2010–2019
Ko e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Mālohi ʻo e Fakalelei ‘a e Fakamoʻuí
ʻOkatopa 2017


Ko e Lakanga Fakataulaʻeikí mo e Mālohi ʻo e Fakalelei ‘a e Fakamoʻuí

ʻOku totonu ke ‘atā e mālohi faifakalelei ʻo Kalaisí ke maʻu ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá kae lava ʻo fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa e Tamai Hēvaní. ʻOku ʻomi ʻe he lakanga fakataulaʻeikí e ngaahi faingamālie ko ʻení.

Fakakaukauloto mo au ki ha foʻi lōketi ʻoku ʻoatu ki ha ki hono fokotuʻuʻangá ʻo teuteu ke fanaʻi. Fakakaukau he taimí ni ki hono kamosi ke uló. ʻOku ulo e loló ʻo hoko ko ha kasa ʻoku puhi ki tuʻa, ʻo maʻu ai e mālohi ʻokú ne tekeʻi ʻa e foʻi lōketí ki he vavaá. Fakaʻosí, fakakaukau ki he uta, ʻi he funga lōketí. ʻOku toki ʻilo pē mahuʻinga ʻo e utá ʻi he taimi ʻoku aʻu ai ki he feituʻu ʻoku fie maʻu ke ʻi aí mo ngāue hangē ko hono fie maʻú. ʻOku ʻikai fie maʻu ke ke hoko ko ha taha saienisi ʻo e lōketí ka ke toki ʻiloʻi ʻoku ʻikai fuʻu mahuʻinga ha satelaite fetuʻutaki fakamāmani lahi ia ʻoku tangutu ʻi ha fale tukuʻanga koloa. Ko e misiona ʻo ha lōketi ke ʻave pē meʻa ʻokú ne utá.

ʻOku ou fie hanga he efiafí ni ʻo fakatatau e lakanga fakataulaʻeiki ʻoku tau maʻú ki ha foʻi lōkeni, pea mo e faingamālie ke lavemonū ʻi he mālohi faifakalelei ʻo e Fakamoʻuí, ki he uta ʻoku ʻave ʻe ha foʻi lōketí.

ʻOku maʻu ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e mālohi mo e mafai ke huhuʻi faʻahinga kotoa ʻo e tangatá, tuʻunga ʻi Heʻene feilaulau fakaleleí. Koeʻuhí ke lava ʻo maʻu Hono mālohi faifakaleleí, kuó Ne foaki mai ai ha konga ʻo Hono mālohí mo e mafaí ki he tangatá ʻi māmani. ʻOku ui ʻa e mālohi mo e mafai kuo foakí ko e lakanga fakataulaʻeikí. ʻOkú ne fakaʻatā ʻa e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke nau tokoni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻi Heʻena ngāue—ke fakahoko ʻa e fakamoʻui mo e hākeakiʻi ʻo e fānau ʻa e ʻOtuá. ʻOku peheé, he ʻokú ne ʻomi ki Heʻene fānaú ʻa e faingamālie ke maʻu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e mālohi fakalelei ʻo e Fakamoʻuí.

ʻOku mahuʻinga e mālohi faifakalelei ʻo Sīsū Kalaisí koeʻuhí he ʻikai ke tau lava ʻo foki ki hotau ʻapi fakalangí taʻe maʻu ha tokoni. ʻOku tau faʻa fai ha ngaahi fehālaaki mo maumauʻi e ngaahi fono ʻa e ʻOtuá ʻi he moʻui fakamatelié. ʻOku ʻuliʻi kitautolu ʻe he angahalá pea he ʻikai ke lava ʻo tali ke tau toe foki ange ʻo nofo ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá. ʻOku tau fie maʻu e mālohi faifakalelei ʻo e Fakamoʻuí ka tau lava ʻo fakalelei mo e Tamai Hēvaní. Naʻe maumauʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e ngaahi haʻi ʻo e mate fakaesinó, ʻo lava ai ke toetuʻu ʻa e taha kotoa. ʻOkú ne foaki ha fakamolemoleʻi ki he angahalá, tuʻunga ʻi he talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo ʻEne ongoongoleleí. ʻOku fakafou mai e hakeakiʻí ʻiate Ia. Ko e uta mahuʻinga taha naʻe fataki ʻe he fakatupú, ko e faingamālie ko ia ke tau lavemonū ʻi he mālohi faifakalelei ʻo e Fakamoʻuí.

