Hisitōlia ʻo e Siasí
17: ʻOku Toe Fakalelei e Kāingá


“ʻOku Toe Fakalelei e Kāingá,” vahe 17 ʻo e Kau Māʻoniʻoní: Ko e Talanoa ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisí ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní, Voliume 2, ʻIkai ha Nima Taʻemaʻa, 1846–1893 (2019)

Vahe 17: “ʻOku Toe Fakalelei e Kāingá”

Vahe 17

ʻOku Toe Fakalelei e Kāingá

ʻĪmisi
Ngaahi fuka ʻAmelika ʻoku hā mei mui e vaitafe he moʻungá

Lolotonga hono ʻomi ʻe he faʻahitaʻu momoko ʻo e 1856–57 e sinou mo e ʻaisi ki he Teleʻa Sōlekí, naʻe ngāue ʻa Siosefa F. Sāmita ʻi he Motu Lahi ʻo Hauaiʻí. Naʻá ne ako vave e lea faka-Hauaiʻí pea hoko ko ha taki ʻi he misioná, ʻo hangē ko Siaosi Kēnoní. Kuó ne aʻusia hono taʻu hongofulu mā valú, hili ia ha taʻu ʻe tolu mei hono maʻu hono uiuiʻí pea naʻá ne vēkeveke ke hoko atu e ngāue maʻá e ʻEikí.1

Naʻá ne faitohi ki hono tuofefine ko Māʻata ʻAná ʻo pehē, “Kuo teʻeki ke u ongoʻi kuó u fakahoko hoku misioná, pea ʻoku ʻikai ke u fie foki ki ʻapi kae ʻoua kuo fakahoko ia.”2

Hili ha taimi nounou mei ai, naʻe maʻu ʻe Siosefa ha tohi mei hono tokoua ko Sioné, naʻe ʻi ʻIutā. Naʻe pehē ʻe Sione, “Kuo ʻosi atu e Kilisimasí, pea ʻe vave ke hoko mai mo e ʻAho Taʻufoʻoú. Naʻe ʻikai ha meʻa fakafiefia.” Neongo ne faʻa fiefia e Kāingalotú ʻi he ngaahi hulohula mo e paati lalahi lolotonga e ngaahi ʻaho mālōloó, ka naʻe ʻikai poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi kātoanga pehē he taʻu ko ʻení. Naʻe kei lele pē e liliu foʻou fakaʻulungaanga ne kamataʻi ʻe Setitaia Kalānite ʻi he faʻahitaʻu fakatōlau kimuʻá, pea ne lau e ngaahi fakafiefia peheé ne ʻikai feʻunga.

Naʻe toe fakamatala ʻe Sione ʻo pehē, “Kuo ngalo homau tuʻungá pea mau nofonoa, ʻo tuku fakatatali ʻemau tui fakalotú, pea femoʻuekina ʻi he ngaahi meʻa fakamāmaní.” ʻI hono toki uiuiʻi kimuí ni ko e pēteliake pule ʻo e Siasí, ko ha lakanga ne maʻu ʻe heʻene tamaí mo e kui tangatá, naʻe poupouʻi ʻe Sione, taʻu uofulu mā fā, ʻa e liliu foʻoú, neongo ne taʻofi ia ʻi he lahi ʻene fakamāʻiá, mei heʻene kau mo e kau taki kehé ʻi he malanga ki he kakaí.3

Ne fakamatalaʻi e liliu foʻoú kia Siosefa ʻi he ngaahi tohi kehe mei ʻapi. Talu mei Sepitema, kuo toe papitaiso ʻe he kau taki ʻo e Siasí ʻa e Kāingalotu ne fakatomalá, ʻi ha kiʻi anovai ofi mai—neongo kapau ne pau ke nau fahi e ʻaisí ke fakahoko ia.4 ʻIkai ngata aí, naʻe fakahinohinoʻi ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí e kau pīsopé ke taʻofi hono fakahoko e sākalamēnití ʻi honau uōtí kae ʻoua kuo toe papitaiso ha Kāingalotu toko lahi ange mo fakamoʻoniʻi ʻenau loto-fiemālie ke tauhi ʻenau ngaahi fuakavá.5

