʻituituí ke Feʻiloaki mo e ʻOtuá.

ʻOku ʻikai fuʻu fakamahuʻingaʻi he ʻahó ni ʻe he sosaietí ʻo hangē ko e kuohilí, ʻa e taumuʻa ko hono fakaʻapaʻapaʻi ʻo e ʻEikí pea tau fakavaivai ki Hono finangaló.26ʻOku tui ha kau taki faka-Kalisitiane ʻo ha ngaahi tui fakalotu ʻe niʻihi, ʻoku tau moʻui ʻi ha māmani ʻoku ʻikai toe fie maʻu ai e tui faka-Kalisitiané.27

Kuo laui toʻu-tangata, e hoko ʻa e ʻulungaanga fakalotu ʻo e loto fakatōkilaló, fakaʻatuʻi mo e fakaʻakiʻakimui ʻi he kakaí, ko e tefitoʻi ʻulungaanga angamahení.

ʻOku fakautuutu hono fakamamafaʻi ʻi he māmani ʻo e ʻaho ní ʻa e hikisiá, fiemāʻolungá, mo e fakaʻalingalelei ʻo e “moʻoní,” pea faʻa iku ai ki he mōlia e loto fakatōkilalo moʻoní. ʻOku pehē ʻe ha niʻihi ko e fiefia he ʻaho ní ʻoku kau ai e ʻulungaanga mahuʻinga ʻo e “ʻai ke moʻoni, loto lahi, mo e faʻa ngāué—ka ko e mahuʻinga tahá, ke ʻoua ʻe fakafalala kihe kakai kehé … he ko ho ikuʻangá … ʻoku ʻi ho ʻaofinimá pē.”28

ʻOku taukaveʻi ʻe he folofolá ia ha founga kehe. ʻOku nau fokotuʻu mai ʻoku totonu ke tau hoko ko e kau ākonga moʻoni ʻo Sīsū Kalaisi. ʻOku kau heni hono fokotuʻu ha ongo mālohi ʻo e haʻisia ki he ʻOtuá mo ha founga fakatōkilalo ʻi he moʻuí.Naʻe akoʻi ʻe he Tuʻi ko Penisimaní ko e tangata fakakakanó ko e fili ia ki he ʻOtuá, mo ne taukapoʻi ʻa e fie maʻu ke tau fakavaivai ki he “ngaahi fakahinohino ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.” Naʻá ne fakamatalaʻi, ʻa e fie maʻu ke angavaivaí, angamalū, loto fakatōkilalo, faʻa kātaki, mo fonu ʻi he ʻofá.”29

ʻOku ngāue-hala-ʻaki ʻe ha niʻihi ʻa e meʻa ʻoku lau ko e moʻoní, tokua ko hano fakafiefiaʻi ia ʻo e tangata fakakakanó mo e ngaahi ʻulungāanga ʻoku fehangahangai mo e loto fakatōkilaló, angaʻofá, ʻaloʻofá, faʻa-fakamolemolé, mo e anga fakaʻapaʻapá.Te tau lava ʻo fakafiefiaʻi ʻetau makehe fakafoʻituitui ko e fānau ʻa e ʻOtuá, ʻo ʻikai ngāueʻaki e meʻa ʻoku lau ko e moʻoní, ke fakatonuhiaʻiʻaki e ʻulungaanga ʻoku ʻikai faka-Kalaisí.

ʻI heʻetau faifeinga ke loto fakatōkilaló, ʻoku fokotuʻu ʻe he ʻinitaneti fakaonopōní ha ngaahi pole ke fakaʻehiʻehi ai mei he hīkisiá. ʻOku ʻi ai ha sīpinga ʻe ua ʻo e founga fakahōhōloto ko e “feinga tohoakiʻi mai kia kita e tokangá” pe lau kovi ki he niʻihi kehé ʻi he mītia fakasōsialé.Ko e sīpinga ʻe taha ko e “ʻafaʻí.” ʻOku fakaʻuhingaʻi ia ki ha “fakaʻakiʻakimui pe fakamatala [pe fakatātā] ngali ʻokú te tukuhifo ai kita, ka ko e taumuʻá ke tohoakiʻi e tokangá ki ha meʻa ʻokú te laukau ʻaki.”30 Kuo fakatokanga maʻu pē kau palōfitá telia e hīkisiá mo e tō e fakamamafá ki he ngaahi meʻa muna ʻo e māmaní.31