ʻOku totonu ke ‘atā e mālohi faifakalelei ʻo Kalaisí ke maʻu ʻe he fānau ʻa e ʻOtuá kae lava ʻo fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa e Tamai Hēvaní.1 ʻOku ʻomi e ngaahi faingamālie ko ʻení ʻe he lakanga fakataulaʻeikí. Ko ia ʻa e lōketí. ʻOku mahuʻinga ʻa e lakanga fakataulaʻeikí he ko hono mafaí pē ʻoku lava ke toki fakahoko ai e ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava ʻoku fie maʻu ʻi māmaní.Kapau he ʻikai lava ʻe he lakanga fakataulaʻeikí ʻo ʻomi ʻa e faingamālie ke ʻaonga mai e mālohi faifakalelei ʻo e Fakamoʻuí, ko e hā leva hono taumuʻá? ʻE hoko nai pē ia ko ha foʻi ʻone fakaʻofoʻofa ʻoku pā longoaʻa mo mofele ke maʻu e tokangá? ʻOku fakataumuʻa ʻe he ʻOtuá e lakanga fakataulaʻeikí ke mahulu hake mei heʻene hoko pē ko ha kalasi he Sāpaté pe hoko ko ha faingamālie ke fai ai ha ngāue pe tokoní. ʻOkú Ne fakataumuʻa mai ke ne fakaaʻu e utá.

ʻE lava ʻe ha fanga kiʻi fehālaaki siʻi ʻi he lōketí ʻo fakatupunga ha ʻikai lava ʻa e folaú. ʻE lava ʻe he matangatanga e silá mo e hauhausia hono nāunaú, ʻo fakatupunga ha ʻikai ke ngāue lelei e foʻi lōketí. ʻOku maluʻi ʻe he ʻOtuá hono foaki mo fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ke ʻoua naʻa ʻuliʻi pe hauhausia ʻi hono taʻetokangaʻí.2 ʻOku maluʻi ʻa hono foaki ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ia ko e ngaahi totonu ʻo e kau palesitenisií ʻoku foaki ki he tangatá.3 ʻOku ʻikai ngata pē hono maluʻi mo fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe he ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, ka ʻoku kau ki ai mo e ngaahi fuakava ʻoku fai ʻe he tokotaha maʻu lakanga fakataulaʻeikí.ʻI heʻene peheé, ʻoku puleʻi hono fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻaki e ngaahi kī mo e ngaahi fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Ko e tufakanga lakanga fakataulaʻeiki ʻo ha taha, ʻoku foaki fakafoʻituitui ia pea ʻoku ʻikai mavahe ia meiate ia;4 ko e lakanga fakataulaʻeikí ʻoku ʻikai ko ha maʻuʻanga tokoni noa pē ʻo e mālohi ke pule faʻiteliha.

ʻOku fakatou maʻu ʻa e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí mo e Faka-ʻĒloné ʻi he fuakava.5 Ko e ʻOtuá ʻokú ne tuʻutuʻuni ʻa e ngaahi makatuʻungá pea ʻoku tali ia ʻe he tangatá. Ko hono moʻoní, ʻoku fuakava e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni ki he ʻOtuá ʻi Heʻene ngāué. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Sīsū Kalaisi ʻi he konga kimuʻa ʻo e kuonga fakakosipeli ko ʻení ko e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí “ʻoku fakamaʻu kiate kimoutolu koeʻuhí ko hoʻomou leleí, pea ʻikai koeʻuhí ko hoʻomou lelei ʻamoutolú pē, ka koeʻuhí ko e lelei ʻa e māmaní kotoa pē … koeʻuhí he ʻoku ʻikai te nau haʻu kiate au.”6

ʻOku akoʻi ʻe he meʻá ni ko e taumuʻa ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ke fakaafeʻi ʻa e niʻihi kehé ke haʻu kia Kalaisi ʻaki hono tokoniʻi kinautolu ke nau maʻu ʻa e ongoongolelei kuo fakafoki maí. ʻOku tau maʻu e lakanga fakataulaʻeikí ke tau lava ʻo tokoni ki he fānau ʻa e Tamai Hēvaní ke huʻi atu ʻa e kavenga ʻo e angahalá pea hoko ʻo tatau mo Ia. ʻOku fakahā ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ʻa e mālohi ʻo e anga fakaʻotuá ʻi he moʻui ʻa kinautolu kotoa ʻoku nau fakahoko mo tauhi e ngaahi fuakava ʻo e ongoongoleleí mo maʻu e ngaahi ouau fekauʻaki mo iá.7 Ko e founga ʻeni ʻoku haʻu ai ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá kia Kalaisí, ʻo fakahaohaoaʻi pea nau fakalelei ai ki he ʻOtuá. ʻOku fakaʻatā ʻa e malohi fakalelei ʻo Kalaisí ʻo fou he lakanga fakataulaʻeikí, ʻa ia ʻokú ne ʻomi ʻa e utá.

