2020
Ko e Kahaʻu ʻo e Siasí: Ko Hono Teuteu ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí
ʻEpeleli 2020


Ko e Kahaʻu ʻo e Siasí: Ko Hono Teuteu ʻo e Māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí

ʻOku teuteuʻi ʻe he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní ʻa e māmaní ki he ʻaho ʻe “fonu [ai] ʻa māmani ʻi he ʻiloʻi ʻo e [ʻEikí]” (ʻĪsaia 11:9).

ʻĪmisi
painting of the Savior’s hand

ʻI Hotau ʻAofinimá, tā fakatātaaʻi ʻe Jay Bryant Ward, ʻikai lava ʻo hiki tatau

ʻOkú ta maʻu ai ha faingamālie ke kau ʻi he hokohoko atu ko ia e ngāue ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisí. ʻOku fakaofo ia! ʻOku ʻikai faʻu ia ʻe he tangatá! ʻOku mei he ʻEikí ia, ʻa ia ne folofola ʻo pehē, “Te u fakavavevaveʻi ʻa ʻeku ngāué ʻi hono taimi” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 88:73). ʻOku fakaivia ʻa e ngāue ko ʻení ʻe ha fakahā fakalangi naʻe fai ʻi he taʻu e 200 kuo hilí. ʻOku foʻi lea pē ʻe valu: “Ko Hoku ʻAlo ʻOfaʻangá ʻEni. Fanongo Kiate Ia!” (vakai, Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:17).

Naʻe folofola ʻaki ia ʻe he ʻOtua Māfimafí, naʻá Ne ʻomi ʻa e talavou ko Siosefa Sāmitá ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí. Naʻe kamata ʻe he ngaahi foʻi lea ko ia ʻe valú ʻa hono Toe Fakafoki Mai ʻo ʻEne ongoongoleleí. Ko e hā hono ʻuhingá? Koeʻuhí he ko hotau ʻOtua moʻuí ko ha ʻOtua ʻofa! ʻOkú Ne finangalo ke maʻu ʻe Heʻene fānaú ʻa e moʻui taʻefaʻamaté mo e moʻui taʻengatá! Naʻe fokotuʻu e ngāue maʻongoʻonga ʻo e kuonga ko ʻení ʻa ia ʻoku tau kau ki aí, ʻi he taimi totonu, ke ne tāpuekina ha māmani kuo tatali fuoloa mo fonu ʻi he mamahi.

He ʻikai ke u lava ʻo lea ki hono Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí ʻi ha leʻo ongo vaivai. ʻOku fakaofo moʻoni e foʻi moʻoni ko ʻeni ʻo e hisitōliá! ʻOku taʻe-mafakakaukaua! ʻOku fakavaleloto! Hono ʻikai fakaofo ke haʻu ha kau talafekau mei he langí ke foaki ʻa e mafai mo e mālohi ki he ngāue ko ʻení?

ʻI he ʻaho ní, ʻoku tupulaki ʻaupito e ngāue ʻi he Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. ʻE maʻu ʻe he Siasí ha kahaʻu ʻoku taʻe-hano-tatau hono leleí. “ʻOku teʻeki ai mamata ʻe ha mata, pe fanongo ʻe ha telinga, … ʻa e ngaahi meʻa ʻa ia ʻoku teuteu ʻe he ʻOtuá maʻanautolu ʻoku ʻofa kiate iá” (1 Kolinitō 2:9; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 76:10).

Manatuʻi ʻe toki fakakakato ʻa e ngāue fakafaifekau ʻa Kalaisí he kahaʻú. Kuo teʻeki fakakakato e ngaahi kikite ʻo ʻEne Hāʻele ʻAnga Ua Maí. ʻOku tau kei langa pē ki he tumutumu ʻo e kuonga fakakosipeli fakaʻosi ko ʻení—ʻi he taimi ʻe hoko moʻoni ai ʻa e Hāʻele ʻAnga Ua Mai ʻa e Fakamoʻuí.

