2010–2019
Ngāue Fakafaifekaú: Ko Hono Vahevahe e Meʻa ʻI ho Lotó
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Ngāue Fakafaifekaú: Ko Hono Vahevahe e Meʻa ʻI ho Lotó

Neongo pe ko fē ha feituʻu ʻi he māmaní ʻokú ke ʻi ai, ʻoku lahi ʻaupito e ngaahi faingamālie ke vahevahe ai e ongoongo fakafiefia ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí.

ʻI he māhina kuo ʻosí ne fakaafeʻi ʻe hotau palōfita ʻofeina ko Palesiteni Lāsolo M. Nalesoní á e Toko Hongofulu Mā Uá, ke folau fakataha mo ia ki hono fakatapui ʻo e Temipale Loma, ʻĪtalí. Lolotonga ʻemau folaú ne u fakakaukau ki he fononga ʻa e ʻAposetolo ko Paulá. Naʻe ʻaho ʻe meimei 40 e fononga mei Selusalema ki Loma ʻi hono taimí. Ka ʻi he taha ʻo e ngaahi vakapuna ʻoku ou saiʻia taha ai he ʻaho ní, ʻoku houa pē ʻe 3.

ʻOku tui e kau mataotao faka-Tohitapú naʻe ʻi Loma ʻa Paula he taimi naʻá ne hiki ai e niʻihi ʻo ʻene ngaahi tohí, ʻa ia ko ha kī ia ki hono fakamālohia ʻo e Siasí he kuonga ko iá ʻo hangē pē ko e ʻaho ní.

Ne maheni lelei ʻa Paula mo e kāingalotu kehe ʻo e Siasí he kuonga muʻá, ʻa e Kāingalotu Kimuʻámo e feilaulaú. Ne tokolahi ha niʻihi ne fakatangaʻi pea aʻu ai pē ʻo maté.

Ne toe foua foki ʻe he kāingalotu ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ne toe fakafoki maí, ʻa e Kāingalotu ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ha ngaahi fakatanga kehekehe ʻi he taʻu ʻe 200 kuohilí. Neongo e fakatanga ko iá kuo hokohoko atu e tupulaki ʻa e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní pea ʻoku ʻi he feituʻu kotoa ʻo e māmaní (mahalo pē koeʻuhi ko e fakatanga ko iá).

ʻOku Kei Lahi Ha Meʻa ke Fai

Neongo ia, kimuʻa pea fai haʻatau kātoangá, mo fakafiefiaʻi ʻetau lavameʻa mahuʻingá ʻe lelei ke tau ʻai ke matuʻaki mahino e tupu ʻa e Siasí mo hono mahuʻingá.

ʻOku meimei ke toko 7.5 piliona e kakai ʻi he māmaní, ʻo fakahoa ki he kāingalotu ʻe toko 16 miliona ʻo e Siasí ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní—ko ha tākanga matuʻaki tokosiʻi moʻoni.1

Ka ʻoku holo e tokolahi ʻo e kau tui faka-Kalisitiané ʻi he ngaahi konga ʻe niʻihi ʻo e māmaní.2

Naʻa mo e Siasi ʻo e ʻEikí kuo fakafoki maí—neongo ʻoku kei hokohoko e tupu ʻa e tokolahi fakalukufua ʻa e kāingalotú—ʻoku fuʻu tokolahi ha kāingalotu ʻoku ʻikai ke nau maʻu e ngaahi tāpuaki ʻo e kau mai maʻu pē ki he Siasí.

ʻI hono fakalea ʻe tahá, tatau ai pē pe ko e fē ha feituʻu ʻokú ke ʻi ai ʻi he māmaní, ʻoku lahi e ngaahi faingamālie ke vavhevahe ai e ongoongo fakafiefia3 ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí ki he kakai te ke fetaulaki, ako, nofo fakataha pe ngāue mo feohi fakataha mo iá.