ʻOku mafatukituki mo molumalu e ngaahi fuakava mo e ʻOtuá. ʻOku totonu ke teuteu mo ako ki ai ha tangata, pea fakahoko ʻa e ngaahi fuakava peheé ʻi he loto moʻoni ke tauhi kinautolu. ʻOku hoko ʻa e fuakavá ko haʻate fakapapau. Kau toe fakalea atu e lea ʻa e taha faʻu talanoa Pilitānia ko Lōpeti Polá (Robert Bolt), ʻoku toki fai pē ʻe ha tangata ha fuakava ʻi he taimi ʻokú ne fie tukupā makehe ai ke tauhi ha palōmesí.ʻOkú ne fakafehokotaki ai ʻa e moʻoni ʻo e palōmesí mo hono ʻulungāngá. Ko e taimi ʻoku fai ai ʻe ha taha ha fuakava, ʻokú ne fokotuʻu ia, ʻo hangē ha vaí, ʻi hono ongo nima kuo ʻai ʻo hangē ha ipú. Pea kapau te ne fakaava hono ʻuluʻulu tuhú, ʻoku ʻikai totonu ke ne amanaki ʻe toe ʻi ai. ʻOku ʻikai toe maʻu ʻe he taha maumau fuakavá ha meʻa ke tukupā pe fakapapauʻi haʻane meʻa ke foaki.8

ʻOku fuakava e taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Ēloné ke fakaʻehiʻehi mei he koví, tokoniʻi e niʻihi kehé ke nau fakalelei ki he ʻOtuá, mo teuteu ke maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.9 ʻOku fakahoko ʻa e ngaahi fatongia toputapú ni ʻi heʻene akoʻi, papitaiso, fakamālohia e kāingalotu ʻo e Siasí, mo fakaafeʻi ʻa e niʻihi kehé ke nau tali e ongoongoleleí. Ko e ngaahi fatongia ʻeni ʻo ʻene foʻi “lōketí.” ʻOku talaʻofa ange leva ʻe he ʻOtuá ha ʻamanaki lelei, fakamolemole, tauhi mai ʻa e kau ʻāngeló, mo e ngaahi kī ʻo e ongoongolelei ʻo e fakatomalá mo e papitaisó.10

ʻOku fuakava e taha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ke fakahoko e ngaahi fatongia fekauʻaki mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻĒloné pea mo fakatupulaki uiuiʻi ʻi he Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.11 ʻOkú ne fai ia ʻi heʻene tauhi e ngaahi fekau ʻoku fekauʻaki mo e fuakavá. ʻOku kau ʻi he ngaahi fekau ko ʻení ʻa e “talangofua faivelenga ki he ngaahi folofola ʻo e moʻui taʻengatá,” ʻo ne moʻui fakatatau mo e folofola kotoa pē ʻoku ʻalu atu mei he fofonga ʻo e ʻOtuá,”12 ʻo fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ngāue ʻi he ngaahi ʻaho kimui ní,13 pea ʻikai pōlepole ʻiate ia,14 kae hoko ko e kaumeʻa ʻo e Fakamoʻuí, ʻo falala kiate Ia, hangē ko ia ʻe fai ʻe ha kaumeʻá.15

ʻI he tafaʻaki ʻe tahá, ʻoku talaʻofa mai leva ʻa e ʻOtuá ʻe maʻu ʻe he tokotaha maʻu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, ʻa e ngaahi kī ke mahino kiate ia e ngaahi meʻalilo ʻa e ʻOtuá. Te ne hoko ʻo haohaoa ke ne lava ʻo tuʻu ʻi he ʻao ʻo e ʻOtuá Te ne lava ʻo fakahoko hono tufakanga ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí. ʻE teuteu ʻe Sīsū Kalaisi ha hala ʻi he ʻao ʻo e taha maʻu lakanga fakatualaʻeikí pea te Ne ʻi ai mo ia. ʻE nofoʻia e loto ʻo e lakanga fakataulaʻeikí ʻe he Laumālie Māʻoniʻoní, pea ʻe hapai ia ʻe he kau ʻāngeló. ʻE fakamālohia mo fakafoʻou hono sinó. Te ne hoko ko e ʻea-hoko ki he ngaahi tāpuaki ʻo ʻĒpalahamé pea hoko fakataha mo hono uaifí, ko e kaungā-ʻea-hoko mo Sīsū Kalaisi ki he puleʻanga ʻo e Tamai Hēvaní.16 Ko ha ngaahi “talaʻofa [ʻeni] ʻoku lahi ʻaupito mo mahuʻinga.”17 ʻOku ʻikai ha ngaahi talaʻofa maʻongoʻonga ange ai ʻe lava ke makupusi.

