Te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua

Te mau upo’o parau

’Ua pāpa’i Iosepha Semita ē, ’ua fā mai te Atua te Metua ’e Iesu Mesia iāna i roto i te hō’ē uru rā’au fātata i te fare o tōna nā metua i te pae tō’o’a o te rā nō te tuha’a fenua ra o New York, i terā taime e 14 matahiti tōna. Nō tōna māna’ona’ora’a i tāna mau hara ’e nō te pāpū-’ore-ra’a te ’ē’a pae vārua e pe’e atu, ’ua ’imi Iosepha i te arata’ira’a nā roto i te haerera’a i te mau rurura’a, te tai’ora’a i te mau pāpa’ira’a mo’a ’e te pure. ’Ei pāhonora’a, ’ua fāri’i ’oia i te tahi fa’a’itera’a a te ra’i. ’Ua fa’a’ite Iosepha nō te ’Ōrama Mātāmua, te i’oa ïa tā te ta’ata i mātau, ’e ’ua hōro’a mai i te tahi mau ha’amāramaramara’a e rave rahi taime ; ’ua pāpa’i ’oia ’aore rā ’ua fa’aue i te ta’ata ’ia pāpa’i nōna e maha fa’ati’ara’a ta’a ’ē nō te ’Ōrama Mātāmua.

E piti fa’ati’ara’a tā Iosepha Semita i hōro’a nō te ’Ōrama Mātāmua i roto i tōna orara’a. Te fa’ati’ara’a mātāmua, ’ua mātauhia ïa i te parauhia te Iosepha Semita—’Ā’amu, ’ua tu’uhia i roto i te Poe Tao’a Rahi nō reira ’o te reira tei mātau-rahi-hia. E piti fa’ati’ara’a tei ’ore i ha’apararehia, tei pāpa’ihia i roto i te parau tuatāpapa nō Iosepha Semita nā mua a’e, i roto i te hō’ē buka ’ā’amu i muri iho, ’ua mo’e roa te reira ē tae roa a’era ’ua ’itehia mai e te mau pāpa’i ’ā’amu i ’ohipa nō Te ’Ēkālesia a Iesu Mesia i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei ’e ’ua ha’apararehia te reira i te mau matahiti 1960. Mai taua taime ra, ’ua paraparau-tāmau-hia teie mau pu’e parau i roto i te mau ve’a pāpa’i a te ’Ēkālesia, i roto i te mau nene’ira’a a te ’Ēkālesia ’e i roto i te tahi atu mau ve’a nā te ’Ēkālesia, nā reira ato’a e te mau ’aivāna’a Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei i te tahi atu mau vāhi.¹ Ta’a ’ē atu i teie mau fa’ati’ara’a tumu iho, e pae ato’a fa’ati’ara’a nō te ’ōrama a Iosepha Semita tei pāpa’ihia e te mau ta’ata o tōna tau.²

Hō’ē ā ’ā’amu tā teie mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua e parau nei, noa atu ā te ta’a-’ē-ra’a i roto i te mau parau tei tūra’ihia ’e te mau ha’amāramaramara’a. Tē mana’o nei te mau pāpa’i ’ā’amu ē, ’ia fa’ati’a te ta’ata nō ni’a i te hō’ē ’ohipa i te mau vāhi ta’a ’ē ’e i te mau ta’ata ta’a ’ē i roto i te mau matahiti, e tūra’i te fa’ati’ara’a tāta’itahi i te tahi pae o te ’ohipa i tupu ’e te tahi mau ha’amāramaramara’a ta’a ’ē. ’Oia mau ho’i, tē vai nei te mau ta’a-’ē-ra’a mai teie i roto i te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua, i roto i te mau fa’ati’ara’a rau a te mau pāpa’ira’a mo’a nō te ’ōrama a Paulo i ni’a i te purūmu nō Damaseko, nā reira ato’a te ’ohipa i tupu nō te mau ’āpōsetolo i ni’a i te mou’a nō te Fa’ahuru-’ē-ra’a.³ Noa atu rā te mau ta’a-’ē-ra’a, tē vai nei te mau mea pāpū i roto i te mau fa’ati’ara’a ato’a nō te ’Ōrama Mātāmua. ’Ua hape vetahi i te paraura’a ē, e tāpa’o te mau ta’a-’ē-ra’a i roto i te mau fa’ati’ara’a ē e ’ā’amu i hāmanihia. I te tahi pae, maoti te mau parau rahi nō ni’a i terā tau e ti’a ai ia tātou ’ia ha’api’i rahi atu ā nō ni’a i te ’ohipa fa’ahiahia i tupu, hau atu ē ’āhani ’aore re’a pu’e parau nō ni’a i te reira.

