2010–2019
Hanga kia Sīsū Kalaisi
Konifelenisi Lahi ʻo ʻEpeleli 2019


Hanga kia Sīsū Kalaisi

Kapau te tau hanga kia Sīsū Kalaisi, te Ne tokoni mai ke tau moʻui ʻaki ʻetau ngaahi fuakavá mo fakahoko totonu hotau fatongia ko e kaumātuʻa ʻi ʻIsilelí.

ʻI he fononga ʻa Sīsū ʻi he hala ofi ki Kāpaneumé1 kuo ʻātakaiʻi ia ʻe ha kakai tokolahí, naʻe kakapa atu ha fefine naʻe puke lahi ʻi ha taʻu ʻe 12, ʻo ala ki he kapa ʻo Hono kofú. Naʻe fakamoʻui ia ʻi he taimi pē ko iá.2

ʻOku pehē ʻe he folofolá, ko e taimi naʻe ʻafioʻi ai ʻe Sīsū kuo “ʻalu atu ʻiate ia ʻa e [mālohí],3 peá ne “tafoki ia ki he kakaí”4 pea “vakai foki … ke mamata kiate ia kuó ne fai ʻa e meʻa ní.”5 “Pea kuo ʻilo ʻe he fefiné ʻa ia kuo fai kiate iá,”6 naʻá ne “tō ki lalo ʻi hono ʻaó, ʻo ne tala kiate ia ʻa e moʻoni kotoa pē.”7

Pea pehē ʻe Sīsū kiate ia, “ʻOfefine, ke ke fiemālie: kuo fakamoʻui koe ʻe hoʻo tuí; ʻalu ʻo fiemālie.”8

Naʻe fakamoʻui ʻe Sīsū Kalaisi ʻa e fefiné. Naʻe fakamoʻui fakaesino ia, ka ʻi he tafoki ʻa Sīsū ke vakai atu kiate iá, naʻá ne fakahaaʻi ʻene tui kiate Iá peá Ne fakamoʻui hono lotó.9 Naʻá Ne folofola kiate ia ʻi he ʻofa, fakapapauʻi ange ʻEne talí, mo tāpuekina ia ʻaki ʻEne melinó.10

Ngaahi tokoua, ʻi heʻetau hoko ko e kau maʻu lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní, ʻoku tau kau ai ʻi he ngāue ʻo e fakamoʻuí. ʻI he taʻu kuo ʻosí, kuo hilifaki moʻoni ʻe he ʻEikí ʻa e tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e ngāué ni ʻi he uma ʻo e kaumātuʻa ʻo ʻIsilelí.11 Kuo tau maʻu ha fekau fakaofo mei he ʻEikí—pea ʻi heʻetau ngāue mo hotau kau fafiné, te tau tokoni ai ʻi ha founga māʻoniʻoni ange, ʻo fakavaveʻi ange ai hono tānaki ʻo ʻIsilelí ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí, fokotuʻu hotau ʻapí ko ha maluʻanga ʻo e tuí mo e ako ʻo e ongoongoleleí, mo teuteu ʻa māmani ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa Sīsū Kalaisí.12

Hangē ko ʻene hoko ʻi he meʻa kotoa pē, kuo fakahinohino mai ʻe he Fakamoʻuí ʻa e foungá: ʻoku fie maʻu ke tau hanga hake mo tauhi kia Sīsū Kalaisi ʻo hangē ko ʻEne hanga hake mo tauhi ki Heʻene Tamaí.13 Naʻe fakalea peheni ia ʻe he Fakamoʻuí ki he Palōfita ko Siosefá:

“Sio pē kiate au ʻi he fakakaukau kotoa pē; ʻoua ʻe tālaʻa, ʻoua ʻe manavahē.

