Li yo’yookil wa li kikub’e chaq sa’ choxa

Jun kutan chirix naq li Jesus rik’in sachb’a-ch’oolej kixk’eheb’ chi wa’ak oob’ mil sa’ Galilea rik’in ka’ajwi’ “oob’ wa ut wiib’ kar,”¹ kiraatinaheb’ wi’chik li tenamit sa’ Kafernaum. Li Kolonel kixk’e reetal naq ink’a’ neke’raj rab’inkil li raatin, neke’raj b’an naq te’k’ehe’q wi’chik xwa.² Chi jo’kan, kixyal xq’e chixq’unb’esinkileb’ xch’ool naq q’axal nim wi’chik xloq’al “li tzakemq li ink’a’ nalaj na’oso’, a’ li naxk’e li junelik yu’am, a’an taak’ehe’q eere xb’aan li K’ajolb’ej.”³ Li Jesus kixye:

“Laa’in li yu’am wa.

“Lee na’ lee yuwa’ ke’xwa li mana sa’ li chaqi ch’och’ ut ke’kamk.

“A’an a’in li wa nakub’e chaq sa’ choxa, re naq ani taawa’oq re ink’a’ taakamq.

“Laa’in li yo’yookil wa li xkub’e chaq sa’ choxa. Li taawa’oq re li wa a’in, yo’yooq chi junelik; ut li wa tink’e laa’in, a’an lin tz’ejwal, li tink’e re taawanq xyu’am li ruchich’och’.”⁴

Li na’leb’ yoo chixk’utb’al li Kolonel ink’a’ kitawe’ ru xb’aaneb’ li ke’ab’ink re, li ke’xk’oxla naq chirix tz’aqal lix tib’el yoo chi aatinak. Chi sachsookeb’ xch’ool, ke’xye, “Chan ru naq a’in tixk’e lix tz’ejwal chiqatzeka?”⁵ Li Jesus wan chik k’a’ru kixye chirix a’in:

“Relik chi yaal ninye eere, wi ink’a’ neketzeka lix tz’ejwal li K’ajolb’ej, wi ink’a’ nekeruk’ lix kik’el, maak’a’aq yu’am eerik’in.

“Ani natzekank re lin tz’ejwal ut naruk’ lin kik’el, wank xyu’am chi junelik, ut laa’in tinwaklesi chi yo’yo sa’ roso’jikeb’ li kutan.

“Xb’aan naq lin tz’ejwal a’an tz’aqal tzakemq ut lin kik’el a’an tz’aqal uk’a.”⁶

Chirix a’an kixch’olob’ xchamal lix yaalalil li jaljookil ru aatin a’in:

“Ani natzekank re lin tz’ejwal ut naruk’ lin kik’el, nakanaak wik’in ut laa’in rik’in.

“Jo’ naq li yo’yookil Yuwa’b’ej kitaqlank chaq we ut laa’in yo’yookin sa’ xk’ab’a’ li Yuwa’b’ej, jo’kan ajwi’ li taatzekanq we yo’yooq sa’ ink’ab’a’.”⁷

Eb’ li neke’ab’in re toj maji’ neke’xtaw ru li yoo chixyeeb’al li Jesus, ut “naq ke’rab’i a’in, naab’aleb’ ... ke’xye: Q’axal kaw li aatin a’in. Ani taakuyuq rab’inkil? ... ut chalen utan naab’aleb’ lix tzolom ke’sutq’iik chirixeb’ ut ink’a’ chik ke’rochb’eeni.”⁸

Xtzekankil lix tz’ejwal ut ruk’b’al lix kik’el a’an jun kawil jaljookil ru aatin chirix chanru naq tento taqakanab’ chi ok li Kolonel sa’ li qayu’am—sa’ tz’aqal li qach’ool—re naq junajaqo. Chan ru nak’ulman a’in?

Xb’een, naqataw ru naq sa’ xmayejankil lix tib’el ut lix kik’el, li Jesus kixtoj rix li qamaak ut kinumta sa’ xb’een li kamk, re tz’ejwalej ut re musiq’ej.⁹ Chi jo’kan, naqatzeka lix tib’el ut naquk’ lix kik’el naq naqak’ul li wankilal ut li osob’tesink li nachal rik’in lix tojb’al rix li maak xb’aan a’an.