Te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua

E ’ā’amu i muri mai i te mau fa’ati’ara’a tāta’itahi a Iosepha Semita ’e a te mau ta’ata i tōna tau e ta’a ’ē ai te huru te ’ohipa i tupu e ha’amana’ohia, e fa’a’itehia ’e e pāpa’ihia. Tē vauvauhia nei teie mau fa’ati’ara’a i raro nei.

Fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832. Te fa’ati’ara’a mātāmua roa tei ’itehia nō te ’Ōrama Mātāmua, te fa’ati’ara’a tā Iosepha Semita iho i pāpa’i, tei roto ïa i te hō’ē parau tuatāpapa poto nō ni’a ia Iosepha Semita tei ’ore i ha’apararehia ’e ’o tāna iho i pāpa’i i te piti o te ’āfara’a o te matahiti nō 1832. I roto i terā fa’ati’ara’a, tē fa’a’ite ra Iosepha Semita i tōna ’ite i tāna iho mau hara, nā reira ato’a tōna ’ino’ino nō te ’orera’a e ’ite i te hō’ē ’ēkālesia tei tū’ati i te ’ēkālesia tāna i tai’o i roto i te Faufa’a ’Āpī, ’o tē arata’i ho’i iāna i te tāra’ehara. ’Ua tūra’i ’oia i te parau nō te tāra’ehara a Iesu Mesia, nā reira ato’a te tāra’ehara tā te reira e pūpū i te ta’ata hō’ē. ’Ua pāpa’i ’oia : ’Ua fā mai « te Fatu » iāna ’e ’ua fa’a’ore i tāna mau hara. Nō reira i muri iho i te ’ōrama, ’ua putapū Iosepha i te ’oa’oa ’e te here, noa atu ā pa’i, tē nā ’ō ra ’oia, ’aita i ’itehia mai iāna te hō’ē ta’ata e ti’aturi i tāna fa’ati’ara’a. Tai’o i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 i’ō nei.

Fa’ati’ara’a nō te matahiti 1835. I te tau ha’apohera’a rā’au nō te matahiti 1835, ’ua fa’ati’a Iosepha Semita i tāna ’Ōrama Mātāmua ia Robert Matthews, e ta’ata tei rātere mai i Kirtland, Ohio. Tē tūra’i nei teie fa’ati’ara’a, tei pāpa’ihia i roto i te buka ’ā’amu a Iosepha e tāna pāpa’i parau ’o Warren Parrish, i tōna tāmatara’a i te ’ite mai e aha te ’ēkālesia mau, te pāto’ira’a tāna i ’ite ’a pure ai ’oia ’e te fāra’a mai te hō’ē ta’ata hanahana ’āpe’ehia mai i muri noa iho e te tahi atu. Tē fa’a’ite ato’a nei teie fa’ati’ara’a i te fāra’a mai te mau melahi i roto i te ’ōrama. Tai’o i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1835 i’ō nei.

Fa’ati’ara’a nō te matahiti 1838. Te fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua tei mātau-roa-hia e te Feiā Mo’a i te Mau Mahana Hope’a nei nō teie nei tau, ’o te fa’ati’ara’a ïa nō te matahiti 1838. ’Ua nene’i-mātāmua-hia i te matahiti 1842 i roto i te Times and Seasons, e ve’a pāpa’i nā te ’Ēkālesia i Nauvoo, Illinois, i roto teie fa’ati’ara’a i te hō’ē ’ā’amu roa a’e tā Iosepha Semita i fa’ahiti i te hō’ē ta’ata pāpa’i i rotopū i te mau tau pāto’ira’a rahi. Tē tūra’i ra te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 i te ’ā’amu nō Iosepha Semita ’ei taure’are’a e ’imi nei i te fa’a’orera’a hara, nō te fa’ati’ara’a rā nō te matahiti 1838, tē fa’atumu nei te reira i ni’a i te ’ōrama ’ei ha’amatara’a nō te ti’ara’a ’e te haerera’a i mua o te ’Ēkālesia ». Mai te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1835, te uira’a rahi i roto i teie fa’ati’ara’a, ’oia ho’i ïa, ’o vai te ’ēkālesia mau. Tai’o i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1838 i’ō nei.

