Wiib’ li na’leb’ choq’ re chixjunileb’ li economia
Chi kok’ aj xsa’, a’an sa’ li ch’a’ajkilal naq naqatzol li na’leb’ jwal aajel ru, li nokoxjal ut nokoxb’eresi.
Sa’ rula’aninkileb’ li komon re li Iglees chiru chixjunil li ruchich’och’ ut rik’in li yeeb’il qe xb’aaneb’ laj jolminel sa’ li tijonelil, naqataw qana’leb’ chirix xwanjikeb’ ut xch’a’ajkilaleb’ li qakomon. Chalen chaq k’iila chihab’, naab’al reheb’ li qakomon neke’xnumsi li jar paay chi ninqi rahilal. Naqak’e ajwi’ reetal naq wankeb’ li b’ayaq ajwi’ xtumineb’ ut yookeb’ xk’a’uxl chirix xkuyb’aleb’ li ch’a’ajkil kutan a’in.
Ex was wiitz’in, nekexqak’oxla rajlal. Nekexqara, ut nokotijok rajlal cherix. Ak wilom naab’al sut li usaak jo’ ajwi’ li ch’a’ajkilo’k chiru xkutankil inyu’am, jo’kan naq ninnaw naq taanume’q li hab’alq’e ut taachalq xtiqwal ut xyo’onihom li saq’ehil. Sa lin ch’ool chirix li k’a’ru toj chalel. Ex was wiitz’in, tento naq toowanq chi xaqxo sa’ li qayo’onihom, naq took’anjelaq chi anchal qametz’ew, ut naq taqapaab’ li Dios.
Toje’, yookin chixk’oxlankil xq’ehil inyu’am naq aalob’resinb’il li waam xb’aan lin k’a’uxl chirix li k’a’ru chalel. 11 chihab’ xwan chaq we, ut kinwan rik’in injunkab’al sa’ xkab’ xk’ojaril jun li kab’l nach’ rik’in Frankfurt, Alemania. A’an li xkab’ sut naq noko’isiik sa’ li qatenamit chiru xnumik yal wiib’ oxib’ li chihab’, ut kich’a’ajko’ chiqu xxaqab’ankil qib’ sa’ jun li ak’ na’ajej, najt rik’in li qatenamit. Neb’a’o chaq chi yaal. Chiqajunilo koowar sa’ jun ch’ina warib’aal jwal laatz’ ru. Sa’ li cocina, wankeb’ junjunq li chunleb’aal ut li meex, ut jun li estufa kiroksi lin na’ re xk’uub’ankil li qawa. Naq koonume’ chaq sa’ jun xk’ojaril li kab’l toj sa’ li jun chik, ki’ajman li nume’k chiru xna’ajeb’ lix k’anjeleb’aal laj eechal re li kab’l, jo’ ajwi’ xna’aj li tib’ li t’uyt’u chiru xb’een li kab’l. Junelik ki’ok intz’okajik xb’aan xb’ook li tib’. Li qatz’eqleb’aal wan chirix kab’l—maare 15 metro xnajtil, us ta chanchan naq jwal najt wi’chik wan naq ke li kutan.
Xb’aan naq laa’in aj najtil tenamit ut jalan b’ayaq xyaab’ inkux, eb’ li kok’al kine’xse’ ut kine’reetz’u. Sa’ chixjunil lin saajilal, a’an a’in li hoonal jwal ch’a’aj.
Anajwan, ak numenaq k’iila chihab’, ut xb’aan li xink’ul sa’ inyu’am, naru nink’e reetal k’a’ru aj-e li ch’a’ajkilal a’an. Us ta toj jultik we xrahil inch’ool, naru nink’e reetal li k’a’ru ink’a’ xinru junxil: jwal xink’i chiruheb’ li kutan a’an. Sa’ li kutan a’an, koojunajiik chaq jo’ junkab’al. Kintaw inna’leb’ rik’in inna’ inyuwa’. Kink’e reetal naq kaweb’ xch’ool ut wankeb’ xyo’onihom. Rik’ineb’, kintzol naq naru toonumtaaq sa’ xb’een li ch’a’ajkilal wi wan qapaab’aal ut xkawilal qach’ool.
Ninnaw naq junjunq eere yookex chixxnumsinkil li ch’a’ajkilal anajwan, jo’kan naq nawaj eeraatinankil anajwan chirix wiib’ li na’leb’ li kine’xtenq’a sa’ insaajilal.