Li tzol’leb’ chirix li Kristo naxch’olob’ k’a’ru tento taqab’aanu re xk’ulb’al li usilal li tojb’il wi’ rix li maak. A’an naq taqapaab’ ut taawanq qapaab’aal chirix li Kristo, naq taqajal qak’a’uxl ut taakub’eeq qaha’, ut naq taqak’ul li Santil Musiq’ej, “ut chirix a’an nachal li risinkil lee maak xb’aan xam ut xb’aan li Santil Musiq’ej.”¹⁰ A’in li okeb’aal, ut chiru a’an nokowulak rik’in li rusilal li Kolonel re xtojb’al rix li maak, ut sa’ li laatz’ ut ka’ch’in ruhil b’e li naxk’am sa’ lix awa’b’ejihom.

“Jo’kan ut, wi teetiikisi eerib’ chi ub’ej [chiru li b’e a’an] rik’in xtzekankil xsahil li raatin li Kristo, ut texkuyuq toj sa’ roso’jik, k’ehomaq reetal, jo’ka’in naxye li Yuwa’b’ej: Taawanq eeyu’am chi junelik.”

“… K’ehomaq reetal, a’in li tzol’leb’ re li Kristo, ut li junaj ut tz’aqal yaal tzol’leb’ re li Yuwa’b’ej, ut re li K’ajolb’ej, ut re li Santil Musiq’ej, a’an junaj chi Dios, chi maak’a’ roso’jik.”¹¹

Ch’ina us xk’oxlankileb’ li eetalil li neke’tawman sa’ li k’ojob’anb’il k’anjel re li loq’laj wa’ak. Li kaxlan wa ut li ha’ wankeb’ choq’ reetalil lix tib’el ut lix kik’el li ani wan choq’ xwa’ li yu’am, ut choq’ yo’yookil ha’,¹² ut a’in naxjultika qe rik’in chaab’ilal jo’ nimal kixk’e re xtojb’al qix. Naq najachiman li wa, najultiko’ qe lix tib’el li Kolonel li pejb’il. Li Elder Dallin H. Oaks kixye jun sut naq “rik’in naq pejb’il ut jachinb’il, li junjunq jachal chi wa jalan jalanq rik’in li junjunq chik, jo’ chanru naq jalan jalanqeb’ li neke’wa’ok re. Chiqajunjunqal wan jalan jalanq li maak tento taqajal wi’ qak’a’uxl Chiqajunjunqal wan k’a’ru na’ajman xkawob’resinkil rik’in lix tojb’al rix li maak xb’aan li Qaawa’ Jesukristo, a’an li naqajultika rik’in li k’ojob’anb’il k’anjel a’in.”¹³ Naq naquk’ li ha’, naqak’oxla lix kik’el li kihoyman sa’ Getsemani ut chiru li krus, ut lix wankilal chi santob’resink.¹⁴ Rik’in xnawb’al naq “maajun k’a’ru tz’aj naru chi ok sa’ li rawa’b’ejihom,” naqak’e qach’ool chi wank sa’ xyanqeb’ “li ani ke’xch’aj li raq’eb’ sa’ [xkik’el li Kolonel], xb’aan lix paab’aaleb’, ut lix xjalb’aleb’ xk’a’uxl chirix chixjunil lix maakeb’, ut lix tiikilaleb’ chi paab’ank toj sa’ roso’jik.”¹⁵

Ak xin’aatinak chirix xk’ulb’al li rusilal li Kolonel re xtojb’al rix li qamaak ut lix tz’ajnileb’ li maak a’an sa’ qach’ool. A’b’anan li eetalil re xtzekankil lix tib’el ut ruk’b’al lix kik’el wan chik xyaalalil, ut a’an xyu’aminkil lix chaab’ilal ut lix wanjik li Jesukristo, risinkil li ruchich’och’il winq chiqix ut ok choq’ aj Santil Paab’anel “sa’ xk’ab’a’ lix tojb’al rix li maak xb’aan li Kristo li Qaawa’.”¹⁶ Naq naqak’ul li wa ut li ha’ re li loq’laj wa’ak rajlal xamaan, us naq taqak’oxla chanru naq tento taqayu’ami chi tz’aqal lix chaab’ilal ut li eetalil re lix yu’am maak’a’ xmaak sa’ li qayu’am ut li qach’ool. Li Jesus ink’a’ raj kiru chixtojb’al rix xmaakeb’ jalan, ka’ajwi’ wi maak’a’ xmaak a’an. Rik’in naq li raqb’a-aatin maak’a’ xwankil sa’ xb’een, a’an kiru chixyeechi’inkil rib’ quuchil laa’o, re xk’eeb’al li jo’ nimal narelaji li raqb’a-aatin, ut re xyeechi’inkil li usilal. Naq najultiko’ qe ut naqanima ru lix mayej re xtojb’al rix li maak, tento ajwi’ taqak’oxla lix yu’am li maak’a’ xmaak.