ʻI he taʻu kuohilí, ne u maʻu ha faingamālie fakaʻofoʻofa ke kau moʻoni ʻi he ngaahi ʻekitivitī ngāue fakafaifekau fakamāmanilahi ʻo e Siasí. Ne u faʻa fakalaulauloto mo lotua e fekau mahuʻinga ʻa e Fakamoʻuí ki Heʻene kau ākongá—kitautolu, ʻEne fānaú—ke “ʻalu ʻa kimoutolu, ʻo fakalotuʻi ʻa e ngaahi puleʻanga kotoa pē, ʻo papitaiso ʻa kinautolu ʻi he huafa ʻo e Tamaí, mo e ʻAló, mo e Laumālie Māʻoniʻoní.”4

Ne u fefauhi lahi ʻaupito e fehuʻi “Ko e hā ha founga te tau lava ai ko ha kāingalotu mo ha kau ākonga ʻa Kalaisi, ʻo fakakato e fekau maʻongoʻonga ko iá ʻi heʻetau ngāue fakaʻahó, ʻaki hotau lelei tahá?”

ʻOku ou fakaafeʻi atu koe he ʻahó ni ke ke fakalaulauloto ki he fehuʻi tatau ʻi ho lotó mo e ʻatamaí. 5

Ko ha Meʻaʻofa ki he Ngāue Fakafaifekaú

Kuo laui taʻu hono fakamamafaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí e fekau mahino ko ia “Ko e mēmipa kotoa pē ko e faifekau!”6

Kuo vekeveke mo fiefia e kāingalotu ko ia ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí—ʻi he kuohilí mo e lolotongá ni—ke vahevahe e ongoongoleleí ki he kaungāmeʻa mo e maheni. ʻOku nau ʻi he fakamoʻoni kia Sīsū Kalaisí, pea ʻoku nau loto moʻoni ke aʻusia ʻe he niʻihi kehé e fiefia tatau kuo nau maʻu ʻi he ongoongolelei ʻo e Fakamoʻui.

ʻOku ʻi ai ha niʻihi he kāingalotu ʻo e Siasí ʻoku nau maʻu e meʻafoaki ko ʻení. ʻOku nau saiʻia he hoko ko ha kau fakafofonga ʻo e ongoongoleleí. ʻOku nau ngāue mālohi mo fiefia pea tataki e ngāué ko ha kāingalotu ngāue fakafaifekau.

Ka neongo ia, ʻoku ʻi ai hatau niʻihi ʻoku kei fakatoupīkoi pē. ʻI he taimi ʻoku aleaʻi ai e ngāue fakafaifekaú ʻi he ngaahi fakataha ʻa e Siasí, ʻoku punou honau ngaahi ʻulú kae ʻoua kuo puli he ʻotu seá, tukutaha honau fofongá he folofolá pe kuikui ʻo fakalaulauloto ke ʻoua naʻa sio ki he kāingalotu kehé.

Ko e hā ʻoku pehē aí? Mahalo pē ʻoku tau ongoʻi halaia ʻi he ʻikai ke fai ha ngāue lahi ange ki hono vahevahe ʻo e ongoongoleleí. Mahalo ʻoku ʻikai ke tau ongoʻi pauʻia ki he anga hono fai iá. Pe ʻoku tau manavasiʻi ke fai ha meʻa he ʻikai ke tau ongoʻi fiemālie ai.

ʻOku mahino ʻeni kiate au.

Kae manatuʻi ne ʻikai ke fie maʻu ʻe he ʻEikí ia ha taukei, pe ngāue fakafaifekau ʻoku taʻe-hano-mele. Ka, “ʻoku fie maʻu ʻe he ʻEikí ʻa e loto mo e ʻatamai fie faí.”7

Kapau kuó ke fakahoko fiefia hoʻo ngāue faka-faifekaú, kātaki ʻo hokohoko atu, pea hoko ko ha sīpinga ki he niʻihi kehé. ʻE tāpuekina koe ʻe he ʻEikí.

Ka ʻo kapau, ʻokú ke fakatoupīkoi ke vahevahe e pōpoaki ʻo e ongoongoleleí, tuku keu fokotuʻu atu ha meʻa ʻe nima he ʻikai te ke ongoʻi halaia ai ka ke lava ai ʻo kau ʻi he fekau mahuʻinga ʻa e Fakamoʻuʻí ki hono tānaki ʻo ʻIsilelí?