“Vakai ki he ngaahi lavea ʻa ia naʻe hokaʻi ai ʻa hoku vakavaká, kae ʻumaʻā foki ʻa e ngaahi mataʻi faʻo ʻi hoku ongo nimá mo e vaʻé; tui faivelenga, tauhi ʻeku ngaahi fekaú, pea te mo maʻu ʻa e puleʻanga ʻo e langí.”14

Naʻe palōmesi ʻa Sīsū ki Heʻene Tamaí ʻi he maama fakalaumālié te Ne fakahoko e finangalo ʻo ʻEne Tamaí ʻo hoko ko hotau Fakamoʻuí mo e Huhuʻí. Ko e taimi naʻe fehuʻi ai ʻe Heʻene Tamaí, “Ko hai te u fekauʻí?”15 Naʻe tali ange ʻe Sīsū:

“Ko au ʻeni, fekauʻi au.”16

“ʻE Tamai, ke fai pē ho finangaló, pea ke ʻoʻou ʻa e lāngilangí ʻo taʻengata.”17

Naʻe moʻui ʻaki ʻe Sīsū e talaʻofa ko iá, ʻi he kotoa ʻo ʻEne moʻui fakamatelié. Naʻá Ne akoʻi e tokāteline ʻa ʻEne Tamaí mo fakahoko e ngāue ʻa ʻEne Tamaí ʻaki e mālohi mo e mafai ne ʻoange ʻe Heʻene Tamaí, ʻi he mālohi mo e loto fakatōkilalo, angavaivai, mo e ʻofa.18

Naʻe momoi ʻe Sīsū Hono finangaló ki Heʻene Tamaí. Naʻá ne pehē:

“ʻOku ou ʻofa ʻi he Tamaí.”19

“ʻOku ou fai maʻu ai pē ʻa e ngaahi meʻa ʻoku lelei ai iá.”20

“Naʻe ʻikai te u ʻalu hifo mei he langí ke fai hoku loto ʻoʻokú, ka ko e finangalo ʻo ia naʻá ne fekauʻi aú.”21

Naʻe lotu ʻi Heʻene mamahi ʻi Ketisemaní, “ʻOua naʻa fai hoku lotó, ka ko e finangalo ʻoʻoú.”22

Ko e taimi ʻoku ui ai ʻe he ʻEikí ʻa e kaumātuʻa ʻi ʻIsilelí ke nau “sio kiate au ʻi he fakakaukau kotoa pē” mo “vakai ki he ngaahi kafo” ʻi Hono sino toetuʻú, ko ha ui ia ke tafoki mei he faiangahalá mo māmani kae tafoki kiate Ia ʻo ʻofa mo talangofua kiate Ia. Ko ha ui ia ke akoʻi ʻEne tokāteliné mo fakahoko ʻEne ngāué ʻi Heʻene foungá. Ko ia, ko ha ui ia ke falala kakato kiate Ia, fakamoʻulaloaʻi hotau lotó pea momoi hotau lotó kiate Ia, pea tau hoko ʻo tatau mo Ia tuʻunga ʻi Hono mālohi huhuʻí.23

Kāinga, kapau te tau hanga kia Sīsū Kalaisi, te Ne tāpuakiʻi kitautolu ke tau hoko ko ʻEnekaumātuʻa ʻi ʻIsilelí—ʻo loto fakatōkilalo, angamalū, ongongofua, mo fonu ʻi Heʻene ʻofá.24 Pea te tau ʻomi ai e fiefia mo e ngaahi tāpuaki ʻo ʻEne ongoongoleleí mo Hono Siasí ki hotau fāmilí pea mo hotau ngaahi tokoua mo e tuofāfine ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí.

Kuo ui kitautolu ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni ke tau hanga kia Sīsū Kalaisi ʻi he founga tofu pē ko ʻení: Kuo pau ke fakamaʻu ʻetau tokangá ʻi he Fakamoʻuí mo ʻEne ongoongoleleí. ʻOku mafatukituki fakaʻatamai ke hanga kiate Ia ʻi he fakakaukau kotoa pē. Ka ʻi heʻetau fai iá, ʻoku mole atu ʻetau veiveiuá mo e manavasiʻí.”25

Ko e fakamaʻú ko ha foʻi lea maʻongoʻonga ia. ʻOku ʻuhinga ia ke fakamaʻu ke maʻu, ke tohoakiʻi pea puke kotoa ia.26 ʻOku fakamaʻu ʻetau tokangá ʻia Sīsū Kalaisi mo ʻEne ongoongoleleí ʻi heʻetau moʻui ʻaki ʻetau ngaahi fuakavá.

