Fakataha Lotu Fakamāmani Lahi
Toʻu Tupu Fakaʻeiʻeikí: Ko e hā Te Mou Filí?


Toʻu Tupu Fakaʻeiʻeikí: Ko e hā Te Mou Filí?

Fakataha Lotu a e CES maʻá e Kakai Lalahi Kei Talavoú • 6 Sepitema 2013 • ʻUnivēsiti Pilikihami ʻIongi–Hauaiʻí

ʻOku ou fiefia ʻaupito mo hoku uaifi ko Wendy ke ʻi heni. ʻOku fakahoko atu e fakamafolá ni mei he Senita ʻEkitivitī Kēnoní he ʻapiako BYU–Hauaiʻí, ki he ngaahi fakatahaʻanga kotoa ʻa e kakai kei talavou ʻi he māmaní. ʻOku mau ʻoatu ha talitali makehe kiate kinautolu ʻoku toki fuofua kau mai ki ha faeasaiti fakalotu ʻa e CES. ʻI hoʻo ʻi ha ʻapiako māʻolunga angé, te ke kau he ngaahi kalasi ʻinisititiutí mo e ngaahi fakatahaʻanga lotu pehení ke potupotutatau e moʻui fakalaumālié mo hoʻo ako fakaʻatamaí. ʻOku mau houngaʻia ʻaupito, kapau ʻokú ke ʻamanaki ke ngāue fakafaifekau. Te ke ngāue kakato ai maʻá e ʻEikí.

ʻOku ou haʻu mo e ʻofa ʻa Palesiteni Tōmasi S. Monisoni, Palesiteni Henelī B. ʻAealingi, Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa, mo hoku kaungāngāue ʻofeina ʻi he Kōlomu ʻo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá. ʻOku ou toe haʻu mo e ʻofa mei he Poate Talāsiti ʻo e Potungāue Ako ʻa e Siasí mo ʻEletā Paula V. Sionisoni, ko e Komisiona ʻo e Polokalama Fakaako ʻa e Siasí.

Ne ʻi ai haʻatau kau lea ʻe toko tolu ʻi he ngaahi fakatahaʻanga fakalotu ʻa e CES he taʻú ni. ʻOku mou manatuʻi kinautolu. Naʻe lea ʻa Palesiteni Tieta F. ʻUkitofa ʻi he “Ko e hā ʻa e Moʻoní?” Naʻá ne akoʻi kiate kitautolu e founga hono maʻu e moʻoni totonú ʻi ha kuonga ʻoku fuʻu lahi ai e fakamatalá, ka ko e lahi tahá ʻoku ʻikai moʻoni. Ko e lea ʻa ʻEletā Petinaá ko e “Ke ʻOua Naʻa Tau ‘Holomui’ (T&F 19:18).” Naʻá ne fakamālohia hotau laumālié ʻi heʻene akoʻi e founga ke fakatupulaki ai ʻetau tuí ʻaki ha fehuʻi mālohi naʻá ne tokoniʻi ha ongomeʻa mali kei talavou lolotonga e fefaʻuhi ʻa e husepānití mo e kanisaá. Ko e fehuʻí, “ʻOkú ke tui he ʻikai ke fakamoʻui koe?” Ne fakamālohia ʻe ʻEletā Viliami R. Uoka ʻetau fakamoʻoni kau ki he ngāué mo e sīpinga taʻe fakatataua ʻa hotau Palesiteni ʻofeina ko Tōmasi S. Monisoní.

ʻI he ʻaho ní, ko ʻeku pōpoakí ko e “[Toʻu Tupu Fakaʻeiʻeikí]1: Ko e hā Te Mou Filí?”

Ko kimoutolú, ko ha toʻu tupu fakaʻeiʻeiki, ko ha ngaahi foha mo ha ʻofefine moʻoni ʻo e ʻOtuá, ne fanauʻi mai he kuonga ko ʻeni e hisitōlia ʻo e māmaní ki ha taumuʻa toputapu moʻoni. Neongo e holo hono fakamahuʻingaʻi e ʻulungaanga maʻá mo e meʻa fakalotú ʻi he māmaní, ka ʻe hoko e toʻu tupu ʻo e Siasí ni ko ha kau toʻo fuka maʻá e ʻEikí mo ha sīpinga ʻo e maama ke ʻomi e niʻihi kehé kiate Ia. ʻOku mou makehe pea pehē ki homoʻou taumuʻá.

Ko hai kimoutolu? Ko e fānau kimoutolu ʻo e fuakavá. ʻA e fuakava fē? ʻA ē naʻe fai ʻe he ʻOtuá mo e Tamai ko ʻĒpalahamé he taimi ne talaʻofa ai kia ʻĒpalahame ʻe “monūʻia ʻi ho hako ʻa e faʻahinga kotoa pē ʻo e māmaní.” 2 Ko e fānau foki kimouotolu ʻo e [kuonga ne talaʻofá],3 ko e kuonga ia ʻo e hisitōlia ko ʻeni ʻo e māmaní he taimi ʻe mafola lahi atu ai e ongoongolelei ki he māmaní kotoa.

Ko e hā hoʻo taumuʻá? Naʻe tomuʻa fakanofo kimoutolu houʻeiki tangatá ki he lakanga fakataulaʻeikí ʻi ha maama fakalaumālie kimuʻa.4 Fakakaukau ki ai! Naʻe fili kimoutolu houʻeiki fafine ʻofeina kimuʻa pea ʻai e tuʻunga ʻo e māmaní ke maʻu mo tokangaʻi e fānau ʻa e ʻOtuá, pea ʻi hono fai iá, te ke fakalāngilangiʻi ai e ʻOtuá.5 Kuo mou fakakaukau fakalelei kau fafine ki he ʻuhinga moʻoni ʻo e hoko ko ha kaungā fakatupu mo e ʻOtuá?