Li xb’een na’leb’: Li trab’ajik
Toj sa’ li kutan a’in, natoch’e’ inch’ool xb’aan xyalb’al xq’e injunkab’al chirix naq kisach chixjunil li wan qe chirix li Guerra Mundial II! Jultik we naq inyuwa’—a’an aj funcionario—kiwan wiib’ oxib’ lix trab’aaj; kitrab’ajik jo’ aj minero, aj mecanico, ut aj ch’e’ol kamion. Eq’la chaq na’el sa’ kab’l, ut ink’a’ nasutq’i toj sa’ q’ojyin re xk’ulb’al li taak’anjelaq qe. Lin na’ kixtikib’ jun neqocio re puch’uk t’ikr, ut kitrab’ajik chi kaw. Laa’in ut li wanab’ kiqatenq’a sa’ lix negocio. Sa’ lin b’aqlaq ch’iich’, ninxik chixxokb’al ut chixkanab’ankil li t’ikr. Kisaho’ inch’ool naq kinru chixtenq’ankil lin junkab’al, ut us ta ink’a’ nink’e reetal, yoo chaq chi nimank inmetz’ew ut xkawilal li woq wuq’.
Ch’a’aj a’an, a’b’an naq yooko chi trab’ajik, ink’a’ mas naqak’oxlaheb’ li qach’a’ajkilal. Us ta ink’a’ kijala li qayu’am sa’ junpaat, timil timil kijala. A’an li nak’ulman naq nokotrab’ajik. Wi taqayal qaqe’ chixb’aanunkil—chi chaab’il ut chi rajlal—too’usaaq.
Ninnimaheb’ ru li winq, li ixq, ut li kok’al li neke’xnaw trab’ajik! Maak’a’jo’ naq li Qaawa’ naxraheb’ laj trab’aaj! A’an kixye, “Rik’in xtiqob’ laa peekem tatwa’aq,”1 ut “Laj k’anjel xk’ulub’ lix tojb’al.”2 A’an kixye ajwi’, “Ch’ik laa setleb’ ch’iich’ chi anchal aawaam, ut kuyb’il laa maak.”3 Eb’ li maak’a’eb’ xxiw chixyalb’al xq’e ut chixsachb’al rib’ sa’ xb’aanunkil li k’a’ru us te’rosob’tesi lix junkab’al, k’aleb’aal, tenamit, ut Iglees.
Li Qaawa’ ink’a’ naraj naq tootrab’ajiq chi q’axal kaw wi’chik chiru li qametz’ew. A’an ink’a’ naxb’is lix yalb’al qaq’e rik’in xyalb’aleb’ xq’e jalan chik li kristiaan (ut ink’a’ raj taqab’aanu ajwi’ laa’o). Li qaChoxahil Yuwa’ ka’ajwi’ naxpatz’ naq taqab’aanu li naru chiqu—naq tootrab’ajiq chi anchal qametz’ew, maak’a’ naxye ma nim malaj ch’ina b’ab’ay.
Li trab’ajik a’an li b’an choq’ re li qak’a’uxl ut lix rahil qach’ool; naxte li b’e chiqu. Ex was wiitz’in, maak’a’ naxye b’ar wanko sa’ li qayu’am, chiqab’aanu chixjunil li naru chiqu, ut chinawe’q naq tz’aqal yalb’il qaq’e sa’ chixjunil li naqab’aanu. Chiqakawresi li qak’a’uxleb’aal ut li qajunxaqalil re taqab’aanu li k’anjel k’eeb’il qe wulaj wulaj.
Naq nat’ane’ li qab’eleb’aal sa’ sulul, li Dios tixtenq’a raj li ani na’el ut na’ok chixkelonkil mas wi’chik chiru li ani yal naxpatz’ xtenq’—maak’a’ naxye xch’ina-usal li raatinul lix tij. Li Awa’b’ej Thomas S. Monson kixye: “Moko tz’aqal ta yal rajb’al xyalb’al qaq’e ut xyeeb’al naq taqab’aanu. … A’an sa’ xb’aanunkil, ink’a’ yal xk’oxlankil, naq taatz’aqloq ru li qajom. Wi junelik toob’ayq sa’ xb’aanunkil li li qajom, maajo’q’e taatz’aqloq ru.”4
Naru tixnima qu ut tixsahob’resi qach’ool li trab’ajik, a’ut chijultiko’q eere lix tijom laj Jakob: “Meesach … lee k’anjel re xk’ulb’al li k’a’ru ink’a’ naru chi sahob’resink ch’oolej.”5 Wi naqak’e qib’ chixsik’b’al li ruchich’och’il b’ihomal ut li nimaak-u ruuchil xchaab’ilal li qajunkab’al ut li qak’iijik sa’ musiq’ej, taqak’e reetal naq maak’a’ na’ok wi’ lix yalb’al qaq’e. Li tiikil k’anjel naqab’aanu sa’ li qochoch jwal loq’: li chaab’ilal li na’el aran taakanaaq chi junelik q’e kutan. Ink’a’ naru taqak’e li k’anjel a’in re yalaq chik ani. A’an lix k’ojleb’aal li qak’anjel jo’ aj k’amol re li tijonelil.