Ko Hono Tānaki ʻo ʻIsileli ʻi he Tafaʻaki Fakatouʻosi ʻo e Veilí

Ko e teuteu ʻoku fie maʻu ke fai ki he Hāʻele ʻAnga Ua Mai ko iá ko hono tānaki ʻo ʻIsileli ne fakamoveteveteʻí ʻa ia kuo fuoloa e tatali ki aí (vakai, 1 Nīfai 15:18; vakai foki ki he peesi talamuʻaki ʻo e Tohi ʻa Molomoná). Ko e tokāteline ko ʻeni ʻo e tānaki fakatahá ko e taha ia ʻo e ngaahi akonaki mahuʻinga ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní. Kuo fakahā ʻe he ʻEikí: “ʻOku ou fakahā kiate kimoutolu ha fakaʻilonga … te u tānaki fakataha, ʻa hoku kakaí, mei heʻenau nofo movetevete fuoloá, ʻE fale ʻo ʻIsileli, pea toe fokotuʻu ʻi honau lotolotongá ʻa hoku Saioné” (3 Nīfai 21:1).

ʻOku ʻikai ngata pē ʻi heʻetau akoʻi ʻa e tokāteline ko ʻení, ka ʻoku tau toe kau atu foki ki ai. ʻOku tau fai ia ʻi heʻetau tokoni ki hono tānaki e kakai fili ʻa e ʻEikí ʻi he ongo tafaʻaki fakatouʻosi ʻo e veilí. ʻOku kau ʻi he ikuʻanga kuo palani ki he māmaní mo hono kakaí, ʻa hono huhuʻi hotau kāinga kuo pekiá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:15). Kae meʻamālié, ʻoku toe lava foki ke fakaaʻu ʻa e fakaafe angaʻofa ko ia ke “haʻu kia Kalaisí” (Sēkope 1:7; Molonai 10:32; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 20:59) kiate kinautolu ne nau mate taʻe ʻi ai ha ʻilo ki he ongoongoleleí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 137:6–8). Ka neongo ia, ko e konga ʻo ʻenau teuteú ʻoku fie maʻu ki ai e ngaahi ngāue ʻa e niʻihi kehe ʻoku kei moʻuí. ʻOku tau tānaki fakataha e saati hohoko fakafāmilí, faʻu ʻa e ʻū laʻipeesi kulupu fakafāmilí, pea fakahoko ʻa e ngāue fakafofonga he temipalé ke tānaki fakataha ʻa e niʻihi fakafoʻituituí ki he ʻEikí pea ki honau fāmilí (vakai, 1 Kolinitō 15:29; 1 Pita 4:6).

ʻĪmisi
painting of Salt Lake Temple

Māʻoniʻoni ki he ʻEikí, tā fakatātaaʻi ʻe Jay Bryant Ward, ʻikai lava ʻo hiki tatau

ʻOku fie maʻu ke silaʻi fakataha e ngaahi fāmilí ki he kotoa ʻo ʻitānití (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 2:2–3; 49:17; 138:48; Siosefa Sāmita—Hisitōlia 1:39). ʻOku fie maʻu ke ʻi ai ha fehokotakiʻanga mālohi ʻi he ngaahi tamaí mo e fānaú. ʻI hotau kuongá ni, kuo pau ke fehokotaki fakatahaʻi ke kakato mo haohaoa ʻa e ngaahi kuongá, ngaahi kií mo e ngaahi mālohí kotoa (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 128:18). Koeʻuhí ko e ngaahi taumuʻa toputapu ko ʻení, kuo lahi ai ha ngaahi temipale māʻoniʻoni ʻi he funga ʻo e māmaní. Te u toe fakamamafaʻi atu mahalo he ʻikai liliu hoʻo moʻuí ʻi hono langa ʻo e ngaahi temipale ko ʻení, ka ʻe liliu ia ʻi hoʻo ngāue ʻi he temipalé.

ʻOku panaki mai e taimi ʻe fakamāvahevaheʻi ai ʻa kinautolu ʻoku ʻikai talangofua ki he ʻEikí meiate kinautolu ʻoku talangofuá (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:1–7). Ko hotau maluʻanga pau tahá ʻa ʻetau hokohoko atu ke moʻui taau ke hū ki Hono fale māʻoniʻoní. Ko e meʻaʻofa lelei taha te ke lava ʻo foaki maʻá e ʻEikí ko hono tauhi koe ke ke maʻa mei māmani, pea taau ke hū ki Hono fale māʻoniʻoní. Ko ʻEne meʻaʻofa maʻaú ko e melino mo e malu ʻo hoʻo ʻiloʻi ʻokú ke taau ke feʻiloaki mo Iá, pe ko e fē pē taimi ʻe toki hoko aí.