Naʻe tui ʻa Meesi Tomusoni, ko e mehikitanga ʻo Siosefá, naʻe ʻi ai ha ola lelei ʻo e liliu foʻoú ʻiate ia mo e Kāingalotú. Naʻá ne tohi kia Siosefa ʻo pehē, “ʻOku ou ofo ʻi he ngāue ʻa e ʻEikí kiate aú. ʻOku ou ongoʻi kuo mahulu hake e meʻa kuo fai ʻe he ʻEikí ʻi hono fakahoko pē ʻEne ngaahi talaʻofa kiate aú.”6

Naʻe naʻinaʻi e kau taki ʻo e Siasí ki he Kāingalotú ke vete tauʻatāina ʻenau ngaahi angahalá ʻi he ngaahi fakataha ʻa e uōtí, ke poupouʻi e anga māʻoniʻoní. ‘I ha tohi kia Siosefa, naʻe tohi ai ʻa Meesi kau kia ʻĀlani Hanitingitoni, ko e taha ʻo e kau talavou ne nau tokoni ke fua e kau hikifonua fononga saliote toho tangatá, ʻo kolosi he Vaitafe Vaimelié. Naʻe pauʻu maʻu pē ʻa ʻĀlani, ka ʻi he hili pē hono fakahaofi e kau fononga saliote toho tangatá, naʻá ne tuʻu hake ʻi he Uooti Suka Hausí, ʻo fakahā ʻene ngaahi angahala kimuʻá, pea lea kau ki he founga ne liliu ai hono lotó ʻi he fakahaofí.

Naʻe pehē ʻe Meesi, “Kuó ne mamata lahi ki he mālohi ʻo e ʻOtuá ʻo ne fiefia ai ʻi heʻene fononga ke fetaulaki mo e ngaahi kulupu ʻi he halá pea fakahaofi kinautolú. Naʻá ne naʻinaʻi ki hono kaungāmeʻa kei talavoú ke tafoki mei heʻenau ngaahi fehalākí, pea feinga ke langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá. Naʻe tangi ʻene faʻeé ʻi heʻene fiefiá. Naʻe tuʻu hake ʻene tamaí pea fakahā ʻo pehē ko e taimi fakafiefia taha ia kuó ne teitei aʻusiá.”7

Naʻe ui foki ha kau tangata ʻe niʻihi ko e “kau faifekau fakaʻapi” ke ʻaʻahi ki he ngaahi fāmili ʻi he Siasí. Lolotonga e ngaahi ʻaʻahi ko ʻení, ne fai ʻe he kau faifekaú ha ngaahi fehuʻi pau ke ʻilo ai pe naʻe fēfē hono tauhi ʻe he kau mēmipa ʻo e fāmilí e Fekau ʻe Hongofulú, feʻofaʻaki ʻiate kinautolu pea mo honau kaungāʻapí, mo moihū mo e kau mēmipa honau uōtí.8

ʻI heʻenau poupouʻi e angamāʻoniʻoni lahi angé, naʻe ui ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha kau tangata mo e kau fefine toko lahi ange ke nau mali tokolahi. Hili e kamata ‘a e liliú, naʻe tapou ʻa Pilikihami ʻIongi kia Sione Sāmita ke mali ua. Naʻe hohaʻa lahi heni ʻa Hēleni ko e uaifi ʻo Sioné, ʻi heʻene fakakaukau ki he toe mali ʻa Sione mo ha fefine kehé. Ka ʻo kapau naʻe finangalo e ʻEikí ke ne talangofua mo Sione ki he tefitoʻi moʻoní, naʻe loto leva ʻa Hēleni ke fai mo fakahoko e malí he vave taha ʻe ala lavá. Mahalo ʻe faingofua ange ai hono moʻui ʻaki e tefitoʻi moʻoní.

Naʻe mali ʻa Sione mo ha fefine ko Melisa Līmoni. Naʻe faitohi ʻa Hēleni kia Siosefa ki Hauaiʻi ʻo pehē, “Naʻe hoko ia ko ha faingataʻa kiate au, kae fakamālō ki he ʻEikí kuo ʻosi atu ia. ʻE ʻahiʻahiʻi ʻe he ʻEikí ʻa Hono kakaí ʻi he meʻa kotoa pē, pea ʻoku ou tui ko e faingataʻa lahi tahá ia. Ka ʻoku ou lotu ki heʻeku Tamai Hēvaní ke ne ʻomi ha poto mo e fakakaukau ʻoku mālohi ke u matuʻuaki e faingataʻa kotoa pē ʻi heʻeku fepaki mo iá.”9