Ngaahi Fokotuʻu Faingofua ʻe Nima

ʻUluakí, ʻunu ke ofi ki he ʻOtuá. Ko e ʻuluaki fekau lahí ke ʻofa ki he ʻOtuá.8 Ko e ʻuhinga mahuʻinga ia ʻo ʻetau ʻi he māmaní. ʻEke pē kiate koe, “ʻOku ou tui moʻoni nai ki he Tamai Hēvaní?”

“ʻOku ou ʻofa mo falala kiate Ia?”

Ko hoʻo ofi ange ki heʻetau Tamai Hēvaní, ko e lahi ange ia ʻa ʻEne maama mo e fiefia ʻe hā mai meiate koé. ʻE fakatokangaʻi ʻe he niʻihi kehé ʻoku ʻi ai ha meʻa makehe mo mahuʻinga ʻoku hā mai meiate koe. Pea te nau fifili leva ki ai.

Uá, fakafonu ʻaki ho lotó ha ʻofa ki he niʻihi kehé. Ko e fekau lahi ʻeni hono uá.9 Feinga ke ke vakai moʻoni ki he taha kotoa pē ʻoku mou feohí ko ha fānau ʻa e ʻOtuá. Ngāue fakaetauhi kiate kinautolu—neongo pe ʻoku kau honau hingoá ʻi hoʻo lisi ʻo e ngāue fakaetauhí pe ʻikai.

Kata fakataha mo kinautolu. Fiefia fakataha mo kinautolu. Tangi fakataha mo kinautolu. Fakaʻapaʻapaʻi kinautolu. Fakamoʻui, hiki hake, mo fakamālohia kinautolu.

Feinga ke faʻifaʻitaki ki he ʻofa ʻa Kalaisí pea manavaʻofa ki he niʻihi kehé—naʻa mo kinautolu ʻoku angakovi atu kiate koé, ʻoku nau manukia mo loto ke faikovi atu kiate koe. ʻOfa mo ngaohi leleiʻi kinautolu ko ha fānau ʻa e Tamai Hēvaní.

Tolú, feinga ke fononga he hala fakaākongá. Ko e lahi ange hoʻo ʻofa ki he ʻOtuá mo ʻEne fānaú, ʻe pehē pē mo hoʻo tukupā ke muimui kia Sīsū Kalaisí.

Te ke ako ki Heʻene foungá ʻaki hao keinanga ʻi Heʻene folofolá pea talangofua mo fakahoko e ngaahi akonaki ʻa e kau palōfita mo e kau ʻaposetolo ʻo onopōní. Te ke tupulaki he ʻiloʻi fakapapau mo lototoʻa ke muimui Heʻene foungá ʻi hoʻo fetuʻutaki mo e Tamai Hēvaní ʻaki ha loto fakatōkilalo ʻoku akoʻi ngofua.

ʻE fie maʻu ke ako e fononga fakaākongá he—ʻi he ʻaho takitaha, siʻi ʻi heni pea siʻi ʻi hena, “ʻaloʻofa hoko mo e ʻaloʻofa,”10 “ʻotu lea ki he ʻotu lea.”11 Neongo pē ʻe tuai e fakalakalaká he taimi ʻe niʻihi.

Ka ko e meʻa mahuʻingá ke ʻoua te ke foʻi; feinga pē ke ʻai ke tonu. ʻE aʻu pē ki ha tuʻunga te ke lelei ange, fiefia ange, mo fakamātoato ange ʻE hoko leva hoʻo talanoa mo e niʻihi kehé kau ki hoʻo tuí ko ha meʻa angamaheni mo fakanatula . ʻE hoko leva e ongoongoleleí ko ha konga pau mo mahuʻinga ʻi hoʻo moʻuí, pea ngalikehe ka taʻe talanoaʻi ia mo e niʻihi kehé. Mahalo he ʻikai ke hoko leva ia he taimí ni—ka ko ha ngāue ia ke fai he toenga ʻo e moʻuí. Ka ʻe hoko ia.