Makehe mei he ngāue fakatemipalé, ko hono pulusi mo tufaki ko ia ʻo e Tohi ʻa Molomoná ko ha fakaʻilonga ia ki he māmaní kātoa kuo kamata ke tānaki ʻe he ʻEikí ʻa ʻIsileli pea mo fakahoko ʻa e ngaahi fuakava naʻá Ne fai mo ʻĒpalahame, ʻAisake, mo Sēkopé (vakai, Sēnesi 12:2–3; 3 Nīfai 21; 29). ʻOku talaki ʻe he Tohi ʻa Molomoná e tokāteline ʻo e tānaki fakatahá (hangē ko ʻení, vakai ki he 1 Nīfai 10:14). ʻOkú ne ʻai ke ako e kakaí ʻo kau kia Sīsū Kalaisi, ke tui ki Heʻene ongoongoleleí, pea kau ki Hono Siasí. Ko hono ʻai mahinó, kapau naʻe ʻikai ha Tohi ʻa Molomona, he ʻikai hoko ʻa e talaʻofa ki hono tānaki fakataha ʻo ʻIsilelí.

ʻOku mahuʻinga foki e ngāue fakafaifekaú ki he tānaki fakataha ko iá. ʻOku ʻalu atu e kau tamaioʻeiki ʻa e ʻEikí ke malangaʻi ʻa e Toe Fakafoki Mai ʻo e Ongoongoleleí. Kuo fekumi hotau kāingalotú mo e kau faifekaú ʻi ha ngaahi puleʻanga lahi kiate kinautolu ʻo ʻIsileli kuo fakamoveteveteʻí; kuo nau kumi kiate kinautolu ʻi he “ngaahi ʻanaʻi maká” (Selemaia 16:16); pea kuo nau toutaiʻi kinautolu, ʻo hangē ko ia ne fakahoko ʻi he kuonga muʻá.

ʻOku fakafehokotaki ʻe he ngāue fakafaifekaú ʻa e kakaí ki he fuakava naʻe fakahoko ʻe he ʻEikí mo ʻĒpalahame ʻi he kuonga muʻá:

“Te ke hoko ko e monūʻiaʻanga ki ho hako ki mui ʻiate koé, koeʻuhí ke nau ʻave ʻi honau nimá ʻa e ngāue mo e Lakanga Fakataulaʻeiki ko ʻení ki he ngaahi puleʻanga kotoa pē;

Pea te u tāpuakiʻi ʻa kinautolu ʻi ho hingoá; he ko kinautolu kotoa pē ʻe tali ʻa e Ongoongolelei ko ʻení ʻe ui ʻa kinautolu ʻaki ho hingoá, pea ʻe lau ʻa kinautolu ko ho hako, pea te nau tuʻu hake ʻo fakamonūʻiaʻi koe, ko ʻenau tamai” (ʻĒpalahame 2:9–10).

Ko e ngāue fakafaifekaú ko e kamataʻanga pē ia ʻo e tāpuakí. ʻOku hoko ʻa hono fakakakato mo hono maʻu ʻo e ngaahi tāpuaki ko iá ʻi he taimi ʻoku fakahaohaoaʻi ai ʻe kinautolu kuo nau fou he vai ʻo e papitaisó ʻa ʻenau moʻuí, ʻo aʻu ki ha tuʻunga te nau lava ai ʻo hū ki he temipale māʻoniʻoní. Ko hono maʻu ko ia ha ʻenitaumeni ʻi [he temipalé] ʻokú ne silaʻi ai ʻa e kāingalotu ʻo e Siasí ki he fuakava faka-ʻĒpalahamé.