Fa’ati’ara’a nō te matahiti 1842. ’Ei pāhonora’a i te tītaura’a a te pāpa’i ve’a fa’atere nō te Chicago Democrat , ’o John Wentworth nō ni’a i te Feiā Mo’a i te mau Mahana Hope’a nei, ’ua nene’ihia teie fa’ati’ara’a i roto i te Times and Seasons i te matahiti 1842. (’O te « rata ia Wentworth tāne » te i’oa mātau o te reira, tei roto ato’a i te reira te parau nō te mau Hīro’a Fa’aro’o.)⁴ E fa’ati’ara’a tei fa’aineinehia nō te ha’aparare atu i te mau ta’ata ’aita i mātau i te mau ti’aturira’a momoni, e mea pūtahi ’e te parau ’āfaro noa. Mai te mau fa’ati’ara’a nō nā mua atu, ’ua fa’ahiti Iosepha Semita i te ta’a ’ore tāna i fa’aruru ’e te fāra’a mai e piti ta’ata ’ei pāhonora’a i tāna pure. I te matahiti i muri mai, ’ua hāpono atu Iosepha Semita i teie fa’ati’ara’a ma te tahi mau tauira’a ri’i i te hō’ē pāpa’i ’ā’amu ’o Israel Daniel Rupp te i’oa, ’e ’ua nene’i ’oia i te reira i roto i te hō’ē pene o tāna buka, He Pasa Ekklesia [Te ’Ēkālesia tā’āto’a] : An Original History of the Religious Denominations at Present Existing in the United States [Te ’ā’amu mau o te mau ha’apa’ora’a fa’aro’o nō teie mahana i te Fenua Marite].⁵ Tai’o i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1842 i’ō nei.

Te mau fa’ati’ara’a a te tahi atu mau ta’ata. Ta’a ’ē noa atu teie mau fa’ati’ara’a a Iosepha Semita iho, e pae fa’ati’ara’a tei pāpa’ihia e te mau ta’ata tei fa’aro’o ia Iosepha Semita i te paraura’a nō ni’a i tāna ’ōrama. Tai’o i teie mau fa’ati’ara’a i’ō nei.

Te mau mārōra’a i ni’a i te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua a Iosepha Semita

Nō te rau ’e te rahi o te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua, ’ua tae roa vetahi i te uiui fa’ahapa ē, ’ua tū’ati ānei te mau fa’ati’ara’a a Iosepha Semita i te ’ohipa mau i tupu. E piti fa’ahapara’a tē tu’u-pinepine-hia nei nō te pāto’i i te pāpūra’a o te reira : ’a tahi te mau ha’amana’ora’a a Iosepha Semita nō taua mau ’ohipa ra ; te piti te mau fa’anehenehera’a tāna i tu’u i roto i te ’ā’amu i te roara’a o te tau.

Te mau ha’amana’ora’a. Te hō’ē fa’ahapara’a o te mau fa’ati’ara’a nō te ’Ōrama Mātāmua a Iosepha Semita, ’o te mea ïa ē ’aita te mau fa’a’itera’a nō terā tau e pāturu nei i te fa’a’itera’a a Iosepha Semita nō te fa’aoraorara’a pae fa’aro’o i Palmyra, New York, ’e te mau vāhi tāpiri, i te matahiti 1820. Tē parau nei vetahi ē, tē fa’a’ino nei te reira i te fa’a’itera’a a Iosepha nō te ’ana’anatae rahi ta’a ’ē i te pae fa’aro’o ’e te fa’ati’ara’a o te ’ōrama iho.

’Ia hi’ohia rā te mau pu’e parau, e mau fa’a’itera’a e turu nei i te mau parau a Iosepha Semita nō te mau tau fa’aoraorara’a. ’Ua tuiro’o te vāhi tāna i ora na i te pae nō te ’ana’anatae pae fa’aro’o ’e e vāhi rahi mau nō te mārōra’a pae fa’aro’o, e’ita e nehenehe e parau. Tē parau nei te mau pāpa’i ’ā’amu nō taua vāhi ra ’ei « mata’eina’a ura » nō te mau poro ’evanelia tei fa’aapiapi roa i te fenua ’e tā rātou mau pūhapara’a fa’aoraora pae vārua ’e tā rātou ’imira’a feiā fa’afāriu i te ’ōmuara’a o te mau matahiti 1800.⁶ I te ’āva’e Tiunu 1818, ’ua tupu te hō’ē pūhapara’a Metodi i Palmyra, ’e i te tau ve’ave’a i muri iho ’ua putuputu fa’ahou ā te mau metodi i Vienna (i teienei ’o Phelps te i’oa), i New York, 15 maile te ātea i te fare fa’a’apu a Semita mā. Tē fa’a’ite nei te mau buka ’ā’amu a te hō’ē poro ’evanelia metodi i te ’ana’anatae pae fa’aro rahi i te vāhi a Iosepha mā, i te mau matahiti 1819 ’e 1820. Tē parau nei teie mau pāpa’ira’a ē, tei reira te ’Orometua George Lane, e ti’a metodi fa’aoraora, nā to’opiti matahiti, tē paraparau ra « nō te rāve’a a te Atua nō te fa’atae mai i te Reforomatio ».⁷ E mea tū’ati teie mau fa’a’itera’a nō taua tau ra i te fa’ati’ara’a a Iosepha. Tē nā ’ō ra ’oia ē, e ’ana’anataera’a ta’a ’ē tei tupu i tōna mata’eina’a ’aore rā tōna pae fenua tei « ha’amatahia… i roto i te ha’apa’ora’a Metodi ». ’Ua fa’ahiti mau Iosepha ē, ’ua « au » ’oia i te ha’apa’ora’a Metodi.⁸