Ko e taimi ʻoku tau moʻui ʻaki ai ʻetau ngaahi fuakavá, ʻoku nau tākiekina e meʻa kotoa pē ʻoku tau lea ʻaki mo fakahokó. ʻOku tau moʻui ʻi ha kuonga ʻo e fuakava27 fonu ʻi he fanga kiʻi tōʻonga faingofua fakaʻaho ʻo e tuí ʻokú ne ʻai ke tukutaha ʻetau tokangá kia Sīsū Kalaisi: lotu fakamaatoato ʻi Hono huafá, keinanga ʻi Heʻene folofolá, tafoki kiate Ia ke fakatomalaʻi ʻetau ngaahi angahalá, tauhi ʻEne ngaahi fekaú, maʻu ʻa e sākalamēnití, pea tauhi Hono Sāpaté ke māʻoniʻoní, moihū ʻi Hono temipalé ʻi he tuʻo lahi taha te tau lavá, mo fakaʻaongaʻi Hono lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoní ke tokoniʻi e fānau ʻa e ʻOtuá.

ʻOku hanga ʻe he ngaahi ngāue mateaki ko ʻeni ʻo e fuakavá ʻo fakaava hotau lotó mo e fakakaukaú ki he mālohi huhuʻi ʻo e Fakamoʻuí pea mo e ivi takiekina fakamāʻoniʻoniʻi ʻo e Laumālie Māʻoniʻoní. ʻOku liliu ʻe he Fakamoʻuí hotau angá ʻi he ʻotu lea ki he ʻotu lea, pea ʻoku tau ului lahi ange leva kiate Ia mo moʻui ʻetau ngaahi fuakavá ʻi hotau lotó.28

ʻOku hoko leva e ngaahi palōmesi ʻoku tau fai ki heʻetau Tamai Hēvaní ko ha ngaahi tukupā mālohi moʻoni, mo ʻetau fakaʻānaua taupotu tahá. ʻOku fakafonu kitautolu ʻe he ngaahi talaʻofa ʻa e Tamai Hēvaní ʻaki ʻa e loto houngaʻia mo e fiefia.29 ʻOku ʻikai leva toe hoko ʻetau ngaahi fuakavá ko ha ngaahi lao ʻoku tau muimui ki ai kae hoko ko ha ngaahi tefitoʻi moʻoni manakoa ʻoku nau ueʻi mo tataki kitautolu pea mo fakamaʻu ʻetau tokangá ʻia Sīsū Kalaisi.30

Ko ha ngaahi ngāue ʻeni ʻo e mateaki pea ʻoku ʻatā ia ki he taha kotoa, ʻa e talavou mo e toulekeleka. Ko kimoutolu kau talavou ʻoku mou maʻu e Lakanga Taulaʻeiki Faka-ʻElone māʻoniʻoní, ʻoku kaunga kiate kimoutolu ʻa e meʻa kotoa pē kuó u lea ʻaki he pōní. ʻOku ou fakafetaʻi ki he ʻOtuá koeʻuhí ko kimoutolu. ʻOku mou fakahoko ha ngaahi ouau mo e ngaahi fuakava toputapu ke maʻu ʻe he Kāingalotu ʻe lauimiliona ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻi he uike kotoa pē. Ko e taimi ʻoku mou teuteu, tāpuakiʻi, pe tufa ai e sākalamēnití; tokangaʻi; papitaiso ʻi he temipalé; fakaafeʻi ha kaungāmeʻa ki ha ʻekitivitī; pe fakahaofi ha mēmipa ʻi hoʻomou kōlomú, ko hoʻomou fakahoko ia e ngāue ʻo e fakamoʻuí. Te mou lava mo kimoutolu foki ʻo hanga kia Sīsū Kalaisi pea moʻui ʻaki hoʻomou ngaahi fuakavá ʻi he ʻaho kotoa pē. ʻOku ou palōmesi atu kapau te mou fai ia, te mou hoko ko e kau tamaioʻeiki falalaʻanga ʻa e ʻEikí he taimí ni, pea ʻi he ʻaho ka hoko maí, ko e kaumātuʻa mālohi ʻo ʻIsileli.