Ko e fili ke haʻu kia Kalaisí ʻoku ʻikai makatuʻunga ia ʻi he feituʻu ʻokú ke nofo aí; ʻoku makatuʻunga ia ʻi he tukupā fakafoʻituituí. ʻE lava ke maʻu ʻe he kau mēmipa kotoa pē ʻo e Siasí ʻa e tokāteline, ngaahi ouau, ngaahi kī ʻo e lakanga fakataulaʻeikí, mo e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongoleleí, neongo pe ko e fē feituʻu ʻoku nau ʻi aí. ʻE lava ke “ʻomi ʻa [e kakaí] ki he ʻilo ʻo e ʻEikí” (3 Nīfai 20:13) taʻe te nau mavahe mei honau fonua tupuʻangá.

Ko e moʻoni ʻi he kamakamata mai ʻa e Siasí, naʻe faʻa ʻuhinga ʻa ʻete uluí ke te hikifonua mei he feituʻu ko iá. Ka ʻi he taimi ní ʻoku fakahoko e tānakí ʻi he fonua kotoa pē. Kuo tuʻutuʻuni ʻe he ʻEikí ke fokotuʻu ʻa Saione (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 6:6; 11:6) ʻi he fonua kotoa pē kuó Ne foaki ai ki Hono Kāingalotú honau tupuʻangá. Ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Palāsilá ko Palāsila; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Naisīliá ko Naisīlia; ko e feituʻu ke tānaki ki ai ʻa e Kāingalotu Kōleá ko Kōlea. Ko Saioné “ko e loto-maʻá” (Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 97:21). Ko e feituʻu ia ʻoku ʻi ai ʻa e Kāingalotu angamāʻoniʻoní.

ʻE makatuʻunga maʻu pē ʻa e maluʻi fakalaumālié ʻi he founga moʻui ʻa ha tokotaha, kae ʻikai ko e feituʻu ʻokú ne nofo aí. ʻOku ou palōmesi atu kapau te tau fakahoko hotau lelei tahá ke ngāue ʻaki ʻetau tui kia Sīsū Kalaisí mo maʻu e mālohi ʻo ʻEne Fakaleleí ʻo fakafou ʻi he fakatomala, te tau maʻu ʻa e ʻilo mo e mālohi ʻo e ʻOtuá ke tokoni ke ʻoatu ʻa e ngaahi tāpuaki ʻo e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí ki he puleʻanga, faʻahinga, lea, mo e kakai kotoa pē pea mo teuteuʻi ʻa e māmaní ki he Hāʻele ʻAnga Ua mai ʻa e ʻEikí.

Hāʻele ʻAnga Ua Maí

ʻE liuaki e ʻEikí ki he fonua naʻá Ne fakamāʻoniʻoniʻi ʻi Heʻene ngāue fakafaifekau ki ai ʻi he māmaní. Te Ne toe hāʻele mai ʻi he ikuna ki Selusalema. Te Ne toe liuaki ki he Kolo Māʻoniʻoní ʻi he ngaahi kofu kulokula fakaʻeiʻeiki ke fakataipe Hono taʻataʻá, ʻa ia naʻe tafe mei he ava kotoa pē (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 133:46–48). ʻI he feituʻu ko iá mo e ngaahi feituʻu kehe “ʻe fakahā ʻa e nāunau ʻo [e ʻEikí], pea ʻe mamata ki ai ʻa e kakai kotoa pē” (ʻĪsaia 40:5; vakai foki, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 101:23). ʻE ui Hono “huafá ko Fakaofo, ko Akonaki, ko e ʻOtua Māfimafi, ko e Tamai Taʻengata, ko e ʻEiki ʻo e Melinó” (ʻĪsaia 9:5).

Te Ne pule mei ha ongo kolo lalahi ʻe ua: taha ʻi Selusalema motuʻa (vakai, Sakalaia 14) pea ko e taha ʻi he Selusalema Foʻou ʻe “langa ia ʻi he konitinēniti ʻo ʻAmeliká” (Ngaahi Tefito ʻo e Tuí 1:10). Mei he ongo senitā ko ʻení te Ne puleʻi mei ai e ngaahi ngāue ʻa Hono Siasí mo e puleʻangá. ʻE langa mo ha temipale ʻe taha ʻi Selusalema. Mei he temipale ko iá, te Ne ʻafio ai ʻo taʻengata ko e ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí. ʻE tafe e vaí mei he lalo temipalé. ʻE fakamoʻui e ngaahi vai ʻo e Tahi Maté. (Vakai, ʻIsikeli 47:1–8.)

