2010–2019
Fanga Kiʻi Meʻa Iiki mo Faingofuá
ʻEpeleli 2018


Fanga Kiʻi Meʻa Iiki mo Faingofuá

ʻOku fie maʻu ke fakamanatu mai kiate kitautolu, ko e ngaahi meʻa ngali īkí te nau ʻomi ha ngaahi fuʻu meʻa lalahi hili ha vahaʻa taimi lōloa.

I.

Siʻoku kāinga ʻofeina, hangē ko kimoutolú, kuo ongo moʻoni, fakamaamaʻi mo ueʻi fakalaumālie au ʻe he ngaahi pōpoaki, hiva mo e ngaahi ongo ʻo e taimi fakataha ko ʻení. ʻOku ou tui ʻoku ou lea foki maʻamoutolu ʻi hono fakahā ʻetau houngaʻia ki hotau kāinga kuo nau fakaivia kitautolu ʻi heʻenau hoko ko e ngaahi meʻangāue ʻi he toʻukupu ʻo e ʻEikí, ʻi he taimi fakatahá ni.

ʻOku ou houngaʻia ke lea atu kiate kimoutolu he Sāpate Toetuʻú. ʻOku tau kau fakataha ʻi he ʻahó ni mo e kau Kalisitiane kehé ʻi hono fakamanatua e Toetuʻu ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Ki he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, ʻoku hoko e Toetuʻu moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí ko ha pou maama ia ʻo ʻetau tuí.

Koeʻuhí ʻoku tau tui ki he ngaahi fakamatala ʻi he Tohi Tapú mo e Tohi ʻa Molomoná fakatouʻosi fekauʻaki mo e Toetuʻu moʻoni ʻa Sīsū Kalaisí, ʻoku tau tui foki ki he ngaahi akonaki fakafolofola lahi, ʻa ia ʻe hoko mai ha toetuʻu faitatau mo ia ki he kakai kotoa pē kuo moʻui ʻi he māmaní.ʻOku ʻomi ʻe he toetuʻu ko iá ʻa e meʻa ʻoku ui ʻe he ʻAposetolo ko Pitá ko ha “ʻamanaki moʻui” (1 Pita1:3). Ko e ‘amanaki moʻui ko iá ko ha tui fakapapau ia ʻoku ʻikai ko e maté ʻa hotau ngataʻangá ka ko ha sitepu mahuʻinga ia ʻi he palani ʻofa ʻa ʻetau Tamai Hēvaní ki he fakamoʻui ʻo ʻEne fānaú.ʻOku fie maʻu ʻe he palani ko iá ha liliu mei he moʻui fakamatelié ki he moʻui taʻe-faʻamaté. Ko e uho ki he liliu ko iá ʻa e tō e laʻaá ʻi he maté mo e pongipongi nāunauʻia ʻoku malava tuʻunga he Toetuʻu ʻa hotau ʻEikí mo e Fakamoʻuí, ʻa ē ʻoku tau fakamanatua ʻi he Sāpate Toetuʻu ko ʻení.

II.

ʻI ha himi fakaʻofoʻofa naʻe fakalea ʻe ʻIlaisa R. Sinou, ʻoku tau hiva ai:

[Hono ‘ikai maʻongoʻonga, nāunauʻia, mo kakato,

ʻA e taumuʻa molumalu ʻo e Huhuʻí,

Ko e faitotonú, ʻofá mo e ʻaloʻofá

‘I ha maʻumaʻuluta fakalangi]!1

Ko ha konga ia ʻo e palani fakalangi mo maʻumaʻulutá, ʻa ʻetau fakatahataha ʻi he ngaahi fakatahaʻangá, kau ai e konifelenisi ko ʻení, ke feakoʻaki mo fepoupouʻaki.

ʻI he pongipongí ni kuó u ongoʻi ai ke fakaʻaongaʻi e akonaki ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní, ko e kaveinga ʻeku leá, ʻa ia ʻoku lekooti ʻi he Tohi ʻa Molomoná: “ʻOku fakahoko ʻe he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi” ( ʻAlamā 37:6).