Naʻe fekauʻi kotoa kimoutolu kau talavou mo e finemui ʻe hoʻomou Tamai Hēvaní ke langa hake e puleʻanga ʻo e ʻOtuá ʻi he māmaní he taimí ni mo teuteuʻi ha kakai ke nau talitali e Fakamoʻuí he taimi te Ne pule mo e tuʻi pea ko e Misaia ʻo e Nofotuʻí. ʻOku mou makehe mei he niʻihi kehé ʻi homou hako fakaʻeiʻeikí, tuʻungá, taumuʻá, mo e fekau fakalangí.

Ka he ʻikai lava ke fakahaofi pe hakeakiʻi kimoutolu ʻi hono fanauʻi fakaʻeiʻeiki kimoutolú pe fakanofo he maama fakalaumālié mo e ngāue ne vahé. Te mou fai ia ʻi hoʻo fili fakafoʻituituí ʻi hoʻomou fili ke maʻu e mālohi e Fakalelei ʻa e ʻEikí ʻi hoʻomou moʻuí. ʻOkú mou ʻilo ʻoku “tauʻatāina e tokotaha kotoa pē/ Ke fili ʻene moʻuí mo e meʻa ʻe hoko ki aí.”6ʻOku mahuʻinga e tefitoʻi moʻoni taʻengata ʻo e tauʻatāina ke filí ʻi he palani ʻa ʻetau Tamaí. Ko ia ai, toʻu tupu fakaʻeiʻeikí, ko e hā te mou filí?

Te ke fili ke tupulekina e ʻiló?

Ko e akó ko e meʻa ia ʻaʻau. He ʻikai ke fai ia ʻe ha taha maʻau. Ko fē pē feituʻu ʻokú ke ʻi aí, fakatupulaki ha holi ke ako. ʻOku ʻikai ko ha faingamālie pē e akó maʻatautolu ko e Kāingalotú, ka ko ha fatongia fakalotu ia. Ko e nāunau ʻo e ʻOtuá ko e ʻatamai potó.7 ʻE tolonga ʻetau akó ʻo aʻu ki ʻitāniti.

“ʻIlonga ha tefito ʻo e potó ʻoku tau lava ʻo maʻu ʻi he moʻui ko ʻení, te tau toe tuʻu hake pē mo ia ʻi he toetuʻú.

“Pea kapau ʻe maʻu ʻe ha tokotaha ha ʻilo mo e poto lahi ange ʻi he moʻuí ni . . . te ne [pe te ne] maʻu ha tuʻunga māʻolunga lahi ange pehē ʻi he maama ka haʻú.”8

ʻE tokoniʻi kimoutolu ʻe he sio mamaʻo ko iá ke mou fai ha fili lelei ke ako. ʻOku ou manatuʻi lelei ha fepōtalanoaʻaki he ngaahi taʻu lahi kuohilí mo ha tokotaha ako lelei taʻu 16 he ʻapiako māʻolungá. Naʻe ʻikai ke ne fakapapauʻi ʻene ngaahi taumuʻa fakalotú mo ʻene ngāué. Naʻá ne fakakaukau ke hoko ko ha toketā. Naʻá ne fai mai ha fehuʻi faingofua: “Ko e hā e fuoloa hoʻo ako ke hoko ko ha toketā tafa mafú?”

Ne vave pē ʻeku fikaʻí: “Ne taʻu ʻe 14, mei heʻeku ʻosi mei he ʻapiako māʻolungá ki he taimi ne u fuofua maʻu ai ha totongi ʻi heʻeku hoko ko ha toketā fai tafá.”

Naʻá ne tali mai, “ʻOi! ʻOku fuʻu fuoloa ia kiate au!”

Ne u ʻeke ange leva, “Te ke taʻu fiha ʻi ha taʻu ʻe 14 mei heni kapau he ʻikai te ke hoko ko ha toketā tafa mafu?”

Naʻá ne tali mai, “Tatau pē. Tatau pē!”

Ne u tokanga makehe ki he talavou ko ʻení. Ne u faʻa fakaheka ia heʻeku kaá ʻi heʻene ʻalu ʻo tufa nusipepá. Hili ha ngaahi taʻu ne tupulaki ʻene tuí ʻo mālohi. Naʻá ne hoko ko ha faifekau lelei. Naʻá ne loto ke hoko atu ʻene taumuʻa fakaakó. Naʻá ne ʻuluaki mali mo hono ʻofaʻangá ʻi he temipalé. Lolotonga ʻene ako fakafaitoʻó mo e tafá, ne na hoko ko ha mātuʻa ki ha fānau fakaʻofoʻofa ʻe toko fā. ʻOkú ne hoko he taimí ni ko ha toketā tafa mafu kuo fakamoʻoniʻi ʻene feʻungá—hili ha ako lahi ʻi ha vahaʻataimi ko ha taʻu ʻe 14.

Kāinga, ʻoua naʻa manavasiʻi ke muimuiʻi hoʻo taumuʻá—ʻio naʻa mo hoʻo fakaʻamú! ʻOku ʻikai ha hala tuʻusi ki hono maʻu ʻo e lelei tahá mo e taukeí. ʻE lava ke hoko e akó ko e fakafaikehekehe ʻi he fakaʻamupē te ke lava ʻo tokoniʻi e kakai kehé mo e malava ke tokoniʻi kinautolú.

Ko ha fehuʻi ʻeni ʻe taha: Ko e hā e faʻahinga moʻui te ke fili?