ʻOku fakapapauʻi ʻe he ʻOtuá ʻa e ngaahi talaʻofa ʻo ʻEne fuakavá ʻaki ha fakapapau, ki he tangata kotoa pē ʻokú ne maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí.18 ʻOku fekauʻaki ʻa e fakapapaú ni mo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí pē,19 pea ko e ʻOtuá ʻokú Ne fai e fakapapaú, kae ʻikai ko e taha maʻu lakanga fakataulaʻeikí.20 Koeʻuhí ʻoku kau hono mālohi mo e mafai fakalangí ʻi he meʻá ni, ʻoku ngāue ʻaki leva ʻe he ʻOtuá ha fakapapau, ʻo Ne fakaʻaongaʻi ʻa e lea ongo mālohi taha ʻokú ne lavá, ke fakamahinoʻi mai ʻa e natula pau mo taʻe-liliua ʻo ʻEne ngaahi talaʻofá.

ʻOku hoko ha nunuʻa fakamamahi ʻi hano maumauʻi e ngaahi fuakava ʻo lakanga fakataulaʻeikí pea tafoki fakaʻaufuli mei aí.21 ʻOku tatau e fakavaʻivaʻinga mo e ʻaiʻainoaʻia ʻi ha fatongia ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, mo hano fakaʻaongaʻi ha nāunau ʻoku vaivai, ki ha konga ʻo e lōketí. ʻOkú ne uesia ʻa e fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí he ʻe iku ke ʻikai lava ai e folaú. ʻOku maumauʻi e fuakavá ʻe he talangataʻa ki he ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku matoʻo atu e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa maí ia mei he taha ʻoku hokohoko atu hono maumauʻi e fuakavá pea ʻikai fakatomalá.

Naʻe toe mahino kakato ange kiate au he ngaahi taʻu siʻi kimuʻá, ʻa e fekauʻaki ʻo e lōketi ʻo e “lakanga fakataulaʻeikí” mo e “faingamālie ke ʻaonga mai e mālohi fakalelei ʻo Kalaisí.” Naʻe ʻi ai ha ngāue ke u fai ʻi he fakaʻosinga uike ʻe taha. Ko e taha, ke fokotuʻu ha ʻuluaki siteiki ʻi ha fonua, pea ko e tahá ke ʻinitaviu ha talavou, pea kapau ʻe lelei e meʻa kotoa, pea fakafoki ange hono lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki fakatemipalé. Naʻe kau e tangata taʻu 30 ko ʻení ki he Siasí ʻi heʻene kei talavoú. Naʻe ngāue fakafaifekau lelei. Ka ʻi heʻene foki maí, naʻe hē, pea mole ai hono tuʻunga mēmipa ʻi he Siasí. Hili ha ngaahi taʻu, “kuo poto ia,”22 pea ʻi he tokoni ʻa e kau taki lakanga fakataulaʻeiki ʻofá mo e kāingalotu angaʻofá, naʻá ne fakatomala pea toe papitaiso fakafoki mai ki he Siasí.

Naʻá ne kole kimui ai ke fakafoki ange hono lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki fakatemipalé. Ne ma fokotuʻu ha taimi ki he 10:00 pongipongi he ʻaho Tokonakí, ki ʻapisiasi. ʻI heʻeku aʻu atu ki he ngaahi ʻinitaviu ne fokotuʻu ke fai ʻi ha taimi ki muʻá, kuo ʻosi ʻi ai ia. Naʻe vēkeveke ke ne toe maʻu e lakanga fakataulaʻeikí, pea ʻikai faʻa tatali.

Naʻá ku fakaʻaliʻali ange ki ai ʻi he lolotonga ʻema ʻinitaviú ʻa e tohi ʻoku fakamatalaʻi ai naʻe vakaʻi tonu ʻe Palesiteni Tōmasi S. Monisoni ʻene tohi kolé mo ne fakamafaiʻi ʻa e ʻinitaviú. Naʻe tangi ʻa e talavou loto kukutá ni. Naʻá ku talaange leva he ʻikai ke ʻi ai hano toe mahuʻinga fakaʻofisiale ia ʻo e ʻaho ʻo ʻema ʻinitaviú ʻi heʻene moʻuí. Naʻe puputuʻu hono fofongá. Naʻá ku talaange ka hili ʻeku fakafoki hono ngaahi tāpaukí, ko e meʻa pē ʻe hā ʻi hono lekooti memipasipí ko e ʻaho ʻo hono fuofua papitaisó, hilifakinimá, fakanofo ki he lakanga fakataulaʻeikí, mo e ʻaho ʻenitaumení.Naʻe toe tangi ai.