Chijultiko’q eere, yal aj numelo sa’ li ruchich’och’ a’in. Miqasacheb’ li maatan k’eeb’ileb’ qe xb’aan li Dios re xsik’b’al li b’ihomal ut li nimaak-u, chiqayal b’an qaq’e chi k’iik sa’ musiq’ej. Jo’ ralal xk’ajol li Dios q’axal taqenaq, kooyo’ob’tesiik re taqasik’ li jwal nimaq wi’chik ru.
Anajwan ut, jun aatin choq’ reheb’ li ak ninqeb’ xchihab’: li jubilacion maawa’ xkomon lix k’uub’an’il na’leb’ li Qaawa’ re sahil ch’oolejil. Maak’a’ li retiro malaj li jubilacion sa’ xk’anjelil li tijonelil—maak’a’ naxye jarub’ chihab’ wan qe chi moko chan ru xkawilal li qoq quq’. Maare naru taaye “ak xinb’aanu junxil” naq ani tatxb’oq chi b’atz’unk, chi xik sa’ motocicleta, malaj chixyalb’al li rax ik jwal ra, a’b’an ink’a’ naru taaye a’an chirix laa teneb’ankil sa’ laa sumwank chixq’axtesinkil aahoonal, aaseeb’al, ut li k’a’ru wan aawe sa’ xkab’lankil li rawa’b’ejihom li Dios.
Maare wankeb’ li neke’xk’oxla, naq chirix k’anjelak chiru k’iila chihab’ sa’ li Iglees, naru te’ok chi hilank ut te’xkanab’ jalaneb’ chik chixb’aanunkil li k’anjel. Ex was wiitz’in, li na’leb’ a’an maawa’ xna’leb’ jun xtzolom li Kristo. Jun reheb’ li qanimla k’anjel sa’ ruchich’och’, a’an li kuyuk toj sa’ roso’jik chi sa qach’ool—wulaj wulaj.
Anajwan ut, jun aatin choq’ reheb’ laj k’amol re li Tijonelil re Melkisedek li toj saajeb’, li toj yookeb’ chi tzolok ut chixsik’b’al lix sum aatin. Chaab’ileb’ li na’leb’ a’an, a’b’an chijultiko’q eere: li k’anjelak chi anchal eech’ool sa’ rawimq li Qaawa’ texxchaab’ilob’resi ut texxtenq’a chi usaak sa’ li tzolok ut sa’ xtawb’al eesum aatin.
Maak’a’ naxye ma saaj malaj tiix, ma aj tenq’anel malaj taqenaqil aj tij, wan li qak’anjel!
Li xkab’ na’leb’: Li tzolok
Sa’ xq’ehil li neb’a’il aran Alemania chirix li nimla pleet, jwal ch’a’aj li ok chi tzolok wi’chik chiru li qakutankil a’in. A’b’an us ta a’an, junelik yo’on wankin chaq chi tzolok. Jultik we jun li kutan naq yookin chixk’amb’al li tik’r sa’ b’aqlaq ch’iich’, kin’ok sa’ rochoch jun li wech aj tzolonelil. Sa’ li rochoch, kink’e reetal wiib’ li meex chixk’atq li tz’ak. Chaab’il a’an! Jwal usilanb’ileb’ li kok’al a’an; wankeb’ lix meex. Kink’oxla chunlaak sa’ li meex rik’ineb’ li hu ut xb’aanunkil lin k’anjel choq’ re li eskweel. Choq’ we, chanchan naq jun li meex, a’an li usilal q’axal nim sa’ ruchich’och’.
K’iila chihab’ kiwoyb’eni li usilal a’an. Moqon, kintaw intrab’aaj sa’ jun na’ajej wan xnimla biblioteca. Kinnumsi naab’al li hoonal sa’ li biblioteca a’an. Aran kinru chi chunlaak injunes wib’ ut chixtawb’al inna’leb’ sa’eb’ li jar paay chi tasal hu. Jwal kiwulak chiwu li ilok ru hu ut li tzolok. Sa’ li kutan a’an, kintaw ru li aatin yeeb’il junxil: Li tzolok maawa’ xnujob’resinkil jun li sek’, a’an b’an xlochb’al jun li xam.