ʻOku akoʻi kitautolu ki ha fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ʻi he ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.ʻOku fie maʻu ke fakamanatu mai kiate kitautolu, ko e ngaahi meʻa ngali īkí te nau ʻomi ha ngaahi fuʻu meʻa lalahi hili ha vahaʻa taimi lōloa. Kuo lahi ha ngaahi lea ʻa e Kau Taki Māʻolungá mo ha kau faiako ʻoku tokaʻi, ʻi he tefito ko ʻení. ʻOku mahuʻinga ʻaupito ʻa e tefito ko ʻení pea ʻoku ou ongoʻi ke u toe lea atu ai.

Naʻe fakamanatu mai kiate au ʻa e mālohi ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻe ha meʻa naʻá ku sio ai ʻi haʻaku lue pongipongi. Ko e laʻitā eni naʻá ku faitāʻí. Ko e papā ʻa e sima matolu mo mālohi ʻi he ʻaluʻangá. Ko ha ola nai ʻeni ʻo ha haʻaki lahi mo mālohi? ʻIkai, ko e papā ko ʻení naʻe fakatupu ia ʻe he tupu māmālie mo siʻisiʻi ʻa e taha ʻo e ngaahi aka ne totolo mai mei he fuʻu ʻakau he tafaʻakí. Ko ha fakatātā faitatau ʻeni naʻá ku sio ai ʻi ha hala ʻe taha.

ʻĪmisi
Mafahi ʻi he laʻisimá
ʻĪmisi
Mafahi ʻe taha ʻi he laʻisimá

Naʻe fuʻu siʻisiʻi ʻa e mālohi naʻá ne ʻai ke papā e ngaahi ʻaluʻanga sima matolu ko ʻení ke lava ʻo fua fakaʻaho pea naʻa mo e fakamāhiná, ka naʻe mālohi ʻaupito hono olá ʻi he fakalau ʻa e taimí.

ʻOku pehē ʻa e ola mālohi ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ʻoku akoʻi kitautolu ki ai ʻi he folofolá pea mo e kau palōfita moʻuí, ʻi he fakalau ʻa e taimí. Fakakaukau ki he ako folofola kuo akonekina kitautolu ke tau fai ʻi heʻetau moʻui fakaʻahó. Pe fakakaukau ki he ngaahi lotu fakatāutahá mo e tūʻulutui ʻo lotu fakafāmilí, ʻa ia ko ha meʻa angamaheni ki he Kāingalotu faivelengá. Fakakaukau ki ha maʻu ako semineli ʻa e toʻu tupú pe kalasi ʻinisititiuti ʻa e kakai lalahi kei talavoú. Neongo ʻoku ngali iiki mo faingofua ʻa e ngaahi meʻa ko ʻení, ka te nau hoko ko ha tupulaki fakalaumālie mālohi. ʻOku hoko ʻeni koeʻuhí ko e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua taki taha ko ʻení, ʻoku nau fakaafeʻi e takaua ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní, ʻa e Taha Faifakamoʻoni ʻokú Ne fakamaama mo tataki kitautolu ki he moʻoní, ʻo hangē ko ia kuo fakamatalaʻi ʻe Palesiteni ʻAealingí.

Ko ha maʻuʻanga tokoni fakalaumālie tupulaki mo langaki moʻui ʻe taha ʻa hono toutou fakahoko ʻo e fakatomalá, neongo e fanga kiʻi maumaufono ngali īkí.ʻE lava ke tokoni ʻetau vakavakaiʻi pē kitautolú ke tau sio ki heʻetau ngaahi tōnounoú mo e founga ke tau toe lelei ange aí.ʻOku totonu ke hoko e fakatomala ko iá kimuʻa ʻi heʻetau maʻu fakauike e sākalamēnití. ʻOku fokotuʻu mai ha ngaahi meʻa lelei ke fakakaukau ki ai ʻi he ngāue ko ʻeni ʻo e fakatomalá ʻi he himi, “Kuó u Fai Ha Lelei?”