Ko kimoutolu, ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeikí, ʻoku fai e fakatetuʻa te mou moʻui ʻo makehe mei he niʻihi kehé. ʻOkú ke ʻilo e meʻa naʻe lea ʻaki ʻe Paula ki he talavou ko Tīmoté: “Ka ke ʻi he kakai tuí ko e fakaʻilonga ʻi he lea, mo e ʻulungaanga, mo e ʻofa, mo e faianga, mo e tui, mo e māʻoniʻoni.”9 Fili ke fakakaukau mo makehe meiate kinautolu ʻo e māmaní. Fili ke hā makehe mo sio ki ha tākiekina lelei te ke fai. Hangē ko e lea ʻa Sisitā ʻĀtafa G. Kapa, “He ʻikai lava ke ke hoko ko ha taha fakahaofi, kapau ʻokú ke tatau pē koe mo e kau kaukau tahi kehe kotoa ʻi he matātahí.”10

ʻOkú mou maʻu ha kamata lelei ʻi he moʻuí, ʻi hoʻomou hoko ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeikí. Ka ʻoku toe ʻi ai mo hamou fatongia kehe. “He ko ia [pe ko ia] ʻoku foaki ki ai ʻa e meʻa lahí ʻoku ʻekeʻi ʻa e meʻa lahi meiate ia.”11 Ko e konga ʻo e fie maʻu ko iá ko hono uki mai ha kakai foʻou. Kuó ke fakakaukau nai ko ha tokotaha uki kautau koe? ʻI he taimi naʻe papitaiso ai koé naʻá ke toe kau ai ki he kautau ʻa e ʻEikí. 12 ʻI he maama fakalaumālié, naʻá ke kau mo Sīsū Kalaisi he Taʻu ʻi he Langí. ʻOku kei hokohoko atu he taimí ni ʻi māmani e tau he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví. ʻOku hoko moʻoni ia! Ko e tau ko ia ʻoku tau lolotonga fai he taimi ní ʻoku ʻi he vahaʻa ia ʻo e leleí mo e kovi.13 ʻOku ʻi he tafaʻaki ʻo e ʻOtuá ʻa Sīsū Kalaisi, naʻe tomuʻa fakanofo ke hoko ko e Fakamoʻui ʻo e Māmaní.14 ʻI he tafaʻaki ʻe tahá ʻoku ʻi ai ʻa Sētane—ko ha tokotaha angatuʻu, ko e tokotaha ʻokú ne fakaʻauha e tauʻatāina ke filí.15

ʻOku fakaʻatā ʻe he palani ʻa e ʻOtuá e tokotaha angakoví ke ne ʻahiʻahiʻi koe ʻi he māmani fakamatelie ko ʻení, ka te ke lava ʻo fakaʻaongaʻi hoʻo tauʻatāina ke filí ke fili e leleí kae ʻikai ko e koví, ke fili ke fakatomala, pea fili he haʻu kia Sīsū Kalaisi pea tui ki Heʻene akonakí mo muimui ʻi Heʻene sīpingá. Ko ha fatongia mo ha falala lahi ia!

ʻOku fakamatalaʻi lelei ʻe he Tohi ʻa Molomoná hoʻo tauʻatāina ke filí ʻo pehē: “ʻOku tauʻatāina ʻa e tangatá ʻo fakatatau ki he kakanó. … ʻOku nau tauʻatāina ke fili ʻa e tauʻatāiná mo e moʻui taʻengatá … pe fili ʻa e pōpulá mo e maté, ʻi heʻenau pōpula mo moʻulaloa ki he mālohi ʻo e tēvoló; he ʻokú ne feinga ke mamahi ʻa e tangata kotoa pē ʻo hangē pē ko iá.”16 Ko e hā hoʻo filí?

ʻOku toe fakahaaʻi ʻe ha veesi ʻe taha ʻoku “teʻeki ai ke hoko ʻa e faiangahalá ko e fiefia.” 17 Kuo tokolahi ha toʻu tupu kuo nau feinga ke fakafepakiʻi e foʻi moʻoni ko iá mo e ʻikai pē ke lava!

ʻOku fuʻu mahuʻinga hoʻo tauʻatāina ke ke ngāue ki hoʻo fakalakalaka mo e fiefia taʻengatá pea ʻoku feinga e filí ke fai hono lelei tahá ke ʻoua naʻá ke aʻusia ia.18 ʻOku feinga taʻe tuku ʻa Sētane ke fai ia, pea ʻoku ʻikai ke ne mohe. Ko e tokolahi ʻo kimoutolu kuo mou aʻusia ia!

Ko ha fehuʻi ʻeni ʻe taha: Te ke fokotuʻu e ngaahi meʻa ke fakamuʻomuʻá ke tokoni ki hono fai e ngaahi fili ʻi hoʻo moʻuí?

He ʻikai ke fai kotoa pē hoʻo filí ʻi he vahaʻa ʻo e leleí mo e koví. ʻE lahi ha ngaahi fili ʻi ha ongo meʻa ʻoku lelei. ʻOku ʻikai ke faʻu tatau e moʻoni kotoa pē, pea ʻe fie maʻu ke ke fakamuʻomuʻa e meʻa ʻoku mahuʻingá. ʻI hoʻo kumi ki he ʻiló, ʻiloʻi ko e moʻoni mahuʻinga taha te ke lava ʻo akó ʻoku maʻu ia mei he ʻEikí. ʻI Heʻene Lotu Tāumaʻu ki Heʻene Tamaí, naʻe fakapapauʻi mai ʻeni ʻe he Fakamoʻuí Tonu pē. Naʻá Ne pehē, “Ko ʻeni ʻa e moʻui taʻengatá, ko ʻenau ʻilo koe ko e ʻOtua moʻui pē taha, mo Sīsū Kalaisi, ʻa ia naʻá ke fekaú.”19 Kumi ke ke ʻilo e ʻOtua, ko hoʻo Tamai Hēvaní, mo Hono ʻAlo ko Sīsū Kalaisí, ʻi he meʻa kotoa te ke feinga ke akó. Feinga ke ʻiloʻi mo ʻofa ʻiate Kinaua ʻo hangē pē ko aú.