Ngaahi tokoua, ʻoku ou ʻiloʻi ʻe ala ongo fakalotosiʻi ʻa e ngaahi meʻá ni kotoa. Ka mou kātaki ʻo manatuʻi e ngaahi lea ko ʻeni ʻa e Fakamoʻuí: “ʻOku ʻikai te u toko taha pē, he ʻoku ʻiate au ʻa e Tamaí.”31 ʻOku pehē pē mo kitautolu. ʻOku ʻikai ke tau tuenoa. ʻOku ʻofa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí mo ʻetau Tamai Hēvaní ʻiate kitautolu, pea ʻoku tau kau mo Kinaua.32 Koeʻuhí naʻe hanga ʻa Sīsū Kalaisi ki Heʻene Tamaí mo fakahoko e feilaulau fakalelei maʻongoʻongá, ʻe lava mo kitautolu ʻo hanga kia Sīsū Kalaisi mo ʻilo pau te Ne tokoniʻi kitautolu.

ʻOku hala hatau taha ʻe haohaoa. Ko e taimi ʻe niʻihi ʻoku tau faingataʻaʻia. ʻOku tau hē pe lotofoʻi. ʻOku tau humu. Ka ʻo kapau te tau hanga kia Sīsū Kalaisi ʻi he loto fakatomala, te Ne fokotuʻu hake kitautolu, fakamaʻa kitautolu mei he angahalá, fakamolemoleʻi kitautolu, mo faitoʻo hotau lotó. ʻOku faʻa kātaki Ia mo angaʻofa; ʻoku ʻikai teitei ngata pe ʻosi ʻEne ʻofa huhuʻí.33 Te Ne tokoni mai ke tau moʻui ʻaki ʻetau ngaahi fuakavá mo fakahoko totonu hotau fatongia ko e kaumātuʻa ʻi ʻIsilelí.

Pea ʻe tāpuekina kitautolu ʻe he Tamaí ʻaki e ngaahi meʻa kotoa ʻoku fie maʻu ke fakahoko ʻaki ʻEne ngaahi taumuʻá—“ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē … ʻi he langí pea mo e māmaní fakatouʻosi, ko e moʻuí mo e māmá, ko e Laumālie mo e mālohi, ʻoku fekauʻi atu ʻi he finangalo ʻo e Tamaí ʻia Sīsū Kalaisi, ko hono ʻAló.”34

Ko e taimi ʻoku tafe ai e maama mo e mālohi fakalangí ki heʻetau moʻuí, ʻoku hoko ha meʻa fakaofo ʻe tolu:

ʻUluakí, te tau lava ʻo mamata! ʻOku tau lava ʻi he fakahaá ke vakai ʻo hangē ko e vakai ʻa Sīsū ki he fefiné: ʻo mahulu atu ʻi hono fōtungá kae aʻu ki hono lotó.35 Ko e taimi ʻoku tau vakai ai ʻo hangē ko Sīsuú, ʻokú ne tāpuakiʻi leva kitautolu ke tau ʻofa ʻiate kinautolu ʻoku tau tokoniʻí, ʻaki ʻEne ʻofá. ʻI Heʻene tokoní, ʻe ʻilo leva ʻe kinautolu ʻoku tau tokoniʻí ʻa e Fakamoʻuí mo ongoʻi ʻEne ʻofá.36

Uá, ʻoku tau maʻu e mālohi ʻo e lakanga fakataulaʻeikí! ʻOku tau maʻu ʻa e mafai mo e mālohi ke ngāue ʻi he huafa ʻo Sīsū Kalaisí “ke tāpuakiʻi, fakahinohino, maluʻi, fakamālohia, pea mo fakamoʻui ha niʻihi kehe pea mo fakahoko ha ngaahi mana kiate kinautolu ʻoku [tau] ʻofa aí pea mo tauhi [ʻetau] nofomalí mo e malu hotau ngaahi fāmilí.”37

Tolú, ʻoku tau feʻao mo Sīsū Kalaisi! Ko e potu te tau fononga aí, ʻoku fononga ai mo Ia. Ko e taimi ʻoku tau faiako aí, ʻokú Ne faiako. Ko e taimi ʻoku tau fakafiemālie aí, ʻokú Ne fakafiemālieʻi. Ko e taimi ʻoku tau faitāpuekina aí, ʻokú Ne fai tāpuekina.38

Kāinga, ʻoku ʻikai ʻapē ke ʻi ai ha ʻuhinga ke tau fiefia ai? ʻOku ʻi ai! ʻOku tau maʻu e lakanga fakataulaʻeiki māʻoniʻoni ʻo e ʻOtuá. Ko e taimi ʻoku tau hanga ai kia Sīsū Kalaisi, moʻui ʻaki ʻetau ngaahi fuakavá, mo fakamaʻu ʻetau tokangá ʻiate Iá, te tau kau fakataha leva mo hotau kau fafiné ʻo tokoni ʻi ha founga māʻoniʻoni ange, tānaki fakataha ʻa ʻIsileli ʻi he ongo tafaʻaki ʻo e veilí, fakamālohia mo silaʻi hotau fāmilí, pea mo teuteu ʻa māmani ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. ʻE hoko ia. Ko ʻeku fakamoʻoní ia.