A’in naraj naxye naq tento taqayal qaq’e chi anchal qametz’ew. Moko tz’aqal ta yal kanaak jo’ chanru naq wanko, tento b’an naq junelik yooqo chi nimank “toj reetal naq laa’aqo li Winq tz’aqal re ru, tz’aqalaq qe qu jo’ naq tz’aqal re ru li Kristo.”¹⁷ Jo’ lix yuwa’ li rey aj Lamoni sa’ lix Hu laj Mormon, tento naq taawanq qach’ool chixq’axtesinkil chixjunil li qamaak¹⁸ ut chixk’eeb’al qach’ool rik’in li k’a’ru naraj li Qaawa’ qik’in, chiqajunqal ut sa’ komonil.

Ink’a’ najter chaq, jun wamiiw xye resil we li k’a’ru xk’ul naq yoo chi k’anjelak jo’ awa’b’ej re jun mision. A’an xcho’e’ sa’ hospital, ut chiru junjunq xamaan yoo chaq chi k’iraak. Naq yoo chi k’iraak, kixnumsi li kutan rik’in xtzolb’aleb’ li loq’laj hu. Sa’ jun kutan, naq yoo chixk’oxlankil li raatin li Kolonel sa’ li ch’ol 27 re 3 Nefi, kikana chi warenaq. Chirix a’in kixye:

“Xin’ok sa’ jun li matk’, li xk’e chiwil lix numik inyu’am chi saqen saqen ru. Xk’utman chiwu eb’ lin maak, li k’a’ru xinsik’ ru li ink’a’ us, li jar sut naq xinwaatina anihaq chi maak’a’ inkuyum, jo’ ajwi’ li k’a’ru tento raj xinye ut xinb’aanu li ink’a’ xinb’aanu. Xk’utman chiwu xtz’aqalil inyu’am chiru junjunq k’asal, us ta chanchan mas najt wi’chik. X’aj wu chi sachso inch’ool, ut sa’ junpaat xinwiq’la chire lin ch’aat ut xin’ok chi tijok, chixtz’aamankil xkuyb’al inmaak, ut kinhoy lix anchalil inch’ool jo’ maajun wa inb’aanuhom chaq junxil.

“Naq maji’ ninmatk’e, ink’a’ xinnaw lix nimal li rajb’al naq tinjal ink’a’uxl. Sa’ junpaat xwileb’ inmajelal ut lix q’unal wu chi saqen ru chiwu, ut chanchan naq li winq kinwan wi’ q’axal nim xnajtil rik’in lix santilal ut lix chaab’ilal li Dios, k’iila millon chi kiloom. Sa’ lin tij chiru li ewu a’an, xinb’antioxi chi anchal inch’ool chiru inChoxahil Yuwa’ ut lin Kolonel li chaab’ilal xe’xb’aanu choq’ we laa’in ut choq’ re lin wanjik rik’in li wixaqil ut eb’ lin kok’al li raab’ileb’ inb’aan. Naq toj wiq’wookin, xweek’a ajwi’ lix rahom ut li rusilal li Dios, li tz’aqal naru reek’ankil, us ta xweek’a naq moko ink’ulub’ ta. ...

“Naru ninye naq moko juntaq’eetin ta chalen chaq sa’ li kutan a’an. ... Xjale’ inch’ool. ... Chirix chik a’an, k’a’jo’ wi’chik naq xin’ok chireek’ankil li k’a’ru neke’reek’aheb’ li was wiitz’in, mas wi’chik naq xinru chi rahok, ut wan chik x’anchalil inch’ool chixjultikankil li evangelio. ... Xinru chixyeeb’al resil li paab’aal, li yo’onink, ut li maatan re li jalb’a-k’a’uxlej li natawman sa’ lix Hu laj Mormon jo’ maajun wa chaq kiru chiwu.”¹⁹

Aajel ru xk’eeb’al reetal naq li saqen ruhil k’utb’esink a’in chirixeb’ lix maak ut lix majelal li chaab’il winq a’in ink’a’ kixkanab’ chi luktajenaq ut chi maak’a’ xyo’onihom. Yaal naq kireek’a xyot’ik lix ch’ool. Kireek’a chi tz’aqal tz’aqal naq aajel ru xjalb’al xk’a’uxl. Kikana chi tuulanob’resinb’il, a’ut kireek’a li b’antioxink, li tuqtuukilal, ut li yo’onink—ut tz’aqal yaal li yo’onink kireek’a—sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, “li yo’yookil wa li xkub’e chaq sa’ choxa.”²⁰