ʻOku ʻi ai ha potufolofola naʻá ne tokoniʻi au he kotoa ʻo ʻeku moʻuí pea ko ia ʻeni: “Fuofua kumi ke langa e puleʻanga ʻo e ʻOtuá, ke fokotuʻu ʻene māʻoniʻoní, pea ʻe fakalahi kotoa atu e ngaahi meʻá ni maʻau.”20

Te ke loto ke fai ha fili ʻoku laka hake ʻi ha toe meʻa he māmaní, te ne tataki koe ki ha ikuʻanga taupotu mo nāunauʻia ʻo e moʻui taʻengatá. Ko e lāngilangi nāunauʻia ia ʻa e ʻOtuá maʻaú. 21 Fili e moʻui taʻengatá ko hoʻo meʻa mahuʻinga tahá ia! Ako e folofolá, hangē ko e vahe 76 mo e 88 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá, ke mahino lahi ange e ngaahi tāpuaki kehekehe ʻoku fakatatali maʻanautolu ʻoku nau fili ki he moʻui taʻengatá mo kinautolu ʻoku ʻikai fili ki aí. Fili e moʻui taʻengatá ko hoʻo meʻa mahuʻinga tahá ia pea te ke fakatokangaʻi e tonu ʻa e ngaahi fili kehé.

Ko e fehuʻi ʻe tahá: Ko hai te ke fili ke feohi mo iá?

ʻI hoʻo hoko ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeikí, te ke feohi mo ha kakai lelei tokolahi ʻoku nau tui ʻOtua. ʻOku tatau ai pē pe ko e kau Siu, Katolika, Palotisane, pe Mosilemí, ʻoku ʻiloʻi ʻe he kakai tuí ʻoku ʻi ai ha moʻoni kakato. ʻI he pōpoaki ʻa Palesiteni ʻUkitofa ki muʻá, naʻá ne fakamamafaʻi ʻoku ʻi ai moʻoni e hala mo e moʻoni, pea ko e angahala moʻoni ʻa e loto ke maumauʻi ha taha e ngaahi fekau ʻa e ʻOtuá. ʻOku ʻi ai foki mo ha konisēnisi ʻo e kakai tui ʻOtuá. ʻOku talangofua loto fiemālie e kakai tuí ki he lao ʻa e tangatá mo e langí, ʻo aʻu ki he lao naʻe ʻikai ke fakamālohiʻí.

ʻI hoʻo tukupā ke talangofua ki he lao fakapuleʻangá mo e lao fakalangí, te ke tuʻu he maama kulokulá, neongo ʻoku ʻikai te ke sio ki ha meʻalele. ʻI hoʻo hoko ko e fānau ʻa e ʻOtuá, kapau he ʻikai maʻu koe ʻe he kau polisí ʻi haʻo kaihaʻa, fakapō, pe tono, ʻiloʻi lelei ʻoku hala e ngaahi meʻá ni, pea ʻe ʻekeʻi ia ʻe he ʻOtuá meiate koe. Te ke ʻiloʻi ʻoku ʻikai ke fakataimi pē ka ʻoku taʻengata e nunuʻa ʻo e ʻikai tauhi ki he laó.

ʻI hoʻo laka atu ʻi he fononga ʻo e moʻuí, te ke toe maheni ai mo ha kakai ʻoku ʻikai ke nau tui ʻOtua. Ko e tokolahi taha ʻo kinautolú ʻoku teʻeki ke nau ʻilo e moʻoni fakalangí mo e feituʻu ʻe maʻu mei aí. Ka ko kimoutolu ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeikí, te mou fakahaofi kinautolu. ʻOku mou tokolahi ke tokoni ki he ui ʻa e palōfita ʻa e ʻOtuá ki ha kau faifekau tokolahi angé. ʻOku mau houngaʻia ʻaupito ʻi he kau faifekau kotoa pē! Ko e tokolahi ʻo kimoutolu kuo ʻosi ngāue; pea teuteu atu mo ha niʻihi kehe ke ʻalu atu.

ʻI hoʻomou feohi mo e kakai taʻe tuí, tokanga ʻe ʻi ai ha niʻihi tokosiʻi te nau filioʻi ke fai ha kovi kiate koe.22 ʻI hoʻo fakapapauʻi iá—ʻi hoʻo ʻiloʻi iá, mavahe ʻaupito meiate kinautolu he vave tahá.23

ʻOku fakamamahi, ka te ke fetaulaki mo ha kakai ʻoku nau fekumi mālohi ki ha meʻa ʻoku ngali maʻu ai ʻenau fiefiá, ka te nau iku ai ki he mamahi ʻo e faiangahalá. Tokanga ki he ngaʻunu kākā mo fakatuʻutāmaki ko iá! ʻOku fakataimi pē ha faʻahinga fiefia ʻi he angahalá, ka ko hono nunuʻá he ʻikai ke toe ngalo pea kanoni ʻaki ha ongoʻi halaia ʻoku fakatupu hohaʻa mo fakamamahi. Ko hono mioʻi ko ia ʻa e fokotuʻu fakalangi ke fakatahaʻi vāofi ha husepāniti mo ha uaifi ʻi ha founga halá ʻoku hangē pē ia ha fakangalingalí. ʻOku ʻi ai ha ʻuhinga loloto mo ha manatu melie ki he ʻausia taʻe fakalao kotoa pē.