Kuó u fai ha lelei ʻi he māmaní?

Pe kuó u fai nai ha tokoni?

[Kuó u fakafiefiaʻi nai e loto mamahí pe ʻai ha taha ke loto-fiefia?

Ka ʻikai, ko e moʻoni kuó u vaivai.

Kuo maʻamaʻa ange ha kavenga ʻa ha taha he ʻahó ni?

Koeʻuhí he naʻá ku loto fiemālie ke vahevahe?

Pe kuo tokoniʻi nai e mahakí mo e ongosiá ʻi honau halá?

ʻI heʻenau fie maʻu ʻeku tokoní, naʻá ku ʻi ai?] 2

Ko e moʻoni ko ha ngaahi meʻa iiki ʻeni, ka ko ha ngaahi sīpinga lelei moʻoni kinautolu ʻo e akonaki ʻa ʻAlamā ki hono foha ko Hilamaní: “Pea ʻoku ngāue ʻa e ʻEiki ko e ʻOtuá ʻi he ngaahi founga ke fakahoko ai ʻene ngaahi taumuʻa maʻongoʻonga mo taʻengatá; pea ʻoku fakafou ʻi he ngaahi meʻa īkí …ʻa e fakamoʻui ʻo e kakai tokolahi” ( ʻAlamā 37:7).

Ne ʻoange ʻe Palesiteni Sitīveni C. Uililati ki ha haʻofanga ʻi he ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–Hauaiʻí, ʻa e fakamatala ueʻi fakalaumālie ko ʻeni ʻo e akonaki ʻa ʻAlamaá: “Naʻe fakapapauʻi ʻe ʻAlamā ki hono fohá ko hono moʻoní, ko e sīpinga ʻoku muimui ki ai ʻa e ʻEikí ʻi heʻetau tui kiate Ia mo muimui ki Heʻene faleʻí ʻi he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá, ko ʻEne tāpuakiʻi kitautolu ʻaki ha fanga kiʻi mana iiki fakaʻaho, mo ha ngaahi ngāue fakaofo ʻi he ʻalu ʻa e taimí.”3

Naʻe akoʻi ʻe Palesiteni Hauati W. Hanitā ʻo pehē, “ko e taimi lahi, ko e fanga kiʻi ngāue angamaheni ʻoku tau fakahokó, ʻoku ʻaonga lahi taha ia ʻi he moʻui ʻa e niʻihi kehé, ʻi hono fakafehoanaki ki he ngaahi meʻa ʻoku faʻa fakamatalaʻi ʻe he māmaní ko e maʻongoʻongá.”4

Ko ha akonaki fakamāmani kae leʻo afea ʻo e tefitoʻi moʻoni tatau ko ʻení, ʻoku maʻu ia meia Senatoa Teni Koutesi ʻo ʻInitianá ʻa ia naʻá ne tohi ʻo pehē: “Ko e teuteu pē ʻe fai ki he fili mahuʻinga ko ia ke ne liliu ha moʻuí, pea naʻa mo ha puleʻanga, ko e fanga kiʻi fili ʻe laungeau mo laui afe ʻoku ngali taʻe mahuʻinga pea ʻikai faʻa fakatokangaʻi ka ʻokú ne talamai ko hai kitautolu, ka ʻoku fai ʻi he liló.”5

Ko e ngaahi fili fai ʻi he lilo “ngali taʻe mahuʻinga” ko iá, ʻoku kau ai e founga ʻoku fakamoleki ki ai hotau taimí, meʻa ʻoku tau mamataʻi ʻi he televīsoné mo e ʻinitanetí, meʻa ʻoku tau laú, fakatātā mo e hiva ʻoku tau sio mo fanongo ki ai ʻi he ngāué mo ʻapí, ngaahi fakafiefia ʻoku tau kumiá, mo e founga ʻetau fakaʻaongaʻi ʻetau tukupā ke faitotonu mo moʻoní. Ko ha meʻa ngali iiki mo faingofua ʻe taha ko e angalelei mo moʻui fiefia ʻi heʻetau feohi fakatāutahá.