Te fa’anehenehera’a. Te piti o te fa’ahapara’a tei hōro’a-pinepine-hia nō te mau fa’ati’ara’a a Iosepha Semita nō te ’Ōrama Mātāmua, ’oia ho’i, ’ua fa’anehenehe ’oia i tāna ’ā’amu i te roara’a o te tau. Tē fa’atumu nei teie fa’ahapara’a i ni’a e piti mea : te rahira’a ta’ata nō te ra’i mai tā Iosepha Semita i ’ite ’e ’o vai mau rātou. E mau ha’amāramaramara’a rahi tā te mau fa’ati’ara’a a Iosepha nō te ’Ōrama Mātāmua e hōro’a nei nō te mau ta’ata nō te ra’i mai, i te roara’a o te tau. Tē nā ’ō ra te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 ē : « ’Ua vēteahia te mau ra’i e te Fatu i ni’a iā’u ’e ’ua ’ite a’era vau i te Fatu ». Tē nā ’ō ra tāna fa’ati’ara’a nō te matahiti 1838 ē : « ’Ua ’ite atu ra vau e piti ta’ata », ’e ’ua fa’atoro te hō’ē i ni’a i te tahi ma te parau « Tā’u Tamaiti here ». Nō reira, ’ua mārō te feiā fa’ahapa ē, ’ua parau nā mua Iosepha Semita ē, ’ua ’ite ’oia hō’ē ta’ata—’oia ho’i « te Fatu »—ē i te hope’a ’ua ’ite ’oia i te Metua ’e te Tamaiti.⁹

Tē vai nei te tahi atu ā rāve’a pāpū a’e nō te hi’o i te mau fa’a’itera’a. E mea tītauhia ’ia fā’ihia te aura’a tumu i roto i te mau parau i te roara’a o te tau i te ha’amatara’a iho ā e ti’a ai : e toru i ni’a e maha fa’ati’ara’a e fa’ahiti pāpū nei i te parau nō nā piti ta’ata tei fā ia Iosepha Semita i roto i te Ōrama Mātāmua. ’O te fa’ati’ara’a a Iosepha Semita nō te matahiti 1832 te hapa, ’o tē nehenehe e tai’o ’e e mana’o ē hō’ē ’aore rā e piti ta’ata. Mai te mea e tai’ohia te reira ’ei fa’ahitira’a nō te hō’ē ta’ata nō te ra’i mai, ’o te ta’ata mau ïa tei fa’a’ore i tāna mau hara. I roto i te mau fa’ati’ara’a nō muri iho, ’ua nā ’ō te ta’ata mātāmua nō te ra’i mai, ia Iosepha Semita, ’ia « fa’aro’o » i te piti o te ta’ata, ia Iesu Mesia, nāna ïa i hōro’a i te poro’i rahi tei roto te parau nō te fa’a’orera’a hara.¹⁰ Nō reira, ’ua fa’atumu paha ïa te fa’ati’ara’a a Iosepha Semita nō te matahiti 1832 i ni’a ia Iesu Mesia, te ta’ata fa’a’ore hara.