ʻOku hoko foki e mafola e hōloa ʻa e lea fakamatāpulé, ko ha meʻa ʻoku tau hohaʻa ki ai. ʻOku fie maʻu ʻe he tefitoʻi moʻoni taʻengata ʻo e tauʻatāina ke filí ke tau fakaʻapaʻapaʻi ha ngaahi fili lahi ʻoku ʻikai ke tau loto ki ai. ʻOku faʻa hanga ʻe he fepakipakí mo e fakakikihí he taimí ni, ʻo maumauʻi “e ngaahi fakangataʻanga ʻo e anga fakaʻapaʻapa mahení.”32 ʻOku tau fie maʻu ha anga fakaʻapaʻapa mo ha loto fakatōkilalo lahi ange.

ʻOku fakatokanga mai ʻa ʻAlamā telia ʻa e “fakafuofualahi ʻi he hīkisia ʻa homou lotó,” ʻi he “mahalo ʻoku mou lelei ange ʻi ha taha kehé,” mo fakatangaʻi ʻa e kau loto fakatōkilalo ʻoku “ʻaʻeva ʻo fakatatau ki he lakanga toputapu ʻo e ʻOtuá.”33

Kuó u fakatokangaʻi ha faʻahinga lelei lahi ʻi he kakai ʻo e ngaahi tui fakalotu kotoa pē ʻoku loto fakatōkilalo mo ongoʻi haʻisia ki he ʻOtuá. ʻOku muimui hanau tokolahi ki he palōfita ʻo e Fuakava Motuʻá ko Maiká, ʻa ia naʻá ne pehē, “Ko e hā ʻoku ʻamanaki ʻe [he ʻEikí meiate] koé, ka … ke ke faitotonu mo ke [manako ke ʻaloʻofa], mo ke ʻaʻeva mo ho ʻOtuá ʻi he angavaivai?”34

ʻI he taimi ʻoku tau loto fakatōkilalo moʻoni aí, ʻoku tau lotua ha fakamolemole mo fakamolemoleʻi ʻa e niʻihi kehé. ʻI heʻetau lau e tohi ʻa Mōsaiá, naʻe akoʻi ai ʻe ʻAlamā ʻi heʻetau faʻa fakatomalá, ʻe fakamolemoleʻi ʻe he ʻEikí ʻetau ngaahi angahalá.35 Ka ʻi hetafaʻaki ʻe tahá, hangē ko hono fakamahino ʻi he lotu ʻa e ʻEikí,36 ʻi he taimi ʻoku ʻikai ke tau fakamolemoleʻi ai e faihala ʻa e niʻihi kehé, ʻoku tau ʻomi ai kitautolu ki he fakamalaʻiá.37 ʻOku fakamolemoleʻi ʻetau ngaahi angahalá, tuʻunga ʻi he Fakalelei ʻa Sīsū Kalaisí. ʻI he taimi ʻoku ʻikai ke tau fakamolemoleʻi ai kinautolu ʻoku faiangahala mai kiate kitautolú, ʻoku tau fakasītuʻaʻi leva ai e Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí. ʻOku fakamalaʻiaʻi moʻoni kitautolu heʻetau tukulotoʻi ʻetau ʻitá mo e taʻe fie fakamolemolé pea mo e ʻikai ke tau anga fakatōkilalo ʻi heʻetau fetuʻutaki mo e niʻihi kehé ʻi ha founga ʻoku faka-Kalaisí. ʻOku fakatuʻutāmaki ki hotau laumālié ʻa ʻetau tukulotoʻi ʻetau ʻitá.38

Tuku ke u toe fakatokanga atu telia ha faʻahinga fakafōtunga pē ʻo e fiemeʻá. ʻOku fakamahino ʻe he ʻEikí, ʻi he palōfita ko Molonaí ʻa e faikehekehe lahi ʻo e fiemeʻá mo e loto fakatōkilaló: “ʻOku manuki ʻa e kau valé, ka te nau tangi; pea ʻoku feʻunga ʻeku ʻaloʻofá ki he angamaluú.” Naʻe toe pehē ʻe he ʻEikí, “ʻOku ou foaki ki he tangatá ʻa e vaivaí koeʻuhí ke nau loto-fakatōkilalo, pea ʻoku feʻunga ʻa ʻeku ʻofá ki he tangata kotoa pē ʻoku nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, he kapau te nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi hoku ʻaó, pea tui kiate au, te u liliu ʻa e ngaahi meʻa vaivaí ko e mālohi kiate kinautolu.”39