Naʻe ʻilo lahi ange foki ʻe Siosefa kau ki he liliú, ʻi he ngaahi tohi mei hono tuofefine ko Māʻata ʻAná. Naʻá ne faitohi ʻi Fēpueli ʻo pehē, “Kuó u papitaiso pea ʻoku ou kamata moʻui ʻaki ʻeku tui fakalotú. Kuo kamata ke u fakatokangaʻi ʻeku ngaahi fehalākí mo fakatonutonu ia.” Hili ha ngaahi māhina e kē ʻa Māʻata ʻAna mo Hēlení, ne faifai peá ne fakalelei mo hono tokoua ʻi he fonó.10

Naʻe talaange ʻe Māʻata ʻAna kia Siosefa, “ʻOku toe fakalelei e kāingá, pea kuo nau ngaahi leleiʻi au he taimí ni. Kuo mau kaungāmeʻa lelei kotoa.”11

ʻI he toko lahi e kakai kei talavou kuo mali ʻi hono uōtí, naʻe fifili ʻa Māʻata ʻAna pe naʻe taimi foki ke ne mali mo ia. Naʻá ne ʻofa fakafufū ʻia Viliami Hālisi, ko e ʻuluaki foha e mali ʻo Pīsope ʻĒpalahame Simutí. Naʻá ne talaange kia Siosefa, “ʻOku tetetete hoku nimá ʻi heʻeku pehē ʻoku ou ʻofá, ka ʻoku matuʻaki pehē. Ko ha talavou lelei ia pea kuó ne maʻu ʻeku tokangá.”

Naʻá ne kole ki hono tuongaʻané ke ʻoua te ne tala ki ha taha ʻene fakapulipulí. Naʻá ne tohi ʻo pehē, “ʻOua naʻá ke lea ki ai ʻi haʻo tohi tukukehe pē kiate au, peá ke talamai pe ko e hā hoʻo fakakaukau ki aí.”

Ka ne ʻikai fuoloa pea mavahe ʻa Viliami ʻo ngāue fakafaifekau ki ʻIulope, ʻa ia naʻe lau ʻe Māʻata ʻAna ko ha faingataʻa fakamamahi. Naʻá ne laulau ʻi heʻene tohí ʻo pehē, “ʻOku ou feinga ke tukunoaʻi ia, pea ʻoku ou feinga ke ikunaʻi ia. ‘Oku ou tui ʻoku lelei e meʻa kotoa.”12


‘I he faʻahitaʻu failau he 1857, naʻe fiefia ʻa Pilikihami ʻIongi mo e kau taki kehe ʻo e Siasí ʻi he liliu ʻa e Kāingalotú pea toe fakahoko e sākalamēnití ʻi he kotoa e Siasí. Naʻe toutou pehē ʻe Pilikihami ko e Kāingalotú ko ha “kakai kuo tāpuekina ʻe he ʻOtuá.”13

Ka naʻe hoko ha ngaahi palopalema lolotonga e liliú. Naʻe lea fefeka e kau takí ki he niʻihi kuo hē mei he moʻoní mo e kakai fakalotofonua ne ʻikai kau ki he Siasí. Naʻe mavahe ha kakai ʻe niʻihi mei he feituʻú ʻi heʻenau ongoʻi ilifia. Ne faʻa fepaki foki e kau pīsopé, kau faifekau fakaʻapí, mo e kāingalotu ʻo e Siasí he taimi ʻe niʻihi ʻi he taimi ne fakamā, fakahohaʻa, pe fakailifia ai e toutou ʻaʻahi fakaʻapí mo e ngaahi vetehia he kakaí. ʻI he fakalau e taimí, ne kamata hono poupouʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ke fakahoko fakataautaha e ngaahi ʻinitaviú mo e vetehiá.14

Naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha ngaahi lea lelei mo langaki moʻui ʻi heʻenau malangá ke fakalotolahiʻi e Kāingalotú ke nau toe lelei ange. Naʻe ʻomi ʻe he Tohi ʻa Molomoná ha ngaahi sīpinga mahino ʻo e founga ʻe lava ai ʻe he malanga fefeká o ueʻi e kakaí ke nau liliú, ka naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ʻe he kau taki ʻo e Siasí ha lea tōtuʻa he faʻahitaʻu momoko ko iá ke ui ʻaki e Kāingalotú ke nau fakatomala. Naʻe faʻa fakaʻaongaʻi ʻe Pilikihami mo ha niʻihi kehe ʻi ha ngaahi taimi, e Fuakava Motuʻá ke akoʻi ʻoku totonu ke fakamolemoleʻi pē e ngaahi angahala mamafa pau ʻi hono lilingi e toto ʻo e taha faiangahalá.15