Li wamiiw ki’aatinak chirix chanru naq kixk’e reetal naq najt wan lix yu’am rik’in lix santilal li Dios. Li santilal a’an tz’aqal li aatin. Xtzekankil lix tib’el ut ruk’b’al lix kik’el li Kristo naraj naxye xtaaqenkil li santilal. Li Dios kixye, “Santaqex, xb’aan naq santin la’in.”²¹

Laj Enok kixye, “K’utumaq chiruheb’ lee ralal eek’ajol, naq chixjunileb’ li winq yalaq b’ar tento te’xjal xk’a’uxl, malaj ut maamin te’ruuq chireechaninkil li rawa’b’ejihom li Dios, xb’aan naq maak’a’ k’a’ru tz’aj naru chi wank aran, malaj chi wank chiru li rilob’aal; xb’aan naq sa’ li raatinob’aal laj Adan, Winq re Santilal a’an lix k’ab’a’, ut lix k’ab’a’ li Junaj Yo’lajenaq chiru, a’an li Ralal li Winq, a’ li Jesukristo ajwi’.”²² Naq toj ka’ch’inin, xink’oxla, k’a’ut naq li Jesus k’ab’a’inb’il jo’ Ralal li Winq chi kok’ aj xsa’ (ut jo’kan kixk’ab’a’i rib’), naq a’an li Ralal li Dios, a’b’anan li raatin laj Enok naxk’ut chi ch’olch’o ru naq yoo chi aatinak chirix lix diosilal ut lix santilal—A’an li ralal li Winq re Santilal, li Dios Yuwa’b’ej.

Wi naqasik’ kanaak rik’in li Kristo, ut a’an qik’in,²³ a’an li santilal li yooko chixsik’b’al, re tz’ejwalej jo’ ajwi’ re musiq’ej.²⁴ Naqasik’ a’an sa’ li santil ochoch, b’ar wi’ tz’iib’anb’il li aatin, “Santilal re li Qaawa’.” Naqasik’ sa’ li qasumlajik, sa’ li qajunkab’al, sa’ li qochoch. Naqasik’ rajlal xamaan naq nasaho’ qach’ool rik’in lix santil kutan li Qaawa’.²⁵ Naqasik’ sa’ li k’a’aq re ru naqab’aanu wulaj wulaj: sa’ li qaatin, li t’ikr naqak’e chiqix, li k’a’ru naqak’oxla. Jo’ kixye li Awa’b’ej Thomas S. Monson, “Laa’o yiib’anb’ilo xb’aan chixjunil li hu naqil, chixjunil li ilb’il qab’aan, chixjunil li naqab’i, ut chixjunil li naqak’oxla.”²⁶ Naqasik’ li santilal naq naqapaaqo li qakrus wulaj wulaj.²⁷

Li Hermana Carol F. McConkie xye: “Naqak’e reetal jo’ k’ihal lix yalb’al qix, li aaleek ut li ch’a’ajkilal wan li naru chiqanajtob’resinkil chaq rik’in chixjunil li k’a’ru chaab’il ut li nimajel ru chiru li Dios. A’b’anan li qawanjik sa’ li yu’am a’in nokoxkanab’ chixsik’b’al ru li santilal. K’iila sut, a’an li k’a’ru naqamayeja re xpaab’ankileb’ li qasumwank li nasantob’resink qe ut naxk’e qaloq’alil.”²⁸ Ut rochb’een li k’a’ru naqamayeja, nink’oxla naq a’an ajwi’ li k’anjelak chiru qas qiitz’in li naqab’aanu.

Ak naqanaw naq “ jo’q’e wanko chi k’anjelak chiru li qeech winqilal ka’ajwi’ wanko chi k’anjelak chiru li qaDios.”²⁹ Ut li Qaawa’ naxjultika qe naq li k’anjelak chiru qas qiitz’in, a’an xch’oolil lix yu’am ut lix chaab’ilal a’an: “Xb’aan naq chi moko li K’ajolb’ej xchalk chi k’anjelaak ru, re b’an k’anjelak ut re xk’eeb’al lix yu’am re xkolb’aleb’ rix chixjunileb’.”³⁰ Li Awa’b’ej Marion G. Romney kixch’olob’ chi jo’ka’in: “Li k’anjelak chiru qas qiitz’in maawa’ jun li ch’a’ajkilal naqanumsi sa’ li ruchich’och’ re tooruuq chi wank sa’ li choxahil awa’b’ejihom. Li k’anjelak chiru qas qiitz’in a’an tz’aqal li yiib’anb’il wi’ jun taqenaqil yu’am sa’ li choxahil awa’b’ejihom.”³¹