Ko ha toe fehuʻi ʻe taha: Te ke fili e tauʻatāiná pe ko e pōpulá?

ʻOku ʻātakaiʻi kotoa kitautolu ʻe ha ngaahi ivi ʻoku ʻikai faka-ʻOtua. ʻOkú ke lolotonga nofo ʻi he “tofiʻa ʻo e filí.”24 ʻOku lahi ai e mahaki palakū ʻo e ponokalafí. ʻOkú ne maʻunimā ʻa kinautolu kotoa ʻoku tukulolo ki hono nunuʻa koví.

Naʻe tomuʻa ʻafioʻi ʻeni ʻe he ʻEiki, ʻo ne pehē, “Pea ko ʻeni ʻoku ou fakahā kiate kimoutolu ha meʻa lilo, ha meʻa ʻoku fai ʻi he ngaahi loki liló, koeʻuhi ke fakahoko ai homou fakaʻauhá ʻo ka hokosia hono taimí, pea naʻe ʻikai te mou ʻiloʻi ia.”25 Peá ne toe ʻomi ha fakatokanga hono ua: “Pea ko e tahá, ʻoku ou pehē kiate kimoutolu ʻoku kumi ʻa e filí ʻi he ngaahi potu liló ki hoʻomou moʻuí.”26

Fakakaukau ki ha kakai tokolahi, ʻi ha ngaahi feituʻu fakapulipuli, ʻoku nau feinga he taimí ni ke fakaʻauha hoʻo moʻuí mo e fiefiá! ʻOku ou kole atu siʻi kāinga, kapau ʻokú ke sio ponokalafi, taʻofi ia he taimí ni. Tuku ʻaupito ia. ʻOku fakaʻauha ia ʻo hangē ko e kiliá, pea maʻunimā ʻo hangē ko e faitoʻo konatapú, mo fakatuʻutāmaki ʻo hangē ha faitoʻó.

ʻOku ʻikai ko ha meʻa foʻou e fakatauele ʻo e kakanó. Naʻe fakatokanga e ʻAposetolo ko Paulá ʻi heʻene tohí ʻo kau ki he tauhele tatau ko ʻení:

“ʻOku nau tauhele ʻi he ngaahi holi fakakakanó … ʻa kinautolu naʻe [maʻá] …

“Lolotonga ʻenau fakaʻilo kiate kinautolu ʻa e tauʻatāiná, kae tā ʻoku nau pōpula ʻa kinautolu ki he fakalieliá: he ko ia kuo ikuna ai ʻa e tangatá ko ia ia ʻokú ne fakapōpula aí.”27

ʻE hoku kaungāmeʻa ʻofeina, fakaʻehiʻehi mei he pōpula ko iá. Kapau ʻokú ke lolotonga sio ponokalafi,taʻofi ia! He taimí ni! Kumi tokoni mei hoʻo pīsopé. ʻOku ʻikai ha taha ia ʻe poto feʻunga ke ne lavaʻi e filí, hili hono fakakonahi kinautolu ʻe he ponokalafí.

Tuku ke tau hiki ki ha foʻi fehuʻi mamafa ʻe taha: Te ke fili ke muimui he ʻEikí pe ko e ngaahi fakakaukau ʻa e tangatá?

Hangē ko ʻení, ʻoku lahi e ngaahi tālanga ʻo pehē ʻoku fakatuʻutāmaki e fuʻu tokolahi ʻa e māmaní pea ʻoku totonu ke fakangatangata pē e tokolahi e fānau ʻa ha ongomātuʻa. Kuo mai fanongo nai ai? Neongo ia, ʻi he Fakataha Lahi Hono Nima ʻa e Māmaní ʻi he Fāmilí, ne u fanongo mo Sisitā Nelson ki hono fai ʻe ha tokotaha ako mataotao he 2009 ha fakamatala fakaofo. Naʻá ne pehē kapau ʻe foaki ki he tangata, fefine, mo e fānau kotoa pē ʻoku lolotonga moʻui he māmaní he taimi ní ha kelekele kuata ʻeka, ʻe hao e kakai kotoa ʻe 6.8 pilioná ʻi he fonua pē ko Palāsilá, pea ʻe kei ʻatā ha peseti ia ʻe 20 ʻo Palāsila.28 ʻOku ngali nai kuo fuʻu tokolahi e māmaní?

Ne u vakaiʻi e fika ko iá. ʻOku tonu ia. ʻOku ou kole atu ke ke tui ki he ʻEikí, ʻa ia ne folofola ʻoku “fonu ʻa e māmaní, pea ʻoku ʻi ai ha ngaahi meʻa feʻunga pea hulu ange.”29

Ko e foʻi moʻoni ʻe tahá ko hoʻo moʻui ʻi ha taimi ʻoku fuʻu lahi ai e taʻe maʻu ngāué mo tuʻu taʻe pau e tuʻunga fakapaʻanga ʻo e māmaní. Ko e founga fakaleleiʻi ʻa e māmaní ko hano kumi ha fetongi ki he palani ʻa e ʻOtuá. Ka ʻoku tau ʻiloʻi ʻoku tokoni e nofo malí mo e ngaahi fāmilí mālohí ki he moʻui lelei ʻa e ʻekonōmiká. Pea ʻoku ʻikai ko kitautolu pē ʻoku tau maʻu e ngaahi ongo ko iá.