Te u fakaʻosi, ʻaki ha fakaʻānaua mei hoku lotó, ke tau hanga kotoa, kia Sīsū Kalaisi ʻi he fakakaukau kotoa. ʻOua ʻe tālaʻa. ʻOua ʻe manavahē. ʻI he huafa ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

Maʻuʻanga fakamatalá

  1. ʻOku fokotuʻu ʻe Sēmisi E. Talamesi ʻa Sīsū “i he feituʻu Kāpaneumé” ʻi he taimi naʻe hoko ai ʻa e faifakamoʻui ko ʻení (vakai, Jesus the Christ [2001], 291).

  2. Vakai, Luke 8:43–44 vakai foki, Mātiu 9:20–21; Maʻake 5:25–29

  3. Luke 8:46.

  4. Maʻake 5:30.

  5. Maʻake 5:32.

  6. Luke 8:47.

  7. Maʻake 5:33.

  8. Luke 8:48.

  9. Naʻe tohi ʻe Sēmisi E. Talamesi ko e meʻa naʻe mahuʻinga ange ki he fefiné ʻi hono fakamoʻui fakaesinó ko e fakapapauʻi ko ia kuo foaki ange ʻe he Fakamoʻuí ʻa e fakaʻamu hono lotó, pea kuó Ne tali ʻene tuí (vakai Jesus the Christ, 318). Naʻe fakamoʻui fakaesino mo fakalaumālie ʻe Sīsū ia pea mo fakaava kiate ia ʻa e hala ki he fakamoʻuí.

  10. ʻOku fakamahino naʻe ʻi ai ʻa Sailosi, ko e pule ʻo e falelotu lahí, pea mo Sīsū, ʻi he taimi naʻe fakahoko ai ʻa e fakamoʻui ko ʻení. Naʻe lolotonga fononga ʻa Sīsū ki he fale ʻo Sailosí, ʻa ia te Ne fokotuʻu ai e ʻofefine ʻo Sailosí mei he maté. ʻOku ngalingali ko e fefine naʻe fakamoʻui ʻe Sīsuú naʻe kapusi ia mei he falelotu lahí koeʻuhí ko hono fokoutuá Ko e taimi naʻe fakamoʻui ai ia ʻe Sīsuú, naʻā Ne toe fakamahinoʻi ai ki he taha kotoa naʻe ʻi aí, kau ai mo Sailosi, ko ha ʻofefine ʻofeina ia, ko ha fefine tui, pea mo moʻui kakato ʻi he sinó mo e laumālié.

  11. Vakai, D. Todd Christofferson, “Ko e Kólomu ʻo e Kaumātuʻá” (Liahona, Mē 2018, 55–58) ki hono fakamatalaʻi ʻo e ngaahi liliu ke fokotuʻu ha kōlomu ʻo e Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi ha uooti. Ko e taumuʻa ʻo e liliu ko iá naʻe fakamatalaʻi ia ʻi he founga ko ʻení ʻi he konga ki he Ngaahi Fehuʻi ʻoku Faʻa Fai ʻo e uepisaiti ki he Ngāue Fakatauhí: ʻOku hanga ʻe he taha pē ʻa e kōlomu Lakanga Taulaʻeiki Faka-Melekisētekí ʻi he uōtí, ʻo ʻai ke faaitaha e kau maʻu lakanga fakataulaʻeikí ke fakahoko e ngaahi tafaʻaki kotoa pē ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí, kau ai e ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí naʻe fakafekauʻaki kimuʻa ʻe he kulupulita ʻo e taulaʻeiki lahí” (“This Is Ministering: Frequently Asked Questions,” fehuʻi fika 8, ministering.ChurchofJesusChrist.org).