Faá, vahevahe e meʻa ʻi ho lotó. ʻOku ʻikai ke u kole atu ke ke tuʻu he veʻe halá mo ha meʻa fakaleʻolahi ʻo lau mai ha ngaahi veesi mei he Tohi ʻa Molomoná. Ko e meʻa ʻoku ou kole atú ke ke kumi maʻu pē ha faingamālie ke vahevahe ai hoʻo tuí mo e kakaí ʻi ha ngaahi founga fakanatula mo angamaheni—tatau pē ʻi he fetaulaki tonu pe ʻi he ʻinitanetí. ʻOku ou kole atu ke ke “tuʻu ko e kau fakamoʻoni”12 ki he mālohi ʻo e ongoongoleleí ʻi he taimi kotoa pē—pea ka fie maʻu, lea ʻaki ia.13

Koeʻuhi “ko e ongoongolelei ʻo Kalaisí … ko e mālohi ia ʻo e ʻOtuá ki he fakamoʻuí,” te ke lava ʻo maʻu ha loto-falala, lototoʻa, mo anga fakatōkilalo ʻi hoʻo vahevahe iá.14 ʻOku hangē ʻoku ʻikai malava e loto-falala, lototoʻá, mo e anga fakatōkilaló ʻo maʻu fakataha he taimi tatau, ka ʻoku malava ia. ʻOku nau fakahaaʻi mai e fakaafe ʻa e Fakamoʻuí ke ʻoua ʻe fufuuʻi e ngaahi tefitoʻi moʻoni mo e meʻa mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí ʻi he lalo puhá, kae tuku ke ulo atu hoʻo māmá, ke fakalāngilangiʻi ʻe hoʻo ngaahi ngāue leleí hoʻo Tamai he Langí.15

ʻOku lahi e ngaahi founga angamaheni mo fakanatula ki hono fakahoko ʻení, mei he ngaahi ngāue fakaʻaho ʻaki e angaʻofá ki he fakamoʻoni fakataautaha he You Tube, Facebook, Istagram, pe Twitter ki he talanoa faingofua mo e kakai te ke fetaulaki mo iá. ʻOku tau ako he taʻú ni ki he Fuakava Foʻoú ʻi hotau ʻapí mo e Lautohi Faka-Sāpaté. Ko ha faingamālie fakaʻofoʻofa ia ke fakaafeʻi ho ngaahi kaungāmeʻá mo e kaungāʻapí ki he lotú mo homou ʻapí ke ako ki he Fakamoʻuí mo koe. Vahevahe mo kinautolu e Gospel Library app, te nau lava ʻo maʻu ai e Haʻu ʻo Muimui ʻIate Au. Kapau ʻokú ke ʻiloʻi ha kakai kei talavou mo honau fāmilí, ʻoange kiate kinautolu e tohi tufa ko e Ki Hono Fakamālohia ʻo e Toʻu Tupú pea fakaafeʻi ke nau haʻu ʻo sio ʻi he anga e feinga hotau kakai kei talavoú ke nau moʻui ʻaki e ngaahi tefitoʻi moʻoni ko iá.

Ka ʻeke atu ʻe ha taha fekauʻaki mo e fakaʻosinga ʻo hoʻo uiké, ʻoua naʻá ke toe taimi ʻi hono vahevahe atu e meʻa naʻá ke aʻusia he lotú. Fakamatalaʻi ange e fānau ne nau tuʻu he lotú ʻo hivaʻi fiefia e founga ʻo e feinga ke hangē ko Sīsuú. Fakamatala ki he kulupu toʻutupu ne fakaʻaongaʻi honau taimí ke tokoni ki he kau vaivai he ngaahi nofoʻanga maʻá e kau toulekeleká ke fakatahaʻi ʻenau hisitōlia fakatāutahá. Fakamatala ki he liliu foʻou ʻi he taimi-tēpile ʻetau fakataha he ʻaho Sāpaté mo e anga ʻene tāpuekina ho fāmilí. Pe fakamatalaʻi e ʻuhinga ʻoku tau fakamamafaʻi ai ko e Siasi ʻeni ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoniʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻo tatau pē mo e kāingalotu he Siasi kimuʻá ʻa ia naʻe toe ui pē kinautolu ko e Kau Māʻoniʻoní