Naʻe tatau e ngaahi akonaki peheé mo e ngaahi lea ʻa e kau faifekau Palotisaní ne hangē ko e afi ʻo helí mo e sūlifá, ʻa ia ne nau feinga ke fakailifiaʻi e kau faiangahalá ke nau liliú.16 Naʻe mahino kia Pilikihami naʻe faʻa tō ki tuʻa ʻene ngaahi malangá, pea naʻe ʻikai ke ne ʻuhinga ke tāmateʻi e kakaí koeʻuhí ko ʻenau ngaahi angahalá.17

Naʻe maʻu ʻe Pilikihami ʻi ha ʻaho ʻe taha ha tohi meia ʻAisake Haiti, ko e palesiteni fakasiteiki ʻi Sita Sití, fekauʻaki mo ha tangata naʻá ne vetehia ki ha angahala fakasekisuale mo e fefine naʻá na fakamaʻú, hili ia e maʻu hono ʻenitaumení. Naʻe mali e tangatá mo e fefiné peá ne pehē te ne fai ha meʻa pē ke totongi huhuʻi ʻene angahalá, pea neongo kapau ʻe fie maʻu ke lilingi hono totó.

“Te ke talamai muʻa e meʻa ke u talaange kiate iá?” Ko e fehuʻi ange ia ʻe ʻAisaké.

Naʻe tali ange ʻe Pilikihami ʻo pehē, “Talaange ki he talavoú ke ʻalu pea ʻoua ʻe toe faiangahala, fakatomala mei heʻene ngaahi angahalá, pea toe papitaiso.”18 Lolotonga e ngaahi naʻinaʻi fefeka ki he liliú, naʻá ne faʻa faleʻi ki he kau takí ke nau tokoni ki he kau faiangahalá ke nau fakatomala pea kumi ki ha ʻaloʻofa. Naʻe fakataumuʻa fakatouʻosi e malanga fefeka ʻa Pilikihamí mo ʻene akonaki ki he ʻaloʻofá, ke tokoniʻi e Kāingalotú ke nau fakatomala pea ʻunu ofi ange ki he ʻEikí.19


‘I he holoholo hifo ʻenau taimi liliú, naʻe kamata ke toe ʻita e Kāingalotú ki he kau ʻofisiale kuo fokotuʻu ʻi he puleʻanga fakavahé. ʻI he konga kimuʻa e 1857, naʻe kole ʻe he falealea ʻIutaá kia Sēmisi Piukēnani, ko e palesiteni foʻou ʻa e ʻIunaiteti Siteití ne toki filí, ke ʻoange ha tauʻatāina lahi ange kiate kinautolu ke fokotuʻu pē ʻenau kau taki fakapuleʻangá.

Naʻa nau fakatokanga ange ʻo pehē, “Te mau taʻofi ha faʻahinga feinga ʻa e kau ʻofisiale fakapuleʻangá ke liʻaki ʻemau ngaahi lao fakavahé, pe fakamālohiʻi kimautolu ki he ngaahi lao ʻoku ʻikai kaunga pea ʻaonga ʻi he vahefonuá ni.”20

Lolotonga iá, naʻe ʻita foki mo e kau ʻofisiale fakapuleʻanga fakalotofonuá ʻi he angakovi ʻa e Kāingalotú ki he kakai solá, fakailifiaʻi e kau taki fakapuleʻangá, pea mo e ʻikai fakamavaheʻi e siasí mo e siteití ʻi he puleʻanga fakavahé. Naʻe fakafisi e kau ʻofisiale ʻe niʻihi mei honau lakangá ʻi Māʻasi pea nau foki ki hahake mo e ngaahi talanoa ʻo e mali tokolahi ʻa e Kāingalotú mo e puleʻanga ʻikai fakatemokālatí, ʻo hangē ko ia ne fai ʻe Peli Polokasi mo ha niʻihi kehe ʻi he ngaahi taʻu siʻi kimuʻa aí.