    Kuo hanga ʻe he ngaahi liliu hoko aí ʻo ʻave ʻa e taki faifekau fakauōtí pea mo e taki foʻou ʻi he ngāue fakatemipalé mo e hisitōlia fakafāmilí he uōtí ki he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e kau palesitenisī ʻo e kōlomú ʻo e kaumātuʻá ʻI he fakahoko e ngāue fakaetauhi ki he ngaahi fāmilí ʻi he malumalu ʻo e fakahinohino ʻa e kau palesitenisií, kuo tuku ʻe he ngaahi liliú ni ʻa e tuʻunga fakatakimuʻa ʻo e ngāue ʻo e fakamoʻuí ki he kōlomu kaumātuʻá, ʻo tokoni ki ai e Fineʻofá. Moʻoni, ʻoku ʻi he pīsopé ʻa e ngaahi kī ki he ngāue ʻo e fakamoʻuí ʻi he uōtí, ka ʻokú ne vahe ʻa e fatongia mo e mafai ki he ngāué ki he palesiteni ʻo e kōlomu ʻo e kaumātuʻá kae lava e pīsopé ʻo maʻu ha taimi lahi ange ke ngāue fakaetauhi ki hono fāmilí, fakamālohia ʻo e toʻutupú, mo ʻene hoko ko e fakamaau ʻi ʻIsilelí.

  12. Vakai, Russell M. Nelson, “Tau Vilitaki Atu,” Liahona, Mē 2018,118–19; Russell M. Nelson, “Ko e Hoko ko e Kāingalotu Faʻifaʻitakiʻanga ʻo e Ngaahi ʻAho Kimui Ní,” Liahona, Nov. 2018113–14; Quentin L. Cook, “Ului Moʻoni mo Tuʻuloa ki he Tamai Hēvaní mo e ʻEiki ko Sīsū Kalaisí,”Liahona, Nov. 2018, 8–12.

  13. Naʻe fekauʻi mai ʻe he ʻOtuá ki māmani ʻa Sīsū Kalaisí (vakai, Sione 17:18).

  14. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá 6:36–37.

  15. ʻĒpalahame 3:27.

  16. ʻĒpalahame 3:27.

  17. Mōsese 4:2.

  18. ʻOku lahi ha ngaahi fakamoʻoni folofola ʻi he folofolá ʻoku lekooti ai e ngaahi fakamatala naʻe fai ʻe Sīsū Kalaisi fekauʻaki mo e fai e ngāue ʻa ʻEne Tamaí mo e akoʻi ʻo e tokāteline ʻa ʻEne Tamaí. Vakai, hangē ko ʻení, Sione 5:19(ʻOku fai ʻe Sīsū ʻa e meʻa ʻokú Ne mamata ʻoku fai ʻe he Tamaí); Sione 5:36 (naʻe ʻoange ʻe he Tamaí ha ngāue ke fai ʻe Hono ʻAló; Sione 8:26 (Naʻe akoʻi ʻe Sīsū ʻa e meʻa naʻá Ne maʻu mei Heʻene Tamaí); Sione 14:28 (Naʻe pehē ʻe Sīsū, “ʻOku lahi ʻeku Tamaí ʻiate au”); 3 Nīfai 11:32 (Ko ʻEne tokāteliné ko e tokāteline ia naʻe foaki ange ʻe Heʻene Tamaí).

  19. Sione 14:31.

  20. Sione 8:29.

  21. Sione 6:38; vakai foki, Sione 5:30.

  22. Luke 22:42.

  23. Ko e foʻi lea vakaíʻi he fakamatala ko ʻení (vakai Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:36–37) ʻoku ʻi ai hono ngaahi ʻuhinga ʻoku fekauʻaki mo e ui ʻa e ʻEikí: ke hanga (pe tafoki kia); ke tohoakiʻi e tokanga ʻa ha taha; ke fakafalala ki ai; ke fekumi ki ai; ke tatali ʻi he ʻamanaki lelei; ke manatuʻi ko ha ngataʻanga; ke ʻamanaki pe fakakaukauloto (vakai, merriam-webster.com, “look”)

  24. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 121:41–42. Ko e ngaahi ʻulungaanga faka-Kalaisi ʻoku lau ki ai ʻi he folofolá ko ha ngaahi meʻafoaki ia ʻo e Laumālié ʻoku maʻu tuʻunga ʻi he ʻaloʻofa mo e ʻofa ʻa Sīsū Kalaisí. Ko e ngaahi meʻa ia ʻokú ne ʻai e kaumātuʻa ʻi ʻIsilelí ko ʻEne kaumātuʻá.