Ko e hā pē ha founga ʻe ngali fakanatula mo angamaheni kiate koé, vahevahe ki he kakaí e ʻuhinga ʻoku mahuʻinga ai kiate koe ʻa Sīsū Kalaisi mo Hono Siasí. Fakaafeʻi kinautolu ke “haʻu ʻo mamata.”16 Pea poupouʻi kinautolu ke haʻu ʻo tokoni. ʻOku lahi e ngaahi faingamālie ki he kakaí ke tokoni ai ʻi hotau Siasí.

ʻOua ʻe fakangatangata pē ʻetau lotú maʻá e kau faifekaú ke nau maʻu ʻa kinautolu kuo filí. Lotua fakaʻaho ʻaki ho lotó kotoa ke ke ʻilo ʻa kinautolu ʻe lava ʻo haʻu mo mamata, haʻu mo tokoni, pea haʻu mo nofo maʻú. Manatuʻi ke ke fakakau maʻu mai pē e kau faifekau taimi kakató. ʻOku nau tatau mo e kau ʻāngeló, ʻo mateuteu maʻu pē ke tokoni!

ʻI hoʻo vahevahe e ongoongo fakafiefiá, fai ia ʻi he ʻofa mo e faʻa kātaki. Kapau ko e taumuʻa pē ʻo ʻetau feohi mo e kakaí ke vave haʻanau teunga hina ke papitaiso, ta ʻoku hala ʻetau taumuʻá.

Mahalo ʻe ʻi ai ha niʻihi te nau haʻu ʻo mamata pea he ʻikai pē ke nau teitei kau ki he Siasí; pea ʻe ʻi ai e niʻihi ʻe toki kau mai ʻi ha taimi kimui ange. Ko e fili ia ʻa kinautolu. Ka ʻoku ʻikai ke tuku ai ʻetau ʻofa ʻiate kinautolú. Ka he ʻikai ke ne toʻo ai ʻetau feinga lahi ke hokohoko atu hono fakaafeʻi e fakafoʻituituí mo e ngaahi fāmilí ke nau haʻu ʻo mamata, omi ʻo tokoni, pea haʻu ʻo nofo maʻu ʻi he ongoongoleleí.

Nimá, falala ki he ʻEikí ke fakahoko ʻEne ngaahi maná. ʻIloʻi ʻoku ʻikai ko ho fatongiá ke fakaului e kakaí. Ko e fatongia ia ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. Ko ho fatongiá ke vahevahe e meʻa ʻokú ke tui mo ongoʻí pea moʻui ʻaki maʻu pē hoʻo tuí.

Ko ia ai, ʻoua te ke ongoʻi lotofoʻi kapau ʻe ʻikai tali ʻe ha taha e pōpoaki ʻo e ongoongoleleʻí he taimi ko iá. ʻOku ʻikai ko ha foʻui ia ʻoʻou.

ʻOku ʻi he vā ia ʻo e tokotaha fakafoʻituituí pea mo e Tamai Hēvaní.

Ko ho fatongiá ke ʻofa ki he ʻOtuá pea mo ho kaungāʻapí, ko ‘Ene fānaú.

Tui, ʻofa, ngāué.

ʻI hoʻo muimui he hala ko ʻení, ʻe fai ʻe he ʻOtuá ha mana ʻiate koe ke tāpuekina ʻaki ʻEne fānau pelepelengesí.