ʻI he konga kimuʻa e faʻahitaʻu māfana ko iá, hili e vaia e sinoú pea toe fakaava mo e ngaahi halanga meilí, naʻe ʻilo ai ʻe he Kāingalotú ne fakahohaʻasi lahi mo fakatupu ʻita kia Palesiteni Piukēnani mo ʻene kau ʻetivaisá ʻa ʻenau kole ne fakalea fefeká pea mo e ngaahi lipooti ʻenau ngaahi e kau ʻōfisa fakavahe mālōloó. Naʻe vakai e palesiteni ki he ngaahi angafai ʻa e Kāingalotú ne nau angatuʻu, peá ne fokotuʻu ha kau tangata foʻou ki he ngaahi lakanga ʻatā ʻi ʻIutaá.21 Lolotonga iá, naʻe fie maʻu ʻe he ngaahi nusipepa mo e kakai fakapolitikale ʻi he hahaké ke ne fakaʻaongaʻi e kau taú ke tukuhifo ʻa Pilikihami mei he kōvaná, taʻofi e angatuʻu ʻa e Kāingalotú ne sasala holó, pea fakapapauʻi naʻe fakanofo mo maluʻi e kau ʻofisiale fakapuleʻanga foʻoú.

Naʻe ngali tōtuʻa mo mamafa e palaní ki he kau fakaangá, ka naʻe ʻikai fuoloa kuo sasala holo ʻo pehē naʻe taumuʻa e palesitení ke ne fakahoko ia. Naʻe vakai ʻa Piukēnani ki ai ko hono ngafa ke fokotuʻu e mafai fakapuleʻangá ʻi ʻIutā. ‘I he taimi ko iá, naʻe tofanga e ʻIunaiteti Siteití ʻi ha ngaahi fakakikihi lahi kau ki he fakapōpulá, pea naʻe manavahē e kakai toko lahi naʻa fokotuʻu ʻe he kau tauhi pōpula ʻi he ngaahi siteiti fakatongá haʻanau fonua ʻi ha ʻaho. ʻI hono tuku atu ha kongakau ki ʻIutaá, mahalo ʻe taʻofi ai e ngaahi tui fakalotu kehé mei hono poleʻi e puleʻangá.22

ʻI he ʻosi e taimi ʻo Pilikihami ʻi heʻene hoko ko e kōvaná, naʻá ne ʻamanaki ʻe feinga e palesitení ke fokotuʻu ha taha mei tuʻa ke fetongi ia. He ʻikai uesia ʻe he liliú ʻa hono tuʻunga mo e Kāingalotú, ka ʻe fakasiʻisiʻi ai ʻa ʻene malava ke tokoniʻi fakapolitikale kinautolú. Kapau naʻe tukuange ia ʻe he palesitení mei he lakangá pea tuku mai ha kongakau ke fakamālohiʻi e fetongí, ʻe siʻi leva ha fakatuʻamelie ʻa e Kāingalotú ki heʻenau pule pē kiate kinautolú. Te nau toe moʻulaloa ki he ngaahi fakamālohi ʻa ha kau tangata ne nau fehiʻa ki he puleʻanga ʻo e ʻOtuá.23

Hili nai ha māhina ʻe taha ʻi he fanongo ʻa Pilikihami he ngaahi talanoa sasala ki he ngaahi fokotuʻutuʻu ʻa Piukēnaní, naʻá ne ʻilo ai ne tāmateʻi e ʻaposetolo ko Paʻale Pālatí. Ko e tokotaha fakapoó ko Hekitoa Makilini, ko e husepāniti ia ʻo ʻElenoa Makilini kuó na māvae, ko e taha ʻo e ngaahi uaifi toko lahi ʻo Paʻalé. Naʻe kau ʻa ʻElenoa ki he Siasí ʻi Kalefōnia, hili ia ha ngaahi taʻu ʻo ʻene mamahi ʻi he ngaohikovia mo e ʻolokahōlika (alcoholism) ʻa Hekitoá. Naʻe tukuakiʻi ʻe Hekitoa ʻa Paʻale ʻi he liʻaki ia ʻe ʻElenoá, pea naʻá ne ʻave ʻena fānaú ke nau nofo mo ha kāinga ʻi he fakatonga ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻe feinga ʻa ʻElenoa ke toe fakataha mo ʻene fānaú, pea ne ʻikai fuoloa kuo muimui atu ʻa Paʻale ke tokoni kiate ia. Ka ʻi Mē 1857, naʻe kumi ʻe Hekitoa ʻa Paʻale pea tāmateʻi fakamamahi ia.24