He ʻikai lava ʻe ha taha ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ko ʻení ʻo hiki hake kitautolu ki ha ngaahi fuʻu meʻa lalahi kae ʻoua ke toutou fakahoko pea hokohoko atu hono fai kinautolú.ʻOku taku naʻe lea ʻa Pilikihami ʻIongi ʻo pehē: “Ko ʻetau moʻuí ʻoku faʻu ʻaki ia ha fanga kiʻi tūkunga iiki mo faingofua ʻa ia ʻoku tānaki ʻo lahi ʻaupito ʻi hono fakatahaʻi kinautolú, pea ko e aofangatuku ia e moʻui kotoa ʻa ha tangata mo ha fefine.”6

ʻOku ʻātakaiʻi kitautolu ʻe he ivi tākiekina ʻo e mītiá mo e ngaahi tukufakaholo kovi ange ʻa ia te ne tafia ʻetau tuʻunga moʻuí, kapau he ʻikai ke hokohoko atu ʻetau fakafepakiʻi kinautolú. Kuo pau ke tau ʻaʻalo maʻu pē, ke tau ngaʻunu atu ki he matavai ʻo ʻetau taumuʻa taʻengatá. ʻOku tokoni ia kapau ʻoku tau kau ki ha timi ʻoku ʻaʻalo fakataha, ʻo hangē ko ha timi siuʻaʻaló. Ke toe fakaloloto ange hono fakaʻaongaʻi e fakatātā ko iá, ʻoku mālohi ʻaupito ʻa e ʻaú ʻa ia kapau ʻe faifai pea tuku ʻetau ʻaʻaló, ʻe tafia hifo kitautolu ki ha feituʻu ʻoku ʻikai ke tau fekumi ki ai ka kuo pau ke tau aʻu ki ai ʻo ka ʻikai ke tau toutou feinga ke ngaʻunu maʻu pē ki muʻa.

Hili ha fakamatala ʻa Nīfai ʻo fekauʻaki mo ha meʻa siʻisiʻi naʻe hoko kae lahi hono olá, naʻá ne tohi ʻo pehē,“Pea ko ia ʻoku hā mai ʻoku lava ʻe he ʻEikí ʻo fakahoko ʻaki ʻa e ngaahi founga īkí ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahi” (1 Nīfai 16:29). ʻOku ʻi he Fuakava Motuʻá ha fakatātā fakangalongataʻa ʻo e meʻá ni. ʻOku tau lau ai ki he kau ʻIsilelí ʻi hano uʻu kinautolu ʻe ha fanga ngata vela.Naʻe mate ha kakai tokolahi mei hono uʻu kinautolú (vakai, Nōmipa 21:6). ʻI he lotu ʻa Mōsese ki ha tokoní, naʻe ueʻi ia ke ne ngaohi ha “ngata palasa, ʻo ne ʻai ia ki he ʻakaú.”Hili iá,“kapau kuo uʻusia ha tangata ʻe ha ngata, pea sio ia ki he ngata palasá, naʻe moʻui ia” (veesi 9). Ko ha meʻa siʻi ia ka ko ha ola fakaofo moʻoni! Kae hangē ko e fakamatala ʻa Nīfai ki he fakatātā ko ʻení ʻi heʻene akonekina kinautolu naʻa nau angatuʻu ki he ʻEikí, ʻo aʻu pē ki he taimi ne teuteuʻi ai ʻe he ʻEikí ha founga faingofua ke fakamoʻui ai kinautolú, “ko e meʻa ʻi hono faingofua ʻo e foungá, pe ko hono faingofuá, naʻe ʻi ai ʻa e tokolahi naʻe mate ai” (1 Nīfai 17:41).