Naʻe tohi ʻe he tangata ako mataotao ko Toketā Petuliki F. Feikani30 : “Ko e konga mahuʻinga ʻo e fakalakalaká ʻa ē ʻoku makatuʻunga ai e tuʻumālie ʻa e ʻekonōmiká, ko ha fāmili ʻoku ʻi ai ha ongomātuʻa mali—tautefito ki ha fāmili tuʻumālie mo ha fānau ʻoku nau hū fakauike ki he ʻOtuá. …

“… ʻOku faʻu ʻe he mali kotoa pē ha fāmili foʻou, ko ha ʻiuniti tauʻatāina fakaʻekonōmika ʻoku ʻi ai haʻanau paʻanga hūmai, fakamole, fakahaofi, mo fakahū paʻanga.”31

Naʻe toe pehē ʻe Toketā FeiFeikani “ʻoku ʻomi ʻe he faʻē mali ʻoku nofo ʻi ʻapí ha ola lelei lahi ange ki he ʻekonōmiká ʻi he tamai mali ʻoku ngāué. … Neongo ʻoku tokoni e husepānití ki he ʻekonōmika lolotongá, ka ʻoku fakatou tokoni e faʻeé ia ki he ʻekonōmika ʻo e lolotongá mo e kahaʻú.”32

ʻOku fakamoʻoniʻi ʻe he lipooti ʻa Dr. Fagan e ngaahi fakakaukau naʻe fakahā he ngaahi taʻu kuohilí ʻe he Kau Palesitenisī ʻUluakí pea mo e Kau ʻAposetolo ʻe Toko Hongofulu Mā Uá ʻi he “Ko e Fāmilí: Ko ha Fanongonongo ki Māmani.” ʻOku ou ʻamanaki ʻoku mou takitaha maʻu hano tatau. Ako fakalelei ia. Neongo ʻoku ʻohofi e fāmilí ʻi he māmaní hono kotoa, ka ʻe maluʻi kimoutolu ʻe he ngaahi moʻoni ʻoku ʻi he fanongonongo ki he fāmilí.

ʻOku fie maʻu ke mahino kiate kimoutolu toʻu tupu fakaʻeiʻeikí e ngaahi nunuʻa lahi ʻo e fakakikihi ʻa e sosaietí ʻi hono fakaʻuhingaʻi ʻo e malí. ʻOku kau he tālanga ʻoku lolotonga faí pe ʻoku lelei ke mali e tangatá mo e tangatá pe fefiné mo e fefiné. Kapau ʻoku ʻi ai haʻo fehuʻi he tuʻunga ʻo e Siasí ʻi he meʻá ni pe ko ha kaveinga mahuʻinga kehe, fakalaulauloto ki ai, ʻi he faʻa lotu, pea talangofua leva ki he ngaahi pōpoaki fakapalōfita ʻi he konifelenisi lahi ʻa e Siasí ʻe fai ʻi ʻOkatopá. Te mou maʻu ha mahino lahi ange, mei he ngaahi lea fakalaumālie ko iá, fakataha mo e ueʻi ʻa e Laumālie Māʻoniʻoní.

Ko e taha e ngaahi faingataʻa lahi te ke fehangahangai mo ia he kahaʻú ko e fakakikihi kai ki he nofomalí. Ko kimoutolu toʻu tupu fakaʻeiʻeikí te mou fili ke taukaveʻi e ʻEikí mo ʻEne moʻoní, ʻo fakafepakiʻi e leʻo fakatauele ʻo e filí. Manatuʻi e fakalea ʻo e himi ko ʻení. Toe lau kinautolu. Ako maʻuloto ia. ʻOku fekauʻaki kotoa e himi ko ʻení mo kimoutolu:

[ʻE hinga nai e toʻu tupu ʻo Saioné

ʻI hono maluʻi e moʻoní mo e totonú?]

Neongo e ʻoho ʻa e filí,

[Te tau holomui pe hola mei he taú? ʻIkai!

Tuʻu maʻu he tui ne laukau ʻaki heʻetau mātuʻá,

Tuʻu maʻu he moʻoni ne mate ai e kau maʻatá,

Ki he fekau ʻa e ʻOtuá,

Laumālie, loto, mo e nima,

Te tau faivelenga mo tuʻu maʻu ai pē.]33

Naʻe kikiteʻi ʻe he ʻAposetolo ko Paulá e faingataʻa ʻi hotau kuongá. ʻOku hangē ʻene fakamatalá ko ʻetau ongoongo ʻoku fakamafola mai he 10:00 poʻulí. Fakafanongo mai!

“ʻE hoko ʻi he ngaahi ʻaho fakamuí ʻa e kuonga fakatuʻutāmaki.

“ʻE ʻofa ʻa e kau tangatá kiate kinautolu pē, mo manumanu, mo polepole, mo laukau, mo lea kovi, mo talangataʻa ki he mātuʻá, mo taʻe fakafetaʻi, mo taʻe māʻoniʻoni,

“ʻO taʻe maʻu ʻa e ʻofa ʻoku ngali mo e kāingá, ʻo liʻaki ʻa e lea fakapapaú, ko e kau lohiaki, ko e kau holi kovi, ko e kau anga mālohi, ko e kau manuki kiate kinautolu ʻoku leleí,

“Ko e kau lavaki, ʻo anga ʻohonoa, mo loto fielahi, ko e kau ʻofa lahi hake ki he ngaahi mālie fakamāmá ʻi heʻenau ʻofa ki he ʻOtuá;

“ʻOku nau maʻu hono ngeʻesi ʻo e lotú, ka ʻoku nau liʻaki ʻa hono mālohí: ke ke afe mei he kakai peheé.”34

Ko e ngata ia ʻo ʻene fakatokangá.