ʻOku toe kau foki ʻi he loto fakatōkilaló ʻa hono fakahoungaʻi hotau ngaahi tāpuakí mo e tokoni fakalangí. Ko e loto fakatōkilaló ʻoku ʻikai ko ha lavameʻa kāfakafa ia ʻoku ʻilonga pe ko ha ikunaʻi ʻo ha faʻahinga faingataʻa lahi. Ko ha fakaʻilonga ia ʻo e mālohinga fakalaumālie. Ko hono maʻu ia ʻo e loto fakapapau fakalongolongo pē mei he ʻaho ki he ʻaho pea mei he houa ki he houa, te tau lava ʻo falala ki he ʻEikí, tauhi kiate Ia, mo aʻusia ʻEne ngaahi taumuʻá.Ko ʻeku fakaʻānaua ʻi he māmani fekeʻikeʻí ni, ke tau kei feinga pē ke maʻu e loto fakatōkilalo moʻoní he ʻaho kotoa. ʻOku peheni hono fakalea ʻe ha foʻi maau manakoa:

Ko hono siviʻi ʻo e maʻongoʻongá ko e founga ia

ʻOku fetaulaki ai ha taha mo e taʻengatá he ʻaho takitaha.40

ʻOku ou fai ha fakamoʻoni pau ki he Fakamoʻuí mo ʻEne Fakaleleí pea mo e mahuʻinga fau ke tauhi fakatōkilalo kiate Ia he ʻaho kotoa pē. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Kathy Lette, in “Town and Country Notebook,” ed. Victoria Marston, Country Life, June 7, 2017, 32; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  2. Annie Tempest, “Tottering-by-Gently,” Country Life, Oct. 3, 2012, 128.

  3. Vakai, Same 90:4. ʻOku mātuʻaki fuonounou ʻetau moʻuí ʻi he fakakaukau taʻengatá, tatau ai pē pe ʻoku nounou pe lōloa ʻetau moʻui he māmaní. “ʻOku tatau kotoa pē ia mo e ʻaho ʻe taha ki he ʻOtuá, pea ʻoku lau ʻa e taimí maʻá e tangatá pē” ( ʻAlamā 40:8). Naʻe pehē ʻe he ʻAposetolo ko Pitá, “Ka ko ʻeni, ʻe kāinga, ke ʻoua naʻa mou taʻeʻilo ki he meʻá ni ʻe taha, koeʻuhí ko e ʻaho ʻe tahá ʻoku tatau ki he ʻEikí mo e taʻu ʻe afe, pea ko e taʻu ʻe afé ʻoku tatau mo e ʻaho pē taha” (2 Pita 3:8).

  4. Vakai, Mōsese 1:6–9. Ko Kalaisi ʻeni ʻokú Ne folofola ʻaki e mafai fakalangí (vakai, Ngaahi Akonaki ʻa e Kau Palesiteni ʻo e Siasí: Siosefa Filitingi Sāmita [2013], 47, futinouti 11).

  5. Mōsese 1:10.

  6. Mōsese 1:39.

  7. 2 Nīfai 26:33; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 1:34–35; 38:16; Fakamatalal Fakamafaiʻi 2.

  8. ʻOku kamata ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37 ʻo pehē, “Ko kinautolu kotoa pē ʻoku nau fakavaivaiʻi ʻa kinautolu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá.” ʻOkú ne fokotuʻu mai leva ‘a e ngaahi meʻa ‘oku fie maʻu ki he papitaisó. Vakai foki, Mātiu 11:28.

  9. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:37.

  10. ʻOku tau ʻiloʻi kapau ʻoku ʻikai ke tau fakatomala, maʻu ʻa e ngaahi ouaú, mo muimui ʻi he halafononga ʻo e fuakava ʻokú ne teuteu kitautolu ki ʻitānití, “ʻe toki hoko mai ʻa e pō ʻo e fakapoʻulí, ʻa ia ʻe ʻikai lava ke fai ai ha ngāue” ( ʻAlamā 34:33).

  11. Vakai, 3 Nīfai 27:27.

  12. ʻAlamā 34:32.

  13. Vakai, 1 Nīfai 11:26–33; 2 Nīfai 9:53; Sēkope 4:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 122:8.

  14. ʻAlamā 5:26.

  15. ʻAlamā 5:27.