ʻOku hanga ʻe he fakatātā mo e akonaki ko iá ʻo fakamanatu mai ʻoku ʻikai ʻuhinga e faingofua ʻo e halá mo e ngāue ne fekauʻí, ke pehē ʻoku taʻe mahuʻinga ia ki hono aʻusia ʻo ʻetau holi māʻoniʻoní.

ʻI he founga tatau, ko e fanga kiʻi talangataʻa īkí, pe fanga kiʻi tōnounou ʻi hono fakahoko e ngaahi meʻa māʻoniʻoní, ʻe lava ke ne ʻohifo ʻe ia kitautolu ki ha nunuʻa kuo fakatokanga mai ke tau fakaʻehiʻehi mei ai. ʻOku ʻomi ʻe he Lea ʻo e Potó ha fakatātā ʻo e meʻá ni.ʻOku ngalingali he ʻikai lava ʻo fakafuofuaʻi e nunuʻa ʻo hono maʻu ʻo ha foʻi tapaka ʻe taha pe inu kava mālohi ʻe taha, pe ko ha fua ʻe taha ʻo e faitoʻo konatapú, ki he sinó. Kae hili ha vahaʻataimi lōloa, ʻe mālohi ʻaupito hono nunuʻá pea ʻikai faʻa lava ke toe liliu.Manatuʻi ʻa e papā e ʻaluʻangá ʻi he mafola māmālie mo siʻisiʻi ʻa e aka ʻo e fuʻu ʻakaú.Ko e meʻa ʻe taha ʻoku paú, ko e ngaahi nunuʻa kovi ʻo hono maʻu ʻo ha meʻa ʻe hoko ai ha maʻunimā, hangē ko e faitoʻo konatapu ʻokú ne uesia hotau sinó pe naunau ponokalafi ʻokú ne ʻuliʻi ʻetau fakakaukaú, ka ʻoku lava noa pē ke fakaʻehiʻehi mei ai ʻo kapau ʻe ʻikai ke tau fuofua maʻu ia—tatau ai pē ʻo ka tuʻo taha.

ʻI he ngaahi taʻu lahi kuo hilí, naʻe fakamatalaʻi ʻe Palesiteni M. Lāsolo Pālati ki ha kau haʻofanga ʻi he konifelenisi lahí “ʻa e founga ʻe lava ai ʻa e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻo uesia pe fakaʻauha e fakamoʻui ʻa ha taha.” Naʻá ne akonaki ʻo pehē: “Hangē ko ha ngaahi filo ngāvaivai ʻoku nau faʻu e tuʻoni filó, pea hoko ko ha kiʻi maea siʻisiʻi, pea faifai ʻo hoko ko ha maea lahí, ko e fanga kiʻi meʻa iiki ko ʻení ʻo ka fakatahaʻi, te nau fuʻu fefeka ke toe lava ʻo motuhi. Naʻá ne pehē, “Kuo pau ke tau ʻiloʻi maʻu pē ʻa e mālohi ʻoku maʻu ʻe he fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá ʻi hono langaki e moʻui fakalaumālié.“ʻI he taimi tatau, kuo pau ke tau ʻilo ʻe ngāue ʻaki ʻe Sētane ha fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofua ke tataki kitautolu ki he siva ʻa e ʻamanakí mo e mamahí.”7

Naʻe fai ʻe Palesiteni Uililati ha fakatokanga tatau ki ha haʻofanga ʻi BYU–Hauaiʻi ʻo pehē: “ʻOku tupu mei he ʻikai fai ʻa e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá, ha hōloa ʻa e tuí, taʻofi ʻo e ngaahi maná, pea ʻoku kamata ʻaki hano fakatatali ʻa e fakalakalaka ki he ʻEikí mo Hono puleʻangá pea hoko atu ki hono holoki ia ʻi he hanga ʻe he kumi ki he meʻa fakatuʻasinó mo e holi fakamāmaní ʻo fetongi ʻa e fekumi ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.”8