Naʻe fakaʻohovale kia Pilikihami mo e Kāingalotú hono tāmateʻi ʻa Paʻalé. Naʻe takimuʻa ʻa Paʻale ʻi he faʻu tohí mo e ngāue fakafaifekaú, ʻo laka hake he taʻu ʻe uofulu mā nima. Naʻe tokoni ʻene kiʻi tohi tufa A Voice of Warning (Ko ha Leʻo ʻo e Fakatokangá) ke ʻomi ha kakai toko lahi ki he Siasí. Naʻe mamahi lahi e Kāingalotú ʻi he mole atu ʻene ngāue tōtōiví mo e leʻo ne ʻikai toe fakatatauá.

Ka naʻe fakafiefiaʻi ʻe he kau ʻētita nusipepa he fonuá ʻa e tāmateʻi ʻa Paʻalé. Ko ʻenau fakakaukaú, naʻe tāmateʻi totonu ʻe Hekitoa Makilini e tangata naʻá ne maumauʻi hono ʻapí. Naʻe aʻu ʻo fokotuʻu ʻe ha nusipepa ʻe taha ke fokotuʻu ʻe Palesiteni Piukēnani ʻa Hekitoa ko e kōvana foʻou ʻo ʻIutaá.25

Hangē ko kinautolu naʻa nau fakatangataʻi e Kāingalotu ʻi Mīsuli mo ʻIlinoisí, naʻe ʻikai fakamaauʻi e tokotaha naʻá ne tāmateʻi ʻa Paʻalé.26


Lolotonga e fakalalahi e fekeʻikeʻi ʻi he Kāingalotú mo e puleʻanga ʻIunaiteti Siteití, naʻe teuteu ʻa Māʻata ʻAna Sāmita ke lea fakamāvae kia Viliami Hālisi, ʻa ia ʻe vave pē ʻene mavahe ke ngāue fakafaifekau ʻi ʻIulopé. Naʻe ʻamanaki ʻa Māʻata ʻAna ke mali mo Viliami ʻi heʻene foki mai ki ʻapí. ‘I he ʻaho naʻá ne fakataha ai mo e Kau Palesitenisī ʻUluakí ke vaheʻi ki heʻene ngāue fakafaifekaú, naʻá ne tokoni kia ʻEmelī Simuti, ko e faʻē ʻa Viliamí, ke faʻo ʻene ʻū meʻa ki he fonongá.

Naʻe hū atu ʻa Viliami ki he lokí, ʻi he kei fai ʻena ngāué. Naʻá ne pehē, “Māʻata, toʻo mai ho tataá peá ke haʻu. Lolotonga hono vaheʻi ʻa Viliamí, naʻe fokotuʻu ange ʻe Pilikihami ʻIongi ke ʻalu ʻa Viliami ʻo haʻu mo Māʻata ʻAna ki he koló peá na mali kimuʻa peá ne mavahe ki ʻIngilaní.

Naʻe ʻohovale ʻa Māʻata ʻAna peá ne tafoki kia ʻEmelī. Naʻá ne fehuʻi ange, “Ko e hā te u faí? Ko e hā te u faí?”

Naʻe pehē ʻe ʻEmelī, “Siʻeku tama, tui e kofu kalekoó peá ke ʻalu.”

Naʻe fetongi fakavave leva ʻa Māʻata ʻAna ki hono kofu kalekoó peá ne heka ki he salioté ʻo tangutu he tafaʻaki ʻo Viliamí. Naʻá na mali ʻi he Fale ʻEnitaumení, pea naʻe hiki ʻa Māʻata ʻAna ʻo nofo mo Viliami mo e fāmili Simutí. Hili ha ‘aho ʻe ua mei ai, naʻe fakaheka ʻe Viliami ʻene ngāʻotoʻotá ki ha saliote toho pea mavahe mei he teleʻá mo ha kau faifekau kehe ʻe toko fitungofulu.27