  25. Russell M. Nelson, “Ko Hono Tohoakiʻi Mai e Mālohi ʻo Sīsū Kalaisí ki Heʻetau MoʻuíLiahona, Mē 2017, 41

  26. Vakai merriam-webster.com, “rivet.”

  27. Ke aleaʻi ha fakakaukau ʻo ha moʻui fuakavaʻia, vakai, Donald L. Hallstrom, “Moʻui Fuakava,” Ensign, Sune 2013, 46–49. Naʻe toʻotoʻo ʻa e fakamatalá ni mei ha lea lōloa naʻe fai ʻi he ʻUnivesiti Pilikihami ʻIongi—ʻAitahō ʻi Mē 2011. Ke maʻu e leá kakato, vakai, Donald L. Hallstrom, “A Covenant Life” (Brigham Young University–Idaho devotional, May 10, 2011), byui.edu.

  28. Vakai, Selemaia 31:31–33, ʻoku fakamahino ai ʻe he ʻEikí te Ne fakahoko ha fuakava foʻou mo e fale ʻo ʻIsilelí ʻo tohi ʻi honau lotó. Ko e ʻīmisi ʻo e ngaahi fuakava kuo tohi ʻi hotau lotó, pe ngaahi fuakava ʻoku moʻui ʻi hotau lotó, ʻoku toe maʻu ia ʻi he ngaahi tohi ʻa Paulá (vakai, 2 Kolinitō 3:3; Hepelū 8:10). Ke maʻu ha fealeaʻaki ʻi he uluí pea mo e lotó, vakai, David A. Bednar, “Ului ki he ʻEikí,” Liahona, Nōvema 2012, 106–9.

  29. ʻOku fakahaaʻi lelei ʻe he lotu tāpuaki ʻo e maá ʻi he sākalamēnití ʻa e natula fetuʻutaki ʻo ʻetau fuakavá mo ʻetau Tamai Hēvaní. ʻOku tau fai ha ngaahi fuakava mo ʻetau Tamai Hēvaní, ʻi he palani ʻo e fakamoʻui ʻa e Tamaí, ka ko e taumuʻa ʻo e ngaahi fuakavá ʻoku ʻiloʻi pea mo tau taau ai mo e ngaahi tāpuaki naʻe talaʻofa ʻo fakafou ʻi he ʻEiki ko Sīsū Kalaisi; Ko Ia hotau Fakalaloá. ʻOku tau fakamoʻoniʻi ʻi he ouau ʻo e sākalamēnití ki he Tamaí, (ʻo toe fakahoko foʻou ha fuakava mo Ia) ʻoku tau loto fiemālie ke toʻo kiate kitautolu ʻa e huafa ʻo Sīsū Kalaisí, manatu maʻu ai pē kiate Ia, mo tauhi ʻEne ngaahi fekaú, koeʻuhí ke ʻiate kitautolu maʻu ai pē ʻa Hono Laumālié (ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní).

    ʻOku maʻu ʻa e ngaahi meʻafoaki ʻi he talaʻofa ʻa e Tamaí ʻi he mālohi huhuʻi mo fakaivia ʻo Sīsū Kalaisí. Hangē ko ʻení, kuo ʻosi akoʻi ʻe Palesiteni Lāsolo M. Nalesoni, ko Sīsū Kalaisi ʻa e “tupuʻanga ʻo e fiefia kotoa pē” (vakai, “Fiefiá mo e Moʻui Fakalaumālié,” Liahona, Nōvema 2016, 82). Ko ia, ʻoku ʻomai ʻe he fakamaʻu ʻo ʻetau tokangá kia Sīsū Kalaisí ha fiefia ki heʻetau moʻuí ʻo tatau ai pē pe ko e hā hotau tūkungá.