Choq’ reheb’ li komon re li Iglees, li tzolok moko yal ta chaab’il na’leb’—a’an taqlahom. Laa’o tento tootzoloq “chirix li k’a’aq re ru sa’ choxa jo’ ajwi’ sa’ li ruchich’och’, ut rub’el li ch’och’; li k’a’aq re ru wanjenaq, li k’a’aq re ru wan, li k’a’aq re ru tento taak’ulmanq chi seeb’, li k’a’aq re ru wan sa’ li ch’och’ wankex wi’, li k’a’aq re ru wan sa’ najtil ch’och’.”6
Laj Jose Smith kiwulak chiru li tzolok, us ta moko naab’al ta xtzolb’al sa’ eskweel. Sa’ lix diario, a’an ki’aatinak chirix li tzolok kixb’aanu chi sa xch’ool, ut chirix li rajom chi tzolok.7
Laj Jose kixk’ut chiruheb’ laj santil paab’anel naq aajel ru xtawb’al qanawom chiru li qayu’am, xb’aan naq “maajun winq naru taakole’q wi ink’a’ tixtaw xnawom,”8 ut naq “yalaq tasal li wankilal chi k’oxlak li naqataw xk’ulb’al sa’ li yu’am a’in, taawakliiq a’an qochb’een sa’ li wakliik chi yo’yo.”9 Sa’ xq’ehil li ch’a’ajkilal, aajel ru naq tootzoloq. Li profeet aj Jose Smith kixye, “Li nawom narisi li aak’ab’, li sachom, ut li wiib’ank ch’oolej; xb’aan naq eb’ a’in moko neke’ru ta chi wank b’ar wi’ wan li nawom.”10
Ex was wiitz’in, teneb’anb’il sa’ eeb’een xtzolb’al chixjunil li naru cheru. Waklesihomaq xch’ool lee junkab’al, eb’ li komon sa’ lee molam, ut chixjunileb’ chik chi tzolok. Wi ink’a’ naru textzoloq sa’ junaq tzoleb’aal, toj naru textzoloq chi jalan chik paay ru. Maare eb’ li hu q’axal chaab’il te’ok choq’ jun li “universidad” choq’ eere—jun tzoleb’aal li junelik teeto ut li naxk’ul yalaq ani naxtz’iib’a rib’. Yalomaq eeq’e chixnimob’resinkil lee nawom chirix chixjunil li “saq ru, li chaq’al ru, li chaab’il esil yeeb’il chirix malaj nimajel ru.”11 Sik’omaq eena’leb’ “rik’in li tzolok ut rik’in ajwi’ li paab’aal.”12 Sik’omaq chi tuulan eech’ool.13 Naq nekeroksi lix musiq’ejil wankilal lee paab’aal—chirix ajwi’ li k’a’ru re li ruchich’och’—naru teenimob’resi lee nawom, xb’aan naq “wi junaj ru lix sa’ eeru sa’ xloq’al li Dios, chixjunil lee xaqalil nujenaqaq chi saqen … ut tixtaw xyaalal chixjunil li k’a’aq re ru.”14
Sa’ li qatzolb’al, misach sa’ qach’ool lix yo’leb’aal li k’utb’esinb’il na’leb’. Eb’ li loq’laj hu ut li raatineb’ li apostol ut li profeet re li qakutankil nujenaqeb’ rik’in li chaab’il na’leb’, li loq’laj nawom, ut li k’utb’esinb’il na’leb’ li tooxtenq’a chixtawb’al xsumenkileb’ chixjunil li qach’a’ajkilal sa’ li yu’am a’in. Chootzoloq chirix li Kristo; chiqasik’ li nawom li nokoxb’eresi sa’ li tuqtuukilal, li yaal, ut lix muqmuukil na’leb’ li junelik q’e kutan.15
Xraqik
Ex was wiitz’in, najultiko’ qe li ch’ina al junlaju chihab’ xyu’am aran Frankfurt, Alemania, li yoo chaq xk’a’uxl chirix li k’a’ru chalel ut li yoo chi raho’k xch’ool xb’aan li eetz’uuk. Najultiko’ we chixjunil a’an chi ra ut sa ajwi’ inch’ool. Us ta ink’a’ nawaj xnumsinkil wi’chik li ch’a’ajkil kutankil a’an, ninnaw naq li k’a’ru kintzol tz’aqal aajel ru re inkawresinkil choq’ re li k’a’ru chalel. Ak numenaq k’iila chihab’ anajwan, ut ninnaw a’in chi yaal: chi kok’ aj xsa’ naqatzol li k’a’ru jwal aajel ru ut li k’a’ru tooxjal sa’ xq’ehil li yale’k ut li ch’a’ajkilal.
Nintz’aama naq sa’eb’ li po ut chihab’ chalkeb’ re, took’anjelaq rajlal sa’ tiikilal. Nintz’aama naq taqasik’ tzolok ut xchaab’ilob’resinkil li qak’a’uxleb’aal ut li qach’ool naq naquk’ chi naab’al li saq ruhil ha’ re lix yo’leb’aal li yaal. Ninkanab’ eerik’in lin rahom ut, ut nekexwosob’tesi, sa’ xk’ab’a’ li Jesukristo, amen.