‘I he tūʻuta e kau faifekaú ʻi Niu ʻIoke Siti ʻi ha ngaahi lau uike mei ai, naʻe ʻohovale ʻa Viliami ʻi he tāufehiʻa ha kakai toko lahi ki he Kāingalotú. Naʻá ne faitohi kia Siosefa F. Sāmita, ko hono tokoua ʻi he fono foʻoú ʻo pehē, “ʻOku mau fanongo ʻi ha ngaohikovia kehekehe kau ki he kau Māmongá mo e kau maʻu mafai ʻo e Siasí. “Ko ʻIutā pē ʻa e kaveinga ʻoku talanoaʻí, ʻi he nusipepa kotoa pē ʻokú ke sio ai. ʻOku nau pehē te nau fekauʻi atu ha kōvana maʻa ʻIutā mo ha kongakau, pea te ne fakamamafaʻi e lao ʻo e ʻIunaiteti Siteití, fakatauʻatāinaʻi e kakai fefiné, pea kapau ʻe fakafepaki e tangataʻeiki ko ʻIongí, pea tautau ia.”28


ʻI he ʻaho 24 ʻo Siulai 1857, ko e taʻu ia ʻe hongofulu talu e tūʻuta ʻa e Kāingalotú ʻi he teleʻá, naʻe kau e fāmili Simutí mo Pilikihami ʻIongi mo ha Kāingalotu ʻe toko uaafe kehe, ʻo nau kaitunu ʻi ha anovai he moʻungá ʻi he fakahahake ʻo Sōleki Sití. Naʻe ifi ha ngaahi ifi palasa mei ha ngaahi nofoʻanga kehekehe kae taumātaʻu, hulohula mo pōtalanoa e Kāingalotú ʻi he pongipongí. Naʻe fusi e fuka ʻAmeliká ʻi ha tumuʻaki ʻo ha ongo fuʻu ʻakau maʻolunga. ‘I he pongipongí kotoa, naʻe fana ʻe he Kāingalotú ha ngaahi meʻafana fakafonua, mamata ʻi ha laka fakatē ʻa e kau sōtiá, mo fanongo ki ha ngaahi lea.

Ka ʻi he hoʻataá nai, naʻe haʻu ʻa ʻĒpalahame Simuti mo Pota Lokauele ki he nofoʻanga kemí ʻo fakahohaʻasi e ngaahi fakafiefiá. Naʻe toki foki mai pē ʻa ʻĒpalahame mei haʻane ʻaʻahi ʻi ha meʻa ʻa e Siasí ki he fakahahake ʻo e ʻIunaiteti Siteití. Naʻá ne sio ʻi he halá ki ha ʻū saliote uta koloa ne fononga fakahihifo ke ʻave ha naunau ki ha kau tau ʻe toko tahaafe nima ngeau, ʻa ia kuo fekauʻi tonu mai ʻeni ʻe he palesitení mo ha kōvana foʻou ki ʻIutā. Ne taʻofi foki ʻe he puleʻangá e ʻave meili ki he Vahefonua ʻIutaá, ʻo motuhia ai e fetuʻutaki ʻa e Kāingalotú ki he Hahaké.29

Naʻe foki ʻa Pilikihami mo e Kāingalotú he ʻaho hono hokó ki kolo, ke teuteu ki he ʻohofí. ʻI he ʻaho 1 ʻo ʻAokosí, naʻe tuʻutuʻuni ʻe Taniela Uelo, ko e komanitā ʻo e kau tau fakavahefonuá, ke teuteu ʻe heʻene kau ʻōfisá e kolo kotoa ki he taú. Naʻe fie maʻu e Kāingalotú ke nau tānaki e ngaahi naunau tokoní, ʻo ʻikai maumauʻi ha meʻa. Naʻá ne taʻofi kinautolu mei hono fakatau atu e kēlení mo ha koloa kehe ki he kau fononga saliote ki Kalefōniá. Kapau ʻe ʻākoloʻi ʻe he kongakaú ʻa e teleʻá, ʻe fie maʻu ʻe he Kāingalotú e naunau tokoni kotoa pē ʻoku nau maʻú, ke nau moʻui ai.30

Naʻe kole foki ʻe Pilikihami ki he kau palesiteni fakamisiona mo e kau taki ʻo e Siasí ʻi he ngaahi kolo mo e nofoʻanga takatakaí, ke fakafoki mai e kau faifekaú mo e Kāingalotu kehé ki ʻapi ki ʻIutā.