  16. Vakai, ʻAlamā 4:19.

  17. Joseph Smith, ʻi he Heber C. Kimball, “History of Heber Chase Kimball by His Own Dictation,” ca. 1842–1856, Heber C. Kimball Papers, 54, Church History Library; vakai foki, Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, an Apostle; the Father and Founder of the British Mission (1888), 116.

  18. Heber C. Kimball, “History of Heber Chase Kimball by His Own Dictation,” 54; vakai foki, Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 116.

  19. Naʻe akonaki ʻa Palesiteni J. Lūpeni Kalake ko e Siʻí: “ʻI he ngāue ʻa e ʻEikí, ʻoku ʻikai mahuʻinga ʻa e feituʻu ʻokú ke ngāue aí, ka ko e foungá. ʻI he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku tali ʻe ha taha ʻa e fatongia naʻe ui ia ki aí, ʻa ia ko ha tuʻunga naʻe ʻikai kumia pe fakafisingaʻi.

  20. Vakai, The Joseph Smith Papers, Documents, Volume 5: October 1835–January 1838ed. Brent M. Rogers and others (2017), 412–17. Ne lipooti ʻe Vilate Kimipolo ʻi ha tohi ki hono husepānití, Hiipa C. Kimipolo, kuó ne ʻosi hiki tatau ʻa e fakahā mei he “Tohi ʻa ʻEletā Māsí, ʻa ia naʻá ne hiki mei he ngutu ʻo Siosefá” (Vilate Murray Kimball kia Heepa C. Kimipolo, Sept. 6, 1837, Heber C. Kimball, Correspondence, Church History Library).

  21. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:10; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  22. Vakai, Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 136–37.

  23. Vakai, Orson F. Whitney, Life of Heber C. Kimball, 149.

  24. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 112:21–22; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  25. “Neongo ʻoku ʻikai ke tau kole ke tukuange kitautolu mei ha uiuiʻi, ka ʻo kapau ʻe liliu hotau ngaahi tūkungá, ʻoku lelei ʻaupito ke tau talatalaifale mo kinautolu ne nau ʻomi e uiuiʻí pea tuku ke fai ʻenau tuʻutuʻuní” (Boyd K. Packer, “Called to Serve,” Ensign, Nov. 1997, 8).

  26. Vakai,“Loto fakatōkilaló,” ʻi he vahe 6 ʻo e Malangaʻaki ʻEku Ongoongoleleí: Ko ha Fakahinohino ki he Faifekaú (2004), 120.

  27. Vakai, Charles J. Chaput, Strangers in a Strange Land (2017), 14–15; vakai foki Rod Dreher, The Benedict Option (2017).

  28. Carl Cederstrom, “The Dangers of Happiness,” New York Times, July 19, 2015, SR8.

  29. Mōsaia 3:19.

  30. English Oxford Living Dictionaries, “humblebrag,” oxforddictionaries.com.

  31. ʻOku fakaongo mai ʻe he meʻá ni ʻi ha ngaahi founga, hono fakamatalaʻi ʻe ʻAlamā ʻa kinautolu ʻoku nau maʻu “ʻa e ngaahi meʻa mahuʻinga kotoa pē, ʻa ia kuo nau maʻu ʻi heʻenau faʻa ngāué; … [ka] ne nau … fielahi ʻi he hīkisia ʻa honau matá” ( ʻAlamā 4:6). Kuo fakatokangaʻi ko e “talanoa ʻafaʻi” he loto fakatōkilaló, ʻoku kei ui pē ia ko e sanitungua.

  32. David Brooks, “Finding a Way to Roll Back Fanaticism,” New York Times, Aug. 15, 2017, A23.

  33. ʻAlamā 5:53, 54.

  34. Maika 6:8.

  35. Vakai, Mōsaia 26:30.

  36. Vakai, Mātiu 6:12, 15.

  37. Vakai, Mōsaia 26:31.

  38. Hangē ko e lea ʻa Nalesoni Manitelá, “ʻOku hangē hono taūfehiʻá ia ko hano inu ha faitoʻo kona mo fakaʻamu te ne fakapoongi ho filí” (ʻI he Jessica Durando, “15 of Nelson Mandelaʻs Best Quotes,” USA Today, Dec. 5, 2013, usatoday.com).

  39. ʻEta 12:26, 27; tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  40. Edmund Vance Cooke, “The Eternal Everyday,” Impertinent Poems (1907), 21.