ʻE tokoni e ngaahi fokotuʻu ʻe nima ko ʻení ke fai ʻa e meʻa ne fai ʻe he kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí talu mei he kuonga muʻá. ʻOku hoko ʻEne ongoongoleleí mo e Siasí ko ha konga mahuʻinga hoʻo moʻuí mo ho tuʻungá pea mo e meʻa ʻokú ke faí. Ko ia ai, te ke loto ke fakaafeʻi e niʻihi kehé ke nau haʻu ʻo mamata pea omi ʻo tokoni, pea ʻe fai ʻe he ʻOtuá ʻEne ngāue fakahaofí, pea te nau omi leva ʻo nofo maʻu ʻi he ongoongoleleí.

Fēfē Kapau ʻE Faingataʻa Hono Vahevahe ʻo e Ongoongoleleí?

Mahalo pē te ke fehuʻi, “ʻe fēfē kapau te u fai e meʻa kotoa ko ʻení pea ʻikai ke tokanga mai e kakaí ia? Fēfē kapau te nau fakaanga kinautolu ki he Siasí? Fēfē kapau he ʻikai ke nau loto ke mau kei kaungāmeʻa?”

Mahalo pē ʻe hoko ha meʻa pehē. Talu me he kuonga muʻá mo hono faʻa fakatangaʻi e kau ākonga ʻa Sīsū Kalaisí.17 Ne pehē ʻe he ʻAposetolo ko Pitá, “Fiefia ... ʻi hoʻomou kau ʻi he ngaahi mamahi ʻa Kalaisí.”18 Naʻe fiefia e Kāingalotu ko iá koeʻuhí ‘kuo nau ʻaonga ke [kātekina] ʻa e fakamaá koeʻuhí ko Hono huafá.19

Manatuʻi, ʻoku ngāue e ʻEikí ʻi he ngaahi founga ʻoku fakamisiteli. Mahalo ʻe hoko hoʻo tali ʻi he anga faka-Kalisi ki ha fakafisingá ke fakamolū ai ha loto kuo fefeka.

ʻI heʻeku hoko ko e ʻAposetolo ʻa Siīsū Kalaisí, ʻoku ou tāpuekina kimoutolu ʻaki e loto falala ke mou hoko ko ha fakamoʻoni ʻo e tuʻunga ʻulungaanga mahuʻinga ʻo e ongoongoleleí, ʻi he lototoʻake ʻiloʻi maʻu pē kimoutolu ko ha mēmipa ʻo e Siasi ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, pea angavaivaike tokoni ʻi Heʻene ngāué ko hano fakahaaʻi ia hoʻo ʻofa ki he Tamai Hēvaní mo ʻEne fānaú.

Siʻoku ngaahi kaungāmeʻa ʻofeina, te ke fiefia ʻi hoʻo ʻilo ko ha konga mahuʻinga koe ʻo hono tānaki ʻo ʻIsileli ne talaki fuoloá, teuteu ki he hāʻele mai ʻa Kalaisi ʻi he “mālohi mo e nāunau lahi; fakataha mo e kau ʻangeló.”20

ʻOku ʻAfioʻi Koe ʻe he Tamai Hēvaní ʻOku ʻofeina koe ʻe he ʻEikí. ʻE tāpuakiʻi kimoutolu ʻe he ʻOtuá.” ʻOkú Ne tuʻutuʻuni e ngāue ko ʻení. Te ke lava ‘o fai ‘eni. Te tau lava ʻo fakahoko fakataha ʻeni.

Ko ʻeku fakamoʻoní ia ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. Ne mamata e palōfita maʻongoʻonga ko Nīfaí ʻi ha visione ki he mafola e Siasi ʻa e Lami ʻo e ʻOtuá “he funga kotoa ʻo e māmaní,” ka koeʻuhi ko e faiangahala ʻi he māmaní ko hono “tokolahí [ʻe] tokosiʻi” (1 Nīfai 14:12; vakai foki, Luke 12:32