Ne fakaʻosi ʻaki ʻe Paula ʻene vīsone tonu ki he fakaʻauha fakalaumālie hotau kuongá ʻa e fakapapauʻi mai ko ʻení, mo talamai e founga ke tau nofo malu aí: “Koeʻuhí ʻoku talu hoʻo kei siʻí, naʻá ke ʻilo ʻa e ngaahi tohi māʻoniʻoní, ʻa ia ʻoku fakapoto koe ki he fakamoʻuí ʻi he tui ʻa ia ʻoku ʻia Kalaisi Sīsū.”35

ʻOku ou tānaki atu he taimí ni ki heʻene faleʻí. Hokohoko atu hono ako e folofolá. Hokohoko atu hono fai e meʻa ʻokú ne langaki hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí. Fakatokangaʻi leva e ngaahi fili fakapotopoto naʻe fakanatula pē hoʻo fakahokó.

ʻE ʻoatu ʻe hoʻo tui kia Sīsū Kalaisí mo ʻEne ongoongoleleí ha loto-toʻa ke mali mo ʻomi ha fānau ki ho fāmilí lolotonga hoʻo kei talavoú mo malava ke maʻu kinautolú. ʻI hoʻo aʻu ki hoku taʻu motuʻá, te ke mahuʻingaʻia ʻi hoʻo fānaú, makapuná, mo ʻenau fānaú, ʻo laka ange ʻi ha ongoongo pe koloa ʻe lava ke maʻu.

Te u fai atu ha fehuʻi ʻoku ou lotua te ke fakakaukauʻi he ʻaho kotoa pē: Te ke teuteu fēfē ki hoʻo ʻinitaviu fakatāutaha mo e Fakamoʻuí?

ʻE toʻu tupu fakaʻeiʻeiki, ʻoku teʻeki ke mou haohaoa. ʻOku ʻikai hatau taha ʻe haohaoa. Ko ia ai, ʻoku tau fakamālō kotoa ki he Fakalelei ʻa e Fakamoʻuí, ʻa ia ʻokú ne ʻomi e fakamolemole kakató hili hoʻo fakatomala moʻoní. ʻOkú ke ʻilo ʻoku fuonounou pē hoʻo moʻui fakamatelié. (Pea ʻi he fakaʻau ke ke motuʻa angé, ko ʻene mahino leleí ange ia.) ʻE ʻi ai ha taimi te mou hiki kotoa atu ai mei he moʻui matengofua ko ʻení ki he maama ka hokó.

ʻOku tatali mai e ʻaho fakamāú kiate kitautolu kotoa. ʻOku ʻikai ke u ʻiloʻi pe ʻoku ngaohi e matapā ʻo langí mei he mataʻitofé pe, ka ʻoku ou ʻiloʻi, ʻo tatau mo e fānau ako kotoa ʻo e Tohi ʻa Molomoná, “ko e tauhi ʻo e matapaá ʻa e Tokotaha Māʻoniʻoni ʻo ʻIsilelí; pea ʻoku ʻikai ke ne [totongi] ha taha kehe ke ne tauhi ia; … he ko e ʻEikí ko e ʻOtuá ʻa hono huafá.”36 ʻIo, ʻe ʻinitaviu fakatāutaha kotoa kitautolu ʻe Sīsū Kalaisi.

ʻOku ʻoatu hao taimi mo hao faingamālie ʻe he ʻaho takitaha ʻi he māmaní ke ke teuteu ai ki he ʻinitaviu ko iá. Kātaki ʻo ʻiloʻi ʻeni: He ʻikai ke teitei liʻekina koe ʻi hoʻo fili ke nofo ʻi he tafaʻaki ʻo e ʻEikí. Kuo foaki atu ʻe he ʻOtuá ʻEne tokoní ʻi hoʻo fononga he vaaʻihala fakatuʻutāmaki ʻo e moʻui fakamatelié. ʻI hoʻo lotu fakamātoato mo fakamoʻomoʻoni ʻaki ho lotó kiate Ia he ʻaho takitaha, te Ne fekauʻi mai ʻEne kau ʻāngeló ke tokoniʻi koe. 37  Kuó Ne foaki kiate koe e Laumālie Māʻoniʻoní ke ʻi ho tafaʻakí ʻi hoʻo moʻui tāú. Kuó Ne foaki atu kiate koe e ngaahi folofolá ke ke lava ʻo keinanga kakato he ngaahi folofola ʻa Sīsū Kalaisí. 38 Kuó Ne ʻoatu kiate koe ha ngaahi folofola mei he kau palōfita moʻuí ke ke talangofua ki ai.

Kuó Ne ʻoatu ha faingamālie ke maʻu ha tāpuaki fakapēteliake. Te ne ʻoatu ha ʻilo kau ki hoʻo fehokotaki mo ʻĒpalahame, ʻAisake mo Sēkope mo e fuakava naʻe fai mo kinautolu maʻa honau hakó. ʻOku toe ʻoatu foki ʻe ho tāpuaki fakapēteliaké ha ʻilo kau ki he meʻa te ke lava ʻo aʻusia he moʻui ní mo e moʻui ka hokó. ʻE tokoni takitaha e ngaahi meʻá ni mo ha ngaahi tokoni fakalangi kehe ke ke fai ha fili lelei koeʻuhí ke ke ʻamanaki lelei atu ki haʻo fesiofaki mata ki he mata mo hotau ʻEikí mo e Fakamoʻuí.

Ko ʻeku fehuʻi fakaʻosí: Ko hai te ke falala ki aí?