Ke maluʻi kitautolu mei he ngaahi nunuʻa kovi ʻoku fakaʻauha pea fakatuʻutāmaki ki heʻetau fakalakalaka fakalaumālié, ʻoku fie maʻu ke tau muimui ki he sīpinga fakalaumālie ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá. Naʻe fakamatalaʻi ʻe Tēvita A. Petinā e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi ha Konifelenisi ʻa e Kakai Fefiné ʻi BYU, ʻo pehē: “Teu tau lava ʻo ako lahi kau ki he natula mo e mahuʻinga ʻo e sīpinga fakalaumālié mei he founga ʻo … hono fakatafe māmālie ʻa e vaí ki he kelekelé,” ʻi hano fakahoa ki he tāfeá pe ko hano fana ʻo ha vai lahi ki ha feituʻu ʻe ʻikai fie maʻu ai.

Naʻá ne fakamatala ʻo pehē: “Ko e hokohoko toʻi ko ia ʻa e vaí, ʻoku tō loloto ia ki he kelekelé pea ʻomi ai ha tuʻunga hauhau lelei ʻo e kelekelé, ʻe tupu ai ʻa e ʻakaú.ʻI he founga tatau, kapau te ta nofo taha ʻi he feinga ke toutou maʻu e fanga kiʻi tulutā ʻo e fafanga fakalaumālié, ʻe tō loloto leva e ngaahi aka ʻo e ongoongoleleí ʻi hotau lotó, pea lava ʻo fakavaʻe mo fokotuʻu maʻu, peá ne ʻomi ha fua ʻoku melie mo makehe.”

Naʻá ne hoko atu ʻo pehē, “Ko e sīpinga fakalaumālie ʻo e fanga kiʻi meʻa iiki mo faingofuá, ʻi hono ʻomi ʻo e ngaahi meʻa lalahí, ʻoku maʻu ai ʻa e māteaki tuʻu maʻu mo taʻe ueʻia, pea mo ha ului ʻoku kakato ange ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongoongoleleí.”9

Naʻe akoʻi ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá ʻa e tefitoʻi moʻoni ko ʻení ʻi ha ngaahi lea ʻoku fakaʻaongaʻi ʻi he Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá: “Tuku ke ʻoua naʻa lau ia ʻe ha tangata ko ha ngaahi meʻa iiki, he ʻoku lahi ʻa e ngaahi meʻa … ʻa ia ʻoku kau ki he kāingalotú, ʻa ia ʻe makatuʻunga ʻene hokó ʻi he ngaahi meʻá ni” (T&F 123:15).

Naʻe faleʻi ʻe he ʻEikí ke nau faʻa kātaki ʻi heʻenau ngaahi feinga ʻi he kamataʻangá ke fokotuʻu ʻa e Siasí ʻi Mīsulí, he “kuo pau ke hoko ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē ʻi honau taimí” (T&F 64:32). Pea naʻá Ne ʻoange ʻa e akonaki maʻongoʻonga ko ʻení: “Ko ia ʻoua naʻá mo fiu ʻi he faileleí, he ʻokú mo ʻai ʻa e tuʻunga ʻo ha ngāue lahi. Pea ʻoku tupu mei he ngaahi meʻa īkí ʻa e ngaahi fuʻu meʻa lalahí” (T&F 64:33).

ʻOku ou tui ʻoku tau fakaʻamu kotoa pē ke mumui ki he tukupā ʻa Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke laka atu ki muʻa “ʻi he hala ʻo e fuakavá.”10 Ko ʻetau tukupā ke fai iá ʻoku fakamālohia ia ʻe he toutou muimui ki he “fanga kiʻi meʻa iiki” ʻoku akoʻi kitautolu ki ai ʻe he ongoongolelei ʻa Sīsū Kalaisí mo e kau taki ʻo Hono Siasí. Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻo kiate Ia mo ʻoatu ʻEne ngaahi tāpuakí kiate kinautolu kotoa ʻoku fekumi ke nofo ʻi Hono hala ʻo e fuakavá, ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.