Te Ne maʻu ʻi he ʻaho ko iá ha ngaahi huafa foʻou pea ʻe takatakaiʻi Ia ʻe ha Kāingalotu makehe. ʻE ʻiloa ia ko e “ʻEiki ʻo e Ngaahi ʻEikí mo e Tuʻi ʻo e ngaahi tuʻí: pea ko kinautolu [ʻe] ʻiate iá [ko kinautolu ia ʻoku] ui, mo fili, mo angatonu” (Fakahā 17:14) ki heʻenau falalá ʻi he māmaní. Pea te Ne “pule ia ʻo taʻengata pea taʻengata” (Fakahā 11:15).

ʻE toe fakafoki e māmaní ki hono tuʻunga fakapalataisí pea hoko ʻo foʻou. ʻE ʻi ai ha langi mo ha māmani foʻou (vakai, Fakahā 21:1; ʻEta 13:9; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 29:23–24).

Ko hotau fatongiá ia—ko hotau faingamālie ia—ke tokoni ki hono teuteuʻi ʻo e māmaní ki he ʻaho ko iá.

ʻĪmisi
Jesus with little boy

Fafanga ʻEku Fanga Sipí, tā fakatātaaʻi ʻe Jay Bryant Ward, ʻikai lava ʻo hiki tatau

Fehangahangai mo e Kahaʻú ʻi he Tui

ʻI he taimi tatau, ʻi he taimí ni, ʻoku tau moʻui ʻi ha kuonga faingataʻa. ʻOku lahi fau e mofuiké, pea fakatupu ʻe he peau kulá ha maumau lahi, hōloa e ngaahi puleʻangá, tōtuʻa e faingataʻa fakaʻekonōmiká, ʻohofia e ngaahi fāmilí, pea fakautuutu e vete malí. ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga lahi ke tau hohaʻa ai. Ka ʻoku ʻikai fie maʻu ke hanga ʻe heʻetau ongoʻi manavasiʻí ʻo fetongi ʻetau tuí. Te tau lava ʻo fakafepakiʻi e ongoʻi manavasiʻi ko iá ʻaki hono fakamālohia ʻetau tuí.

Ko e hā ʻoku tau fie maʻu ai ha faʻahinga tui fefeka peheé? Koeʻuhí he ʻoku faingataʻa e kahaʻú. ʻE tātātaha ke faingofua pe manakoa he kahaʻú ke te hoko ko ha mēmipa faivelenga ʻo e Siasí. ʻE siviʻi kitautolu taki taha. Naʻe fakatokanga mai ʻa e ʻAposetolo ko Paulá ʻi he ngaahi ʻaho fakaʻosí, ko kinautolu ʻoku muimui faivelenga ki he ʻEikí te nau “ʻilo ʻa e fakatangá” (2 Tīmote 3:12). ʻE lava ke laiki koe ʻe he fakatanga ko iá ke ke vaivai pe ko haʻane fakaivia koe ke ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga lelei mo ke loto-toʻa ange ʻi hoʻo moʻui fakaʻahó.

Ko e founga ko ia hoʻo tali e ngaahi ʻahiʻahi ʻo e moʻuí, ko e konga ia ʻo hono fakatupulaki ʻa hoʻo tuí. ʻOku hoko mai e mālohí he taimi ʻokú ke manatuʻi ai ʻoku ʻi ai haʻo natula fakalangi, ko ha tukufakaholo ʻoku taʻengata hono mahuʻingá. Kuo fakamanatu atu ʻe he ʻEikí kiate koe mo hoʻo fānaú mo e makapuná, ko e kau ʻea-hoko fakalao kimoutolu pea naʻe tuku fakatatali ʻa kimoutolu ʻi he langí ki he taimi makehe mo e feituʻu ko ia ke fāʻeleʻi ai kimoutolú, ke ke tupulaki pea hoko ai ko Hono kakai moʻui taau ʻo e fuakavá. ʻI hoʻo ʻaʻeva ʻi he hala māʻoniʻoni ʻo e ʻEikí, ʻe faitāpuekina ai koe ke ke hokohoko atu ʻi Heʻene leleí peá ke hoko ko ha maama mo ha fakamoʻui ki Hono kakaí (vakai, Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 86:8–11).