Laj Sakarias kixye jo’ profeet naq sa’ xkutankil lix awa’b’ejil li Qaawa’ chiru jun mil chihab’, toj chiruheb’ li kok’ tzintzin chirixeb’ li kawaay tz’iib’anb’ilaq li aatin, “Santilal re li Qaawa’.”³² Rik’in ajwi’ li Musiq’ej a’an, eb’ laj Santil Paab’anel li ke’wulak xb’een wa sa’eb’ li ru taq’a a’in ke’xtz’iib’a li aatin a’an, “Santilal re li Qaawa’,” chiru li k’a’aq re ru na’oksiman wulaj wulaj, jo’ ajwi’ chiruheb’ neke’k’anjelak choq’ re li paab’aal. Kiwan chi tz’iib’anb’il chiruheb’ li uk’leb’ ut li sek’ re li loq’laj wa’ak, ut kiwan chi tz’iib’anb’il chiruheb’ lix huhil li k’ojob’ank reheb’ laj Setenta, ut chiru jun eetalil re li Komonil re Tenq’ank. “Santilal re li Qaawa’ ” kiwan chi juch’b’il sa’ xb’eeneb’ lix ventanil li k’ayib’aal re Sion, li ZCMI xk’ab’a’. Kitawman chi tz’iib’anb’il chiru jun li tenleb’, ut chirix jun li wajb’. “Santilal re li Qaawa’ ” kiwan chi tz’iib’anb’il sa’ xteeleb’aal li rokeb’aal li rochoch li Awa’b’ej Brigham Young. Maare wankeb’ li te’k’oxlank re naq maak’a’ xyaalal naq wan li aatin a’in chirix li santilal sa’eb’ li na’ajej a’in, a’b’anan a’in naxk’ut chanru naq tento toowanq chixk’oxlankil li santilal chi yalaq b’ar ut yalaq jo’q’e.

Xtzekankil lix tib’el li Kolonel ut ruk’b’al lix kik’el naraj naxye risinkil chaq sa’ li qayu’am yalaq k’a’ru ink’a’ naxk’am rib’ rik’in lix wanjik li Kristo, ut naq taqak’ul sa’ qab’een laa’o lix chaab’ilal a’an. A’in tz’aqal xyaalalil li jalb’a-k’a’uxlej: ink’a’ ka’ajwi’ xkanab’ankil li maak xqab’aanu junxil, a’b’an “xq’axtesinkil li qach’ool ut li qajom re li Dios”³³ naq nokoxik chi uub’ej. Jo’ xk’ul inkomon rik’in lix k’utb’esinb’il matk’, li Dios tixk’ut chiqu li qamajelal ut lix q’unal qu, a’ut jo’kan ajwi’ tixsutq’isi choq’ metz’ew lix q’unal qu a’an.³⁴ Wi chi anchal qach’ool naqapatz’, “K’a’ru maji’ ninb’aanu?”³⁵ a’an ink’a’ toxkanab’ chi maak’a’ qana’leb’; taachaq’oq b’an rik’in rahok re taqak’ul xsahil qach’ool. Ut tixk’e qayo’onihom.

A’in jun k’anjel numtajenaq nim, ut q’axal ch’a’aj raj wi ta sa’ xsik’b’al li santilal yal qajunes taqab’aanu raj. A’b’an li chaq’al ru yaal, a’an naq moko qajunes ta wanko. Wan qik’in lix rahom li Dios, li rusilal li Kristo, lix k’ojob’ankil qach’ool ut xk’amb’al qab’e xb’aan li Santil Musiq’ej, ut li komonil ut li waklesink ch’oolej reheb’ li qech aj Santil Paab’anel sa’ lix junxaqalil li Kristo. Mikana chi k’ojk’o qach’ool rik’in chanru naq wanwo, a’ut milukta ajwi’ qach’ool. Jo’ jun li b’ich li ch’ina us ut ink’a’ ch’a’aj naxye:

Ninch’olob’ xyaalal li Jesukristo, “li yo’yookil wa li xkub’e chaq sa’ choxa,”³⁷ ut naq “ani natzekank re lix tz’ejwal ut naruk’ lix kik’el, wanq xyu’am chi junelik,”³⁸ sa’ lix k’ab’a’ li Jesukristo, amen.