Naʻá ku kole ange ke ne lau ʻa e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá:

“Vakai, ko ia kuó ne fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, ʻoku fakamolemoleʻi ia, pea ko au ko e ʻEikí, ʻoku ʻikai te u toe manatu ki ai.

“Te mou ʻilo ʻi he meʻá ni ʻo kapau ʻoku fakatomala ha tangata mei heʻene ngaahi angahalá—vakai, te ne vete ia pea liʻaki ia.”23

Naʻá ne fakatēloʻimata, ko hono tuʻo tolú ia. Peá u hilifaki leva hoku ongo nimá ki hono ʻulú, pea ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, mo e mafai ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí, pea mo e fakamafaiʻi mei he Palesiteni ʻo e Siasí, naʻá ku fakafoki ange hono lakanga fakataulaʻeikí mo e ngaahi tāpuaki fakatemipalé.

Naʻe hulufau ʻema fiefiá. Naʻá ne ʻiloʻi kuo toe fakamafaiʻi ia ke ne maʻu pea mo fakaʻaongaʻi ʻa e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá. Naʻá ne ʻiloʻi kuo toe ngāue kakato hono ngaahi tāpuaki fakatemipalé. Naʻe lue fiefia mo fofonga fiefia. Naʻá ku laukau moʻoni ʻaki ia mo ongoʻi naʻe laukau ʻaki foki ia ʻe he Tamai Hēvaní.

Hili iá, naʻe fokotuʻu ʻa e siteikí. Naʻe tokolahi ʻa e fakatahá ʻi he Kāingalotu loto vēkeveke mo faivelengá, pea naʻe fokotuʻu ai ha kau palesitenisī fakasiteiki lelei. Neongo ia, ko e meʻa fakahisitōlia ko ʻeni hono fokotuʻu ʻa e fuofua siteiki ʻi ha fonuá, naʻe ʻufikaua ia ʻe he fiefia naʻá ku maʻu ʻi hono fakafoki ʻo e ngaahi tāpuaki ʻo e talavou ko ʻení.

Ne u fakatokangaʻi ko e taumuʻa ʻo e fokotuʻu ha siteikí, pe fakaʻaongaʻi ʻo e lakanga fakataulaʻeiki ʻo e ʻOtuá ʻi ha faʻahinga foungá, ke tokoni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi ʻi Heʻena ngāué—ke ʻi ai ha faingamālie ke maʻu ʻe he fānau kotoa pē ʻa e ʻOtuá ehuhuʻí mo e hakeakiʻí. ʻOku ʻomi ʻe he lakangafakataulaʻeikí ʻa e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí, fakaʻatā ke fai ʻe he taha kotoa e ngaahi fuakavá mo maʻu e ngaahi ouau fekauʻaki mo iá, ʻo hangē pē ko e foʻi lōketí, he ko ʻene taumuʻá ke ʻave ʻa e utá. ʻE lava ke fakaʻaongaʻi e “taʻataʻa fakalelei ʻo Kalaisí”24 ʻi heʻetau moʻuí ʻi heʻetau aʻusia e ivi fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní pea maʻu e ngaahi tāpuaki ʻoku talaʻofa mai ʻe he ʻOtuá.

Makehe mei hoʻo talangofua ki he ngaahi fono mo e ngaahi ouau ʻo e ongoongoleleí, ʻoku ou fakaafeʻi koe ke ke fakahoko mo tauhi ʻa e ngaahi fuakava ʻo e lakanga fakataulaʻeikí. Maʻu e fakapapau mo e talaʻofa ʻa e ʻOtuá. Fakatupulaki ho ngaahi fatongia ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ke tokoni ki he Tamai Hēvaní mo Sīsū Kalaisi. Fakaʻaongaʻi ʻe lakanga fakataulaʻeikí ke ʻave e faingamālié ke ʻaonga ki ha taha kehe e mālohi faifakalelei ʻo e Fakamoʻuí! ʻI hoʻo fai iá, te ke maʻu ai mo ho fāmilí ha ngaahi tāpuaki maʻongoʻonga. ʻOku ou fakamoʻoni ʻoku moʻui ʻa e Huhuʻí mo Ne tataki ʻa e ngāué ni, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.