  30. Naʻe kātoi ʻia Palesiteni ʻEselā Tafu Penisoni ʻa e ʻaonga ʻo e liliú ni ʻi he loto pea mo e fakakaukau ʻi he taimi naʻá ne pehē ai, “Ko e taimi ʻoku ʻikai toe fakakinaʻi ai kitautolu ʻe he talangofuá kae hoko ko haʻatau fakaafé, ʻe fakakoloaʻi kitautolu ʻe he ʻOtuá ʻi he mōmēniti ko iá ʻaki ʻa e mālohi” (ʻi he Donald L. Staheli, “Obedience—Life’s Great Challenge,” Ensign, May 1998, 82).

  31. Sione 16:32.

  32. Ke maʻu ha toe fakamatala ki he foʻi moʻoni ʻo e tokanga, mahuʻingaʻia, ʻofa, mo e kau mai ʻa e Tamaí mo e ʻAló ʻi heʻetau moʻuí, vakai, Jeffery R. Holland, “The Grandeur of God,” Liahona, Nov. 2003, 70–73; Henry B. Eyring, “Walk with Me,” Liahona, May 2017, 82–85. Vakai foki, Mātiu 18:20; 28:20; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:32; 29:5; 38:7; 61:36; 84:88.

  33. Vakai, Loma 8:35–39; 1 Kolinitō 13:1–8; Molonai 7:46–47.

  34. Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:41. Fakatokangaʻi ange ʻoku foaki ʻe he ʻEikí ki he taha kotoa ʻoku fakanofo mo fekauʻi atú, ʻa e talaʻofa ko ʻeni fekauʻaki mo iá, pea ʻoku haʻisia ki ai, ʻi he ngāue kuo ʻoange kiate iá:

    “ʻOku fili ia ke hoko ko e lahi taha, neongo ko e siʻi tahá ia pea ko e tamaioʻeiki ʻa e kakai kotoa pē.

    “Ko ia, ʻokú ne maʻu ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē; he ʻoku moʻulaloa ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē kiate ia, ʻi he langí pea mo e māmaní fakatouʻosi, ko e moʻuí mo e māmá, ʻa e Laumālié mo e mālohí, ʻoku fekauʻi atu ʻi he finangalo ʻo e Tamaí ʻia Sīsū Kalaisi, ko hono ʻAló.

    “Ka ʻoku ʻikai ke maʻu ʻe ha tangata ʻa e ngaahi meʻa kotoa pē tuku kehe pē ʻo kapau kuo fakahaohaoaʻi mo fakamaʻa ia mei he ngaahi angahala kotoa pē.

    “Pea kapau ʻoku fakahaohaoaʻi mo fakamaʻa ʻa kimoutolu mei he angahala kotoa pē, te mou kole ha meʻa pē ʻoku mou loto ki aí ʻi he huafa ʻo Sīsuú pea ʻe fai ia” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 50:26–29).

  35. Vakai, 1 Samuela 16:7; 1 Kolinitō 2:14. Ke maʻu ha sīpinga ʻo e tāpuaki ko ʻeni ke mamata ʻo hangē ko Sīsuú, vakai ki he fakamatala ʻa Palesiteni Henelī B. ʻAealingi ki heʻene aʻusia ko e pīsope ʻo ha talavou naʻá ne fai ha hia. Naʻe folofola ʻa e ʻEikí kia Pīsope ʻAealingi he taimi ko iá, “Te u tuku ke ke vakai kiate ia ʻo hangē ko ʻeku vakai kiate iá” (“ ʻAʻeva mo Au,” 84).

  36. Ko e talaʻofa ʻeni mo e tukupā naʻe fai ʻe he Fakamoʻuí ki he kakai ʻi he temipale ʻi Paunitifulú. Naʻá Ne fekau ke nau moʻui ke lava ʻEne māmá mo ʻEne sīpingá ʻo ʻiate kinautolu, koeʻuhí ke nau lava ʻo hiki hake Ia ko e maama ki māmani ʻi heʻenau moʻuí pea mo ʻenau fakaafeʻi ʻo e niʻihi kehé ke nau omi kiate Iá. ʻI heʻetau moʻui mo fakaafe pehē ko ʻEne kau muimuí, ʻe ongoʻi Ia ʻe he niʻihi kehé mo vakai kiate Ia ʻi he kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí. (Vakai, 3 Nīfai 18:24–25.)

  37. Vakai, Russell M. Nelson, “Ko Hono Ngāueʻi ʻo e Mālohi ʻo e Lakanga Fakataulaʻeikí,” Liahona, Mē 2016, 69.

  38. Vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 84:88.