  2. Hangē ko ʻení, mei ha fakatotolo kimuí ni ʻa e Senitā Fakatotolo Piú ne ʻiloʻi ai ʻi he ʻIunaiteti Siteití, “ko e peseti ko ia ʻo e kakai lalahi (taʻu 18 mo motuʻa ange) ʻoku nau lau ko e kau Kalisitiane kinautolú kuo holo ʻaki ia ha meimei peseti ʻe valu mo e poini he taʻu pē ʻeni ʻe fitu, mei he 78.4% ʻi he … 2007 ki he 70.6% ʻi he 2014. ʻI he vahaʻa taimi tatau pē, ko e peseti ko ia ʻo e kakai ʻAmelika ʻoku ʻikai ke kau ki ha tui fakalotú—ʻoku lau kinautolu ko e kau taʻe tui ʻOtua, ʻikai tui ʻoku moʻui ha ʻOtua pe ‘ʻikai ha meʻa tefito’—kuo hiki ia ʻaki ha poini ne lahi siʻi he onó, mei he 16.1% ki he 22.8%” (“America’s Changing Religious Landscape,” Pew Research Center, May 12, 2015, pewforum.org/2015/05/12/americas-changing-religious-landscape)

  3. ʻOku ʻuhinga ʻa e foʻi lea ongoongoleleí ki he “ongoongo fakafiefia.” Ko e ongoongo fakafiefiá ko e Fakalelei haohaoa naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi ke huhuʻi ʻa e faʻahinga kotoa ʻo e tangatá mei he maté pea fakapaleʻi ʻa e tokotaha kotoa pē ʻo fakatatau ki heʻene ngaahi ngāué. Ne kamata e Fakalelei ko ʻení mo Hono uiuiʻi mei he maama fakalaumālié, ʻo hoko atu ʻi Heʻene fononga fakamatelié, pea tātukuʻaki ʻEne Toetuʻu Nāunauʻiá. ʻOku ui e lekooti fakatohitapu ʻo ʻEne moʻui fakamatelié, ngāué, mo feilaulaú ko e Kosipeli ʻo: Mātiu, Maʻake, Luke, mo Sioné.

  4. Mātiu 28:19

  5. “Ko e moʻoni ʻoku ou pehē kiate kimoutoluu, ʻe hoku ngaahi kaumeʻa, ʻoku ou tuku ʻa e ngaahi leá ni kiate kimoutolu ke mou fakalaulauloto ki ai ʻi homou lotó” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:62).

    “Vakai, ʻoku ou pehē kiate koe, kuo pau ke ke fakakaukauʻi ia ʻi ho ʻatamaí; pea kuo pau ke ke toki fehuʻi mai kiate au pe ʻoku totonu ia, pea kapau ʻoku totonu ia te u ngaohi ke māfana ʻa ho lotó ʻi loto ʻiate koe; ko ia, te ke ongoʻi ʻoku totonu ia” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 9:8).

  6. Ne poupouʻi ʻe Palesiteni Tēvita O. Makei e “kāingalotu kotoa pē [ke hoko] ko ha faifekau” ʻi he taimi naʻá ne tokangaʻi ai e Misiona ʻIulopé mei he 1922 ki he 1924, pea naʻá ne vahevahe mo e Siasí e pōpoaki tatau ʻi he konifelenisi lahí ʻi he konga kimuʻa ʻo e 1952 (vakai, “Every Member a Missionary’ Motto Stands Firm Today Church News, Feb. 20, 2015, news.ChurchofJesusChrist.org).

  7. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 64:34

  8. Vakai, Mātiu 22:37–38

  9. Vakai, Mātiu 22:39

  10. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 93:12

  11. ʻĪsaia 28:10

  12. Mōsaia 18:9

  13. ʻOku faʻa taku ko e lea ʻeni ʻa Sangato Falanisisi ʻo ʻĀsisí; vakai foki, Sione 10:36–38.

  14. Loma 1:16

  15. Vakai, Mātiu 5:15–16

  16. Sione 1:46tānaki atu hono fakamamafaʻí.

  17. Vakai, Sione 15:18

  18. 1 Pita 4:13, English Standard Version; vakai foki, veesi 1–19 ki ha fakamatala lahi ange ki he founga ʻoku totonu ke sio ai e kau muimui ʻo Kalaisí ki he faingataʻaʻiá koeʻuhi ko e ongoongoleleí.

  19. Ngāue 5:41

  20. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 45:44.