Te tahi fa’ahou rāve’a nō te tai’o i te fa’ati’ara’a a Iosepha Semita nō te matahiti 1832, ’oia ho’i tē parau ra Iosepha Semita nō nā ta’ata e piti, ’o tāna i pi’i « Fatu », ia rāua to’opiti. Tē pa’epa’e nei te fa’ahapara’a nō te fa’anehenehera’a i ni’a i te mana’o ē, tē fa’ahiti ra te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 i te fāra’a mai hō’ē noa ta’ata hanahana. ’Aita rā te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 e parau nei ē, hō’ē noa ta’ata tei fā mai. Hi’o maita’i na i nā fa’ahitira’a e piti nō te « Fatu », e mea ta’a ’ē nā taime fa’ahitira’a : ’a tahi, ’ua vētea « te Fatu » i te mau ra’i ; ’e i muri iho ’ua ’ite Iosepha Semita i « te Fatu ». E mea tū’ati te tai’ora’a i te fa’ati’ara’a a Iosepha nō te matahiti 1835, ’oia ho’i, ’ua fā nā mua mai te hō’ē ta’ata, ’aita i maoro i muri iho te piti. Nō reira e nehenehe roa e tai’o ’e e māramarama i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 mai teie, ’ua ’ite Iosepha Semita i te hō’ē ta’ata ’e nā taua ta’ata ra i fa’a’ite i te tahi ta’ata, ’o tā Iosepha Semita i pi’i « te Fatu » ia rāua to’opiti : « ’Ua vēteahia te mau ra’i e te Fatu i ni’a iā’u ’e ’ua ’ite a’era vau i te Fatu ».¹¹

E nehenehe ïa te mau fa’ati’ara’a a Iosepha, tē pāpū noa atu ra, ’ia tai’o-pāpū-hia ’ei fa’a’itera’a nō te māramaramara’a ’o tē rahi noa atu ra i roto i te tau, ’ia au i te ’ohipa i tupu. I te hō’ē pae, penei a’e te mau ta’a-’ē-ra’a i roto i te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 ’e te mau fa’ati’ara’a nō muri iho, nō roto mai ïa i te ta’a-’ē-ra’a te parau pāpa’i ’e te parau fa’ahiti. ’Ua riro te fa’ati’ara’a nō te matahiti 1832 i te taime mātāmua Iosepha Semita i tāmata ai i te pāpa’i i tōna ’ā’amu. I taua iho matahiti ra, ’ua pāpa’i ’oia i te hō’ē hoa ē, mai te huru ē e ha’avīra’a nōna « te pāpie ’e te ’inita nā reira ato’a te reo tāhuti ’e te maita’i ’ore ». ’Ua pi’i ’oia i te ta’o pāpa’i ’ei « fare tāpe’ara’a na’ina’i ’e te oaoa ».¹² E māramarama-’ōhie-hia ïa ’ua fa’arahihia te mau parau i roto i te mau fa’ati’ara’a nō muri iho, ’e ’o te mea iho ā e mana’ohia ’ia ’ite tātou ē, ’ua fa’ahiti ’oia i te reira i te hō’ē ta’ata nō te pāpa’i—e rāve’a ’ōhie a’e ïa ’e te au nō Iosepha Semita, he’e ’ōhie noa te parau.

Pū’ohura’a

’Ua fa’a’ite pinepine Iosepha Semita ē, ’ua tupu tāna hō’ē ’ōrama fa’ahiahia nō te Atua te Metua ’e tāna Tamaiti, ’o Iesu Mesia. ’Aita te parau mau nō te ’Ōrama Mātāmua ’e tae noa atu te mau fa’ahapara’a e nehenehe e fa’ati’ahia e te mau tuatāpapara’a buka pāpa’a parau tahito noa. Nō te ’ite i te parau mau o te fa’a’itera’a a Iosepha Semita, e mea tītauhia i te mau ta’ata ’imi parau mau tāta’itahi ’ia tuatāpapa i te mau mea i pāpa’ihia ’e ’ia nava’i tōna fa’aro’o i te Mesia nō te ani i te Atua nā roto i te pure ateate ’e te ha’eha’a e parau mau ānei te mea i pāpa’ihia. Mai te peu e ani te ta’ata ’imi ma te mana’o pāpū e rave mai te au i te pāhonora’a e heheuhia mai e te Vārua Maita’i, e ’ite-pāpū-hia ïa te parau mau nō te ’ōrama a Iosepha Semita. E nā reira te mau ta’ata ato’a e ’ite ai ē ’aita e ha’avarera’a i te paraura’a Iosepha Semita ē : « ’Ua ’ite mau vau i te ’ōrama. ’Ua pāpū te reira iā’u, ’e ’ua pāpū ato’a iā’u ē, ’ua ’ite te Atua i te reira ».¹³

Tē fā’i nei te ’Ēkālesia i te ’ohipa tauturu a te mau ’aivāna’a i te mau pāpa’a parau i roto i teie parau ve’a ; tē fa’a’ohipahia nei tā rātou ’ohipa ma te parau fa’ati’a.

Ha’aparare-mātāmua-hia i te ’āva’e Novema 2013.