ʻOku ʻiloʻi ʻe kimoutolu toʻu tupu fakaʻeiʻeikí, ko hoʻomou Tamaí e ʻOtuá. ʻOkú Ne ʻofeina kimoutolu. ʻOkú Ne finangalo ke mou fiefia. Tuku hoʻomou falalá kiate Ia.39 Tukutaha hoʻomou fakakaukaú ʻi Hono temipale māʻoniʻoní. Moʻui taau ke maʻu homou ʻenitaumení mo e ngaahi ouau silá. Tuʻu maʻu ʻi he ngaahi fuakava ko iá, pea toutou foki ki he temipalé. Manatuʻi, ko hoʻomou taumuʻa fisifisimuʻa tahá ke maʻu e tāpuaki mahuʻinga taha ʻa e ʻOtuá, ʻa ia ko e moʻui taʻengatá.40 ʻOku mahuʻinga e ngaahi ouau ʻo e temipalé ki he tāpuaki ko iá.41

ʻOku ou fakaafeʻi kimoutolu ke ako ʻi he faʻa lotu e fakamatala he folofolá kau ki homou tuʻunga totonú, taumuʻá, mo e tāpuakí, ʻo hangē ko ia ʻoku hiki ʻi he vahe 86 ʻo e Tokāteline mo e Ngaahi Fuakavá. ʻOku fekauʻaki ia mo kimoutolu! Fakafanongo!

“Ko ia, ʻoku folofola peheni ʻe he ʻEikí kiate kimoutolu [toʻu tupu fakaʻeiʻeiki], ʻa ia kuo hokohoko atu ai e lakanga fakataulaʻeikí ʻiate kimoutolu ʻi he hohoko ʻo hoʻomou ngaahi tamaí—

“He ko e kau ʻea hoko fakalao ʻa kimoutolu, ʻo fakatatau ki he kakanó, he kuo fūfuuʻi ʻa kimoutolu mei māmani fakataha mo Kalaisi ʻi he ʻOtuá—

“Ko ia, kuo tolonga ʻa hoʻomou moʻuí mo e lakanga fakataulaʻeikí, pea kuo pau ke tolonga ai pē ʻiate kimoutolu mo homou hakó ʻo aʻu ki he fakafoʻou ʻo e ngaahi meʻa kotoa pē kuo lea ʻaki ʻe he ngutu ʻo e kau palōfita māʻoniʻoni kotoa pē talu mei he kamataʻanga ʻo e māmaní.

“Ko ia, ʻoku mou monūʻia kapau ʻoku mou fai atu ʻi heʻeku angaleleí, ko ha maama ki he kau Senitailé, pea ʻi he lakanga fakataulaʻeikí ni, ko ha fakamoʻui ki hoku kakai ko ʻIsilelí.”42

ʻIo, ko e moʻoni ko e toʻu tupu fakaʻeiʻeiki moʻoni kimoutolu ne fakatupu he tatau ʻo e ʻOtuá. Ko kimoutolu ʻa e kau ʻea hoko fakalaó, ʻokú mou ʻi hení ke ʻahiʻahiʻi mo siviʻi. Te mou lava ʻo fili ke hoko ko ha maama ki he māmaní, ke tokoni ki hono fakahaofi e fānau ʻa e ʻOtuá, ke nau maʻu e fiefiá, pea fakamuimānoaʻaki hano maʻu e tāpuaki ʻo e moʻui taʻengatá.

ʻOku ou loto ke tuku atu ha tāpuaki, ke tokoni kiate kimoutolu ʻi he ngaahi fili mahuʻinga ko ʻení ʻoku ʻi muʻa ʻiate kimoutolú. ʻI hono ngāue ʻaki ʻo e ngaahi kī fakaeʻaposetolo māʻoniʻoni ʻoku ou maʻú, ʻoku ou tāpuekina kimoutolu ke mou keinanga he folofola ʻa Sīsū Kalaisí mo fakahoko ʻEne ngaahi akonakí ʻi hoʻomou moʻuí. ʻOku ou tāpuekina ʻaki kimoutolu e mālohi ke mou moʻui ʻo fakatatau ki Hono finangaló, ʻi hoʻomou sīpinga ʻo e māʻoniʻoní, pea ke mou moʻui taau ke hoko ko ha faʻifaʻitakiʻanga ʻo ha mēmipa ʻo e Siasi ʻokú ne ʻai ai Hono huafa toputapú. ʻOku ou tāpuekina kimoutolu ke lava lelei hoʻomou akó mo e feinga ngāué, ka mou lava ʻo fai ha ngāue taau maʻa homou kāingá ʻa e faʻahinga ʻo e tangatá. ʻOku ou tāpuekina ʻaki kimoutolu ha moʻui lelei mo ha mālohi ʻe fie maʻu ke fakahoko ai e taumuʻa fakalangi naʻe fakatatali mai ʻe he ʻOtuá maʻamoutolu takitaha, mo fakahoko mai Hono finangaló ʻiate kimoutolu.

ʻOku ou tāpuekina kimoutolu mo fakamoʻoni ʻoku moʻui e ʻOtuá! Ko e Kalaisí ʻa Sīsū. Ko Hono Siasí ʻeni. ʻOkú Ne tataki ia ʻo fakafou mai ʻi Heʻene kau palōfitá mo e kau ʻaposetoló. ʻOku mau ʻofa mo poupouʻi ʻa Tōmasi S. Monisoni ko e Palesiteni ʻo e Siasi ʻo e ʻEikí he ʻaho ní. ʻOku ou tuku e fakamoʻoni mo e tāpuakí ni maʻamotulu siʻoku kāinga ʻofeinga, ʻi he ʻofa moʻoni ʻiate kimoutolu hono kotoa, ʻi he huafa toputapu ʻo Sīsū Kalaisí, ʻēmeni.

© 2013 ʻe he Intellectual Reserve, Inc. Maʻu ʻa e totonu fakalao kotoa pē. Fakangofua ki he lea faka-Pilitāniá: 1/13. Ngofua ke liliú: 0/00. Liliu ʻo e of Youth of the Noble Birthright: What Will You Choose? Tongan. PD50048932 900