Fai e ngaahi meʻa kotoa pē ʻoku fie maʻú ke fakamālohia ai hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí, ʻi hono fakalahi hoʻo mahino ki he tokāteline naʻe akoʻi ʻi Hono Siasi kuo toe fakafoki maí pea mo fekumi taʻetuku ki he moʻoní. ʻI hoʻo fakamaʻunga ki he tokāteline haohaoá, te ke lava ai ke laka atu ki muʻa ʻi he tui mo e vilitaki pea fai ʻi he loto-fiefia ʻa ia kotoa pē ʻokú ke maʻu e mālohi ke faí ke fakahoko e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻEikí.

ʻE ʻi ai ha ngaahi ʻaho te ke loto-foʻi ai. Ko ia, lotua ha loto-toʻa ke ʻoua ʻe foʻi! Ko e meʻa fakamamahí, ʻe lavakiʻi koe ʻe he niʻihi naʻá ke fakakaukau ko hoʻo kaungāmeʻá. Pea ʻe ʻi ai ha ngaahi meʻa ʻe ngali taʻe fakafiemālie.

Neongo ia, ʻoku ou palōmesi atu, ʻi hoʻo muimui kia Sīsū Kalaisí, te ke maʻu ai ha nonga tuʻuloa mo e fiefia moʻoni. ʻI hoʻo tauhi ho ngaahi fuakavá ʻo fai pau matematé ki aí, pea ʻi hoʻo taukaveʻi ʻa e Siasí mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní he ʻaho ní, ʻe faitāpuekina koe ʻe he ʻEikí ʻaki ha mālohi mo ha poto ke fakahoko e ngaahi meʻa ko e kau mēmipa pē ʻo e Siasi ʻo Sīsū Kalaisi ʻo e Kau Māʻoniʻoni ʻi he Ngaahi ʻAho Kimui Ní te nau lava ʻo faí.

ʻOku fie maʻu ke tau hoko ko ha kau langaki hake ʻo e tui ki he ʻOtuá, tui ki he ʻEiki ko Sīsū Kalaisí pea mo tui ki Hono Siasí. Kuo pau ke tau langa ʻa e ngaahi fāmilí pea silaʻi ʻi he ngaahi temipale māʻoniʻoní. Kuo pau ke tau langa ʻa e Siasí pea mo e puleʻanga ʻo e ʻOtuá he funga ʻo e māmaní (vakai, Mātiu 6:33). Kuo pau ke tau teuteu ki hotau takitaha ikuʻanga fakalangi: ʻo e nāunaú, moʻui taʻefaʻamaté, pea mo e moʻui taʻengatá (vakai, Loma 2:7; Tokāteline mo e Ngaahi Fuakava 75:5).

ʻOku ou fakamoʻoni atu ʻi he loto-fakatōkilalo—ʻo hangē ko ia naʻe talaki ʻe he Palōfita ko Siosefa Sāmitá—ʻe laka taʻeufi atu pē e ongoongolelei ʻo Sīsū Kalaisi kuo toe fakafoki maí “ʻi he anga-fakaʻeiʻeiki mo e tauʻatāina, kae ʻoua kuo hū atu ki he konitinēniti kotoa pē, aʻu ki he potu kotoa pē, ʻuʻufi ʻa e fonua kotoa pē, mo fakaongo ʻi he telinga kotoa pē, kae ʻoua kuo fakahoko ʻa e ngaahi taumuʻa ʻa e ʻOtuá, pea folofola ʻa Sihova Maʻongoʻonga kuo lava ʻa e ngāué” (History of the Church, 4:540).

ʻOku tau kau ki he ngāue ʻa e ʻOtua Māfimafí. ʻOku ou lotua ʻEne ngaahi tāpuakí ke ʻiate kimoutolu hono kotoa.