Naʻá ne fakahinohinoʻi foki ʻa Siaosi Q. Kēnoni, naʻá ne tokangaʻi he taimi ko ʻení e misiona ʻa e Pasifikí ʻi Seni Felenisisikoú ʻo pehē, “Tukuange e kau ʻeletā ko ia kuo fuoloa ʻenau ngāue hená.” “Poupouʻi e tokolahi ʻo ʻetau kau talavoú ke nau foki mai he vave tahá, he ʻoku vēkeveke ʻaupito ʻenau mātuʻá ke sio kiate kinautolu.”31

Naʻe fanongo ʻa Pilikihami ʻi ha ngaahi talanoa sasala ʻo pehē naʻe taki mai ʻa Kēnolo Viliami Haini he kongakau ki ʻIutaá, ko ha tangata ne ʻiloa ʻi heʻene fakamamahí. Neongo naʻe pehē ʻe Haini naʻe ʻikai ke ne ongoʻi tāufehiʻa ki he toko lahi taha e Kāingalotú, ka naʻe mahino naʻá ne fakapapau ke tauteaʻi ʻa Pilikihami mo e kau taki kehe ʻo e Siasí.32

Naʻe mahalo ʻa Pilikihami ʻo pehē, “Pe ʻe tautau au ʻi hano hopoʻi pe ʻikai, ʻoku teʻeki fakapapauʻi ia.”33


Lolotonga e teuteu e Kāingalotu ʻi loto Sōleki Siti mo takatakai aí ki he ʻohofí, naʻe ʻaʻahi ʻa Siaosi A. Sāmita ki he ngaahi nofoʻanga fakatonga ʻi he vahefonuá ke fakatokanga kiate kinautolu fekauʻaki mo e kongakau ʻoku haʻú. Naʻá ne aʻu ki Palouani ʻi he ʻaho 8 ʻo ʻAokosí, ko ha kolo naʻá ne tokoni ke fokotuʻu ʻi he taʻu ʻe ono kimuʻa ai. Naʻe ʻofa mo falala e Kāingalotu aí kiate ia.34

Ne ʻosi aʻu ki he koló e ngaahi ongoongo fekauʻaki mo e kongakaú, pea naʻe nofo tailiili e tokotaha kotoa. Naʻa nau manavasiʻi ʻe ʻuluaki ʻohofi ʻe ha kau tau lahi ange mei Kalefōnia ʻa e fakatonga ʻo ʻIutaá, ʻo ʻohofi e ngaahi nofoʻanga vaivai ange aí kimuʻa pea nau fononga fakatokelaú. He ʻikai lava e ngaahi nofoʻanga masiva hangē ko Palouaní, ʻoku mālō pē ʻenau moʻuí, ʻo matuʻuaki e kongakaú.35

Naʻe hohaʻa ʻa Siaosi ki he malu ʻa hono fāmilí mo e kaungāmeʻa ʻi he feituʻú ni. Naʻá ne talaange kiate kinautolu, naʻe taumuʻa e kongakaú ke tāmateʻi e kāingalotu kotoa ʻo e Siasí. Naʻá ne tapou ki he Kāingalotu Palouaní ke ʻave ha kēleni lahi ange ki heʻenau pīsopé ke tānaki ki he ngaahi taimi taʻepau ʻoku hanganaki maí, ke fakapapauʻi te nau moʻui. ‘Oku totonu foki ke nau fakaʻaongaʻi kotoa ʻenau vavaé ke ngaohi ʻaki ha vala.36

Naʻe toe lea mālohi ange ʻa Siaosi ʻi he ʻaho hono hokó. Naʻá ne pehē naʻe fehiʻanekinaʻi e Siasí ʻi he hahaké. Kapau naʻe ʻikai tui e Kāingalotú ki he ʻOtuá, ʻe vaetuʻua kinautolu ʻe he kongakaú pea ikunaʻi ngofua kinautolu.

Naʻá ne fakahinohino ʻo pehē, “Tokangaʻi homou naunau tokoní he te tau fie maʻu ia.” Naʻá ne ʻiloʻi ʻe ʻahiʻahiʻi e Kāingalotú ke nau tokoniʻi mo fafangaʻi e kau sōtiá ʻi heʻenau haʻú—ʻo tatau ai pē pe ko ʻenau angaʻofa pe ko ha holi ke maʻu ha meʻa meiate kinautolu.

“Te mou fakatau atu nai ha kēleni pe meʻakai kiate kinautolu?” Ko e fehuʻi ange ia ʻa Siaosí. “ʻOku ou fakamalaʻiaʻi e tangata te ne lilingi ha lolo mo e vai ki